CC BY
1УДК 811.51+94(47)
Тынчтыкбек Чоротегин, т.и.д., Ж. Баласагын атындагы КУУнун профессору,
Кыргызстан/Чехия
Тынчтыкбек Чоротегин, д.и.н., профессор КНУ им. Ж. Баласагына, Кыргызстан/Чехия
Чыгыш тилдериндеги терминдерди кыргыз тилинде кирил жазмасында чагылдыруу кейгейлеру тууралуу О проблемах транскрипции восточных терминов в современном кыргыском
языке в кириллице On the Problems of Transcription of the Oriental Terms in the Modern Kyrgyz
Language in Cyrillic Script
Бул макалада заманбап кыргыз тилинде кирил жазмасында чыгыш элдеринин тилдериндеги терминдерди так, даана чагылдыруунун заманбап системасын калыптандыруу маселеси козголгон. Автор чыгыш терминдерин тYздвн-тYЗ кыргыз тилине шайкеш кабыл алууга чакырат. Кыргыз тили, орус тилине салыштырмалуу, чыгыш тилдерине окшош болгон бир катар YнсYЗ жана y^yy тыбыштарга ээ.
Ачкыч свздвр: чыгыш таануу, кыргыз таануу, кирил жазмасы, чыгыш тилдери, терминдер, транскрипция
Статья посвЯYена терминологическим проблемам транскрипции и адаптации терминов на разных восточных языках к современным научным текстам на кыргызском языке (в кириллице), избегая ошибок современной практики механического перевода русскоязычного варианта терминологии в кыргызскую терминологию. Автор настоятельно призывает адаптировать восточные термины непосредственно на кыргызский язык, который имеет больше согласных и гласных, похожих на некоторые восточные языки, по сравнению с русским языком.
Ключевые слова: востоковедение, кыргызоведение, кириллица, восточные языки, термин, транскрипция
The article by Professor Tynchtykbek Chorotegin (Tchoroev) is devoted to the terminological problems of transcription and adaptation of the terms in different Oriental languages into the modern scholarly texts in the Kyrgyz language (in its Cyrillic script), avoiding mistakes of the current practice of the mechanical transfer of the Russian-language terminology rules into the Kyrgyz terminology. The author urges to adopt the Oriental terms directly into the Kyrgyz language, which has more consonants and vowels similar to some Eastern languages in compare with the Russian language.
Keywords: Orientalism, Kyrgyz study, Cyrillic script, Oriental languages, Terms, Transcription.
Кыргызстанда совет доорунда чыгыш таануу илимий тармактарын кыргыз тилинде eнYктYPYY маселелерине анчейин кeeYл бeлYнгeн эмес. Орхон-энесай жазмасын изилдee, дунган таануу сыяктуу айрым eeYттeрдY эсепке албаганда,
илимий тармактардагы эмгектер, негизинен, орус тилинде гана жарык керген.
Ошол себешуу чыгыш элдеринин терминдерин кыргызча эмгектерде жарыялоодо эч кандай шартсыз эле орус тил эрежелерине баш ийген термионологиялык система YCтемдYк кылган.
Кыргызстанда пост-советтик доордо кептеген университеттер чыгыш таануу факултеттерин ачты. Кыргыз-ТYрк Манас университетинин езY эле бараандуу тYркология борборуна айланды.
Бирок елкеде чыгыш таануу тармагында кыргыз тилинде чыгыш терминдерин чагылдырууда баш-аламандык орун алууда. Бул баш-аламандыктарды жееYYДе болочокто бирдиктYY илимий мекеме катары атайын чыгыш таануу институтун ачуу алгылыктуу болмок.
Биз Кыргызстандын Улуттук илимдер академиясында тYЗYYHY сунуштап жаткан бул Чыгыш таануу институтунда ханзу (кытай), жапон, корей, тибет, санскрит, арап, фарсы, монгол, манчжур ж.б. тилдердеги булактарга таянуу менен кыргыз таануу жана тYркология илимий маселелери изилдениши керек (бул институтка ошол тилдерди билген гана адистерди алуу зарыл; маселен, тибет, санскрит, монгол, арап, фарсы, елYY тилдерден - шумер, тохар, согду ж.б. тилдерди билген адистер жок болсо, анда 5-10 жылдык камылга аркылуу ошондой адистерди чет жактардан даярдоо, бул адистиктер менен алектенген чет элдик адистер менен кызматташуу зарыл).
Бул болочокку институт чыгыш таануу жаатындагы илимий журналдарды жана китептерди жарыялоого жетишYYCY, ез алдынча интернет барагын бир нече тилде калыптандырышы керек. Демек, аны каржылоо да олуттуу екметтYк мамилени талап кылат.
Бул институт, албетте, елкеде пайдубалын чыедай баштаган университеттик чыгыш таануу факултеттерин эч алмаштырбайт, алардын илимий ишине кандайдыр-бир деегээлде багыттоочу, ширетYYЧY чордондук илимий мекеме катары жагымдуу кемек керсетет. Бул чыгыш таануу институту заманбап илимий кадрларды буюртма аркылуу даярдоо жаатында университеттердеги чыгыш таануу факултеттери жана кафедралары менен тыгыз кызматташаары шексиз.
Биз 1995 -жылы Украина Илимдер академиясынын Чыгыш таануу институтунда болуп, анын ал кездеги директору, профессор Омелян Прицак (ОтеЦап Рг^ак) менен жолугуп, алардын иш багыттарын YЙрендYк. Алар бир эле учурда чыгыш таануу жаатындагы украин тилинин терминологиясын тартипке салып жатышкан экен. Бул жаатта атайын мыйзам же токтом кабыл алынган-алынбаганын тактай албадым, бирок Украинада географиялык аталыштарды латын тамгасы менен чагылдыруу тартиби тууралуу токтом 2014-жылы кабыл алынган (ТемендегY шилтемелерди караеыз).
Батыш Европада жана ТYркия сыяктуу елкелерде да чыгыш таануучулар чыгыш терминдерин ез эне тилине ылайыктап системага салып жазууда кыйла тажрыйбага ээ. Алардын тажрыйбаларын жана салтын да иликтее ашыктык кылбайт.
Арийне, бул терминди тактоо кейгеЙY — жалпы иш. Ага жалае гана чыгыш таануучулар тартылбастан, чыгыштын кайсы бир тилдерин жана кыргыз тилин мыкты билген башка тармактардын адистери да чое салым кошууга тийиш.
Кыргызстан эгемендикти алган сое, чыгыш элдеринин жана елкелерYHYн тилдериндеги терминдерди жана ар кыл реалийлерди эне тилибизде кирил
жазмасында чагылдыруунун 63yh46 салтын чогуу-чаран иштеп чыгуу — замана талабы болуп турат.
КейиштYYCY, азыркыга чейин Кыргызстанда чыгыш терминдерин кыргызча чагылдырууда терминди орус тилинен механикалык тYPдe кeчYPYY усулу колдонулууда.
Маселен, кыргызда Бээжин œ3Y "Манас" дастанынан бери чагылдырылган, бирок негедир кeпчYЛYк адабиятта орустардыкындай Пекин деп жазып жYPYшeт.
"Азаттык" Yналгысынын "Сез таануу" шеринесинде биз арапча терминдерди кыргыз тилинде кирил жазмасында туура эмес чагылдырган учурлардын айрымдарын керсеткен элек:
"Арап ысымдарын орус тилинде чагылдырганда езгече жагдай бар: орусча жумшак Ж менен так чагылдырууга мYмкYн болбогондуктан, катуу айтылган Ж (арапча ¡т - жим тамгасы менен берилет) тыбышын орус тилинде ДЖ деп кош тамга менен чагылдырышат.
Кыргыз тилине араптын Жамила ысымы кирген. Аны араптар Жамила дешсе, кыргызча Жамыйла, Жамийла сыяктуу тYрлeрдe колдонушат, бирок Ж (жим) тамгасы эки тилде тее (арапча жана кыргызча) бирдей эле каткалае Ж (¡т - жим) менен жазылат.
Орус тилиндеги адабиятты кыргызчалаган адистер бул жагдайды эске алуусу керек. Демек, кыргызча текстте Наджиб эмес, Нажиб, Джамиля эмес, Жамийла (Жамыйла) деп жазылууга тийиш.
Арапча Нажму д-Дин сeзY орусча Наджму д-Дин делет, кыргызча бул ысым НажмYДYн деп жана башка тYPдe eздeштYPYлгeн (бирок аны кыргызча Наджмуддин деп жазбайбыз).
Ошондой эле арапча "ал" артиклин (JI) орустар ичкертYY белги жалгаштырып колдонушат, кыргыз тилине ичкертYY белги кошуунун эч кажети жок. Арапча "ал-Бухари", "ал-Уши", орусча "аль-Бухари", "аль-Оши", кыргызча "ал-Бухари" ("Бухаралык"), "ал-Оши" же жен гана "Бухари", "Оши", ж.у.с.". (07,03,2018. 05:13).
Демек, арапча "ал" артиклин кыргызча тексттерде таптакыр алып салууга деле болот. Мындай усулду башка да тYрк калктарынын окумуштуулары байма-бай колдонуп келишет. Мисалы, ал-Балхи, ал-Гардизи, ас-Самани, ал-Фаргани деп отурастан, Балхи, Гардизи, Самани, Фаргани деп эле жазышат.
Негизи, чыгыш терминдерин кыргыз тилинде кирил жазмасында жазууда эч убакта орусча ичкертYY жана ажыратуу белгилерин, я, ю, е, ц сыяктуу тамгаларды колдонбоону сунуштайт элек. Анын ордуна кыргыз тилинин YндeшYY эрежесине ылайык башка кошумча тыбыштарды пайдаланса же жен гана бош калтырса болот.
ЭзYн "СeзчY" деп атаган замандашыбыз жогорудагы пикирибизге колдоо иретинде темен^ катты жазыптыр (СeзчY. 10,03,2018. 16:20):
"Тынчтык агай кетерген транскрипция тууралуу маселе абдан орчундуу. Биз арап тилинен келген сeздeрдY гана эмес, башка чет сeздeрдY да ез тилибизге тууралап айтышыбыз керек.
СeздY баштаардан мурда, алгач транскрипция деген эмне экенин жакшы тYШYHYY керек. Транскрипция — бул чет тилдеги сeздeрдY айтылышы боюнча ез тилиедин тыбыштары менен берYY. Мисалы, учурда болуп жаткан кышкы олимпиадада curling спортун орустар ез тилинин тыбыштары менен керлинг деп айтып жатышат. Бул сeздY кыргыз тыбыштары менен бере турган болсок, "керлие"
деп JYnKY тилине жакыныраак жана кыргызчараак угулмак. Бирок тилекке каршы, кыргыздар e3 тилинин ресурстарын колдонбой, башка сырттан таeууланган жат тыбыштарга ылайыкталган эрежелерди колдонушат.
Кызыгы, казактарда ушул жeнYндe тYШYHYY бар. Алар жакында эле чет eлкeлYк адам ысымдарынын, жер аталыштарынын транскрипция эрежелерин казак тилине тууралап иштеп чыгабыз деп жар салышты. Муну айрымдар латын арибине кайтуу менен бирге, тилдик деколонизация деп атап чыгышты. Чынында эле, башка улуттун тил эрежелери сенин тилиeди союп баш кeтeртпeй YCтeмдYк кылып жатса, колонизация болбогондо эмне? 0кYHYчтYYCY, биздин журналистер, жазуучулар, саясатчылар жана дегеле элдин кeзYндe болгондор ошол тилдик колонизациянын eткeргYчтeрY (проводниктери) болуп келишет.
Орустар мисалы, франсуз, немис же англис транскриция эрежелерин колдонушпайт. Ондогон тилдерге атайын транскрипция эрежелерин иштеп чыгышкан.
Мисалы, ханзу (кытай) тилиндеги сeздeргe Палладий аттуу киши атайын орус тилине ылайыкташтырып транскрипция иштеп чыккан. Кыргыздар ошол Палладийдин эрежелерин колдонушат. Мисалы, Кытай президенти — Си Цзиньпин. Кытайча болсо Си Жиeпиe деп айтылат. Демек орусча транскрипцияга салып тилди сындырбай, тYпкY тилиндегидей айтсак, кыргыз тилине жакын жана оeой болмок. Ошол эле Синцзянь кытайча Синжияe деп айтылат. Биздин ата бабаларыбыз аны Шынжаe деп кыргыз тыбыштары менен айтышкан.
Менимче, кыргыздар ханзу сeздeрYн айтууда Палладий транскрициясын колдонбой пиьинь транскрипциясын колдонуу керек. Ошол палладий транскрициясы баракчасын ачып карасаeар, палладий-пиньинь жадыбалы берилген (https://goo.gl/av3IdZ) . Пиньинь транскрипциясы кыргыз тыбыштарына YCTYДe келтирилген (Си Жиeпиe жана Синжияe) мисалдары кeрсeтYп тургандай аябай жакын.
Мисалы, орусча бир кытайдын ысымын же кытайлык жер аталышын укканда, ошол палладий-пиньинь жадыбалын ачып, пиньинь вариантын чыгарса болот. Албетте, биздин мамтилкомдогу 25 жылдан бери дYЙнeнY ДYркYрeтYп келген методичкачылар менен кыргыз тил адистери орустардай болуп нукура кыргыз тилине тууралап транскрипция иштеп чыгышса, идеалдуу болмок.
Кытайдын чоe шаарлары Палладий жана пиньинь транскрипциясы боюнча:
Шанхай - Shanghai (Кыргызча Шаeхай же Ш^кай)
Гонг конг - Hong Kong (Кыргызча ^e Коe)
Гуанчжоу - Guangzhou (Кыргызча Гуаeжоу)
Шэньчжэнь - Shenzhen (Кыргызча Шинжен)
Тяньцзинь - Tianjin (Кыргызча Тянжын)
Чэнду - Chengdu (Кыргызча ЧеeдY).
Кытайдын белгилYY инсандарынын Палладий жана пиньинь транскрипциясы боюнча:
Дэн Сяопин - Deng Xiaoping (Кыргызча Дэe Сыяпьш) Конфуций - Kong Zi (Кыргызча Коeфузы) Мао Цзэдун - Mao Zedong (Кыргызча Мао Зыдоe) Цюй Юань (акын) - Qu Yuan (Кыргызча 4y Юян)
Циньшихуан (Кытайдын биринчи императору) - Qin Shihuang (Кыргызча Чин
Шыхуае).
Быйыл (2018-жылы) Кышкы олимпиада еткен ТYндYк Корей шаарын орустар Пхенчхан деп транскрипциялап алышкан. Англисче Pyeongchang, корейче Пхенчае деп айтылат. Кыргызча Пиоечае же Пенчае десек туура болмок". (СезчYHYн тексти оедолбой берилди).
СезчYHYн бул сунуштарынын айрымдарын оедоо керек деп эсептейбиз. Мисалы, 4y Юян эмес, 4y ЙYэе делээр, Дэе Сыяпые эмес, Дые Шийапые делээр, ж.у.с. Бирок СезчY чет элдик терминдер боюнча кыргыздын заманбап улуттук транскрипция системасын иштеп чыгуу тууралуу езгече алгылыктуу маселе козгогонунда шек жок.
Менимче, езYн "СезчY" деп тааныштырган бул замандашыбыздын ете орундуу сунуштары талкууга алынып тим болбостон, атайын терминологиялык чечим кабыл алуу YЧYн ар тараптуу иштерди жYргYЗYYге да чакырат.
Корей тилинен бир мисал бере кетейин. Айрым тYрк тилдерин, анын ичинде тYрк жана езбек тилдерин жакшы ездештYPYп, тYркологиялык иликтеелердY жYPГYЗYп жаткан окумуштуу айым бар, анын ысымы - Eun-Kyung Oh (кыргызча - Ые Гее О, орусча Ынг Генг О), Сеулдагы Доедук аялдар университетинин (Dongduk Women's University) бул таанымал профессорунун ысымын мурдагы инерция менен орусчасынан Ынг Генг дебестен, кыргызча кирил жазмасында Ые Гее деп эле бергенибиз туура.
Азыркы корей тилиндеги сездердY кыргызча так берYY YЧYн ТYштYк Кореяда 2000-жылы расмий кабыл алынган корей сездерYн латын арибинде туура чагылдыруунун жаеы системасын колдонуу алгылыктуу
(http: //www.korean.go.kr/front_eng/roman/roman_01.do).
^н Чыгыштагы мамлекет - Жапониянын кыргызча аталышын биз "ж" менен жазып жYребYЗ. Ал эми орусча "Япония" вариантын колдонгон айрымдар "ж" тамгасы YЧYн жапондор таарынбас бекен? дегендей пикир жазышканы эсте. Жапондор ез мамлекетин "Ниппон" ( Nippon) деп атап жатышса, кыргыз тилинде кирил жазмасында бул елкенYн аталышын орустарды ээрчибестен, Жапония, Жапон елкесY деп жазганыбызды "бул - ички ишиеер" деп эле кабыл алаары шексиз.
Бул мамлекеттин аталышын Махмуд Кашгари Барскани езYHYн 1072-1077-жылдары жазылган "Диванында" тиркелген дYЙне картасында "Жабарка" деп чагылдырган.
Индиялык коомго таандык керYHYштердY кыргызча термин аркылуу берген учурда да тарыхый кыртышты иликтее абзел. Маселен, биз Махатма Гандинин емYP таржымакалын англис тилинен кыргызчага которгон учурда, китептин соеунда "Индия таануу" сездYГYн тиркееге аргасыз болдум. Ошондо "кули" сезYне мындайча тYШYндYрме берилди:
"Кули" ('coolie') - XIX кылымдагы — XX кылымдын башындагы кайсы-бир компания тарабынан кара жумушка алынган атайын кесиби жок жана ете темен^ баада маяна алган азиялык жумушчулар (мардикерлер). Алар Индиядан
жана ТYштYк-Чыгыш Кытайдан алынган. Бул сез тYрк тилинен урду тилине кирген "кул" сезYне барып такалат деген жоромол да бар. Азыркы тапта "кули" деп Индиядагы темир жол бекеттеринде ЖYPГYHЧYHYH жYГYн кетерYше калып жардам берип акы алгандарды атап коюшат (бул сез алардын беделине шек келтирбейт). ТYштYк Африкада болсо бул сез Азиядан келген айрым жумушчуларга карата
текеберлене айтылган ылайыксыз сезге жатат".
Индиялыктардын диндеринин бири — жайнизм. Аны орусча "дж" тамгасы аркылуу "джайнизм" деп беришет, ал эми кыргызча Ж тыбышы менен индиялык Ж тыбышы окшош айтылып жаткандыгына байланыштуу, кыргызча текстте "д" тамгасын кошуунун эч кажети жок.
Монгол тилдYY калктардын (халха монгол, бурят, калмак, ички монголиялык диалекттер, ж.б.) тилдеринеги терминдерди кыргызча кирил жазмасында берYYДe да аларда колдонулган е, y, е тыбыштарын, созулма YHДYY келген учурларын кыргыз тилинде да сактоо менен колдонуу алгылыктуу болоор эле. Тилинде созулма YHДYY болбогон элдерде бул тексттерде YнДYYлeрдYн YCTYнeн кыска сызык же калпакча жайгаштыруу аркылуу белгиленет. Кыргыздарда болсо чет элдик сезде созулма YндYY болгондо мындай YHДYY тамганы кош кылып жазуу (аа, уу, оо, ии, ж.у.с.) жетиштуу (маселен, арапчадан келген "аалам", "аалым" сeздeрY, монголчодон келген "баатар" / "баатыр" сeзY).
Албетте, ар кыл жагдайларда кыргыз элинин тарыхый салтын эске алуу керек. Мисалы, азыркы монголчо "Чингис хаан" делген жана монгол жазмасында "Чингис хаган" деп берилген ысымды кыргызча "Чыегыз хан" деп эле жазабыз. Чыегыз хандын YЧYнчY уулунун ысымын монголдор "Эгэдэй" дешсе, кыргызча YндeштYк эрежесине ылайык "Эгедей" деп эле жазуу ылайык (бирок орусчаны туурап "Угэдэй" деп кыргызча жазуу - ката деп санайбыз).
ТYрк тилдYY элдердин терминдерин ыргызча жазуу да тартипке салынышы абзел. Мисалы, орусча Усть-Каменогорск, Омск, Оренбург топонимдерин казакча "Эскемен", "Омбу", "Орынбор" деп коюшат. Кыргыз тилинде бул топонимдерди Эскемен, Омбу, Орунбор деп атоону сунуштаар элек. Татарча "Казан", "ТYмен" сeздeрYн орустардай "Казань", "Тюмень" деп жазбастан, "Казан", "ТYмeн" деп эле беришибиз абзел.
Борбордук жана Ички Азия топонимдерин кыргызча жазганда, ез эне тилибиздин эрежесин жана салтын кармануу абзел. Мисалы, тажикче "Душанбе" шаар аталышын "ДYЙшeмбY" деп, тYркмeн борборун "Ашхабад" дебестен, "Ашгабат" деп, "Нукус" дебестен, "Некус" деп, "Урумчи" же "Урумчу" дебестен, "YрYмчY" деп, "Кузнецкий Алатау" эмес - "Темирчи Ала-Тоосу" деп, "Улан-Батор" дебестен, "Улаан-Баатыр" деп жазганыбыз ылайык.
Челкемдегу тарыхый-географиялык аталыштарды да ез салтыбызга ылайык берYYбYЗ абзел. Мисалы, Эзбекстандын залкар топонимисти, маркум Хамидулла Хасанов тээ 1980-жылдары эле турк калктары "Тянь-Шань" топонимин ез эне тилдериндеги тиешелуу варианттарда (Танры Тав, Тееир-Тау, Тееир-Тоо, Танры Даг, ж.у.с.) жазышы абзел деп билдирген. Биз ушул сунушту ырааттуу колдонуп, кыргызча тексттерде "Тееир-Тоо" деп жазып келебиз. Бирок айрым замандаштарыбыз дагы эле кыргызча тексттеринде бул топонимди "Тян-Шан" деп коюп жатканы маалым.
Кытай (ханзу) тилиндеги терминдерди кыргызча так чагылдыруу жаатында жогорудагы эске алынган пинйин системасын колдонуу менен катар эле, Кытайдагы жуздеген кыргыз окумуштууларынын адистик кееешин да угуу керек. (Алардын ичинде Адыл Жуматурду, Мамбеттурду Мамбетакун, Жаркын Турсун, Ысакбек Бейшенбек, Токтобубу Ысак кызы, ж.б. илимпоздор бул жаатта ез салымын кошууга дилгир).
Туштук Корея менен Жапонияда, Индияда ж.б. мамлекеттерде жашап жана иштеп жаткан кыргыз тилдуу илимпоздор да ез салымын кошо алат. Боордош Туркия, Эзбекстан, Казакстан сыяктуу елкелердегу алгылыктуу тажрыйбаларды да эске алуу зарыл. Жалае гана кыргыз же башка турк тилдерин иликтеген кыргыз тил адистерин сыйлоо менен катар, корей, жапон, ханзу, монгол, ж.у.с. чет тилдерди билген кыргыз тилдуу ар кыл адистердин да сунуштарын угушубуз керек деп ойлойм.
Негизи, бул иштерди багыттоонун ирегесинде коомдук демилгеге олуттуу орун берип, илимий чейреде кееири талкуу жургузуу максатка ылайык. Мисалы, биологдор, медиктер, айыл чарба адистери ж.б. тил илимине тийешеси болбогон, бирок ез тармактарында чыгыш тилдерин колдонууга муктаж болгон ар кыл адистер езгече пайдалуу сунуштарын ортого салышы ыктымал.
Балким, елкедегу жана андан сырткаркы чыгыш таануучу жана кыргыз таануучу адистерге бул терминологиялык жаатта багыт беруу учун илимий тармактар аралык терминологиялык коомдук кеееш уюштуруу абзелдир.
Кыргызстандын УИАсындагы туркология, кыргыз таануу, чыгыш таанууга тийешеси бар институттар жана белумдер, елкедегу ар кыл университеттерде жана башка институттарда топтолгон кыргыз тилдуу айдыедар, ошондой эле Кыргыз Республикасынын Президентине караштуу Мамлекеттик тил комиссиясы жана Тарых илимин енуктуруу боюнча комиссия ез ара биргелешип иш алып барышы кажет деп санайбыз.
Колдонулган адабияттар:
1. Ганди, Мохандас Карамчанд. Эмур таржымакалым же Чындыкка умтулуу жаатындагы тажрыйбаларым тууралуу баян. / Англ. котор. Т. Чоротегин; «Роза Отунбаеванын демилгеси» эл аралык коомдук фонду. - Б.: Аркус бас., 2016. - 240 б., сурет. - («Эмуру ернек инсандар» турмегу). ISBN 978-9967-27-953-7.
2. Корей сездерун латын арибинде чагылдыруунун жаеы системасы: Ministry of Culture & Tourism of Korea. Romanization of Korean. — July, 2000. — http://www.korean.go.kr/front_eng/roman/roman_01.do
3. КР УИАсындагы Кол жазмалар корунун интернеттеги материалдары. — : http://manuscript.lib.kg/
4. Кытай тилиндеги сездерду латын арибинде чагылдыруунун Пинйин системасынын жадыбалы (бул "пинйин" сезу кытайча Ш pin «чогуу тузуу») жана "йин" ^ yïn «тыбыш» сездерунен куралган). - Караеыз: http://www.quickmandarin.com/chinesepinyintable/
5. Про затвердження Правил написання украунських географiчних назв на картах та в шших виданнях. Мшютерство аграрноу полiтики та продовольства Украуни. -Наказ № 282. — 29.07.2014. — http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/z0957-14?test=4/UMfPEGznhhF5A.ZiJ4cVMYHI4dYs80msh8Ie6
6. Чоротегин, Тынчтыкбек Кадырмамбет уулу. Махмуд Кашгари Барсканинин «Дивану лугати т-турк» эмгеги турк элдеринин тарыхы боюнча кеенергус булак: Илимий басылыш / Редколлегия: К. С. Молдокасымов (терага), ж.б.; илимий редакторлор профессор Т. Эмурбеков, доцент К. С. Молдокасымов. - Бишкек: "Турар" басмасы, 2017. - 376 б., сурет, карта. - "Мурас" фонду. ["Тарых жана мурас" турмегу]. - "Кыргыз Тарых Коому" эл аралык коомдук бирикмеси. - ISBN 978-9967-15-701-9.
7. Чо]
7. Чоротегин Т.К. Краткий курс по изучению арабской графики современных кыргызов КНР: (Учебное пособие для студентов-историков) / Отв. ред. проф. Т.Н.Омурбеков. - Бишкек: Кыргыз. нац. университет, 2002. - 22 с. - ISBN 9967403-49-7.
Чоротегин Т.К. "Фолк-хисторинин" кулагы чыкты, абайлаеыз! -http://www.azattyk.0rg/a/science_0ri entalism_kyrgyz_folk-history_blog_ky/290913 64.html
УДК: 314.148; 947.1 (575.2)(043.3
Халматов К.А., т.и.к., ЖАМУнун доценти, Кыргызстан Халматов К.А., к.и.н., доцент ЖАГУ, Кыргызстан
Турк жана башка элдердин этно-маданий байланыштары Этно-культурные связи тюрских и других народов Ethno-culture connection of turkis and other people
Макалада тYрдYY элдердин этно-маданий байланыштары чагылдырылган. Анда кыргыз, взбек, казак жана башка элдердеги окшош салттарга анализ берилген.
Ачкы свздвр: салт, баалуулук, этнос, той, жалпылык.
В статье отражены этно-культурные связи разных народов. Проанализированы сходства в традициях кыргызов, узбеков, казахов и других народов.
Ключевые слова: обычай, ценность, этнос, свадьба, обшность. The article reflects ethno-cultural ties of different peoples.
Similarities in the traditions of the Kyrgyz, Uzbeks, Kazakhs and other peoples are analyzed.
Keywords: customs, values, ethnicity, wedding, communion
Ар бир элде eзYHYн eзгeчe менталитетин аныктай турган када-салттар калыптанган. Кылымдардан бери кыргыз элинде калыптанып келген када-салттар eз учурунда ислам дини тарабынан колдонууга тыюу салынса, кийин коммунисттик доордун идеологиясы тарабынан кысымга алынган. Мурунку союздук республикалар суверендYYЛYктY алгандан тартып гана ал жерде жашаган элдердин анын ичинде кыргыздардын салт-санаасы эркин eнYгe баштады. Бирок акыркы жылдарда Фергана eрeeнYндe жашаган элдердин каада-салты, кийим-кече, тамак-ашы ж.б. изилдee солгундап, унутта калгандыгы чындык. Изилдеп чыгуу кeп кыйынчылыктарды жараткан бул маселе аркылуу биз жалпы дYЙнeлYк элдердин: жалпы тYрк жана тYрк эмес, мусулман жана мусулман эмес элдердин бири-бири менен болгон
