CC BY
9ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ФИЛОСОФИЯ.
СОЦИОЛОГИЯ. ПОЛИТОЛОГИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ФИЛОСОФИЯ.
СОЦИОЛОГИЯ. ПОЛИТОЛОГИЯ
JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. PHILOSOPHY. SOCIOLOGY. POLITICAL SCIENCE
e-ISSN: 1694-8823
№1(1)/2023, 13-22
ФИЛОСОФИЯ
УДК: 1 (091)
DOI: 10.52754/16948823 2023 1(1) 3
ЧЫГЫШ РЕНЕССАНСЫНЫН KGPYHYKTYY ИЛИМПОЗ-ЭНЦИКЛОПЕДИСТИ АБУ РАЙХАН БЕРУНИНИН ДYЙНeЛYK ИЛИМГЕ КОШКОН САЛЫМЫ
ВКЛАД ВЫДАЮЩЕГОСЯ УЧЕНОГО-МЫСЛИТЕЛЯ ВОСТОЧНОГО РЕНЕССАНСА АБУ
РАЙХАН БЕРУНИ В МИРОВУЮ НАУКУ
THE CONTRIBUTION OF AN OUTSTANDING SCIENTIST AND ENCYCLOPEDIST OF THE EASTERN RENAISSANCE ABU RAYHAN AL-BIRUNI TO WORLD SCIENCE
Исаков Кубанычбек Абдыкадырович
Исаков Кубанычбек Абдыкадырович Isakov Kubanychbek Abdykadyrovich
философия илимдеринин доктору, профессор, Ош мамлекеттик университети
доктор философских наук, профессор, Ошский государственный университет Doctor of Philosophy, Professor, Osh State University [email protected]
_ORCID: 0009-0007-2035-0453_
Жалалов Эламан Исакжанович
Жалалов Эламан Исакжанович Zhalalov Elaman Isakzhanovich
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет Lecturer, Osh State University [email protected]
ЧЫГЫШ РЕНЕССАНСЫНЫН K0PYHYKTYY ИЛИМПОЗ-ЭНЦИКЛОПЕДИСТИ АБУ РАЙХАН БЕРУНИНИН ДYЙНeЛYК ИЛИМГЕ КОШКОН САЛЫМЫ
Аннотация
Бул илимий макалада негизинен орто кылымдардагы белгилуу аалым-илимпоз, энциклопедист Абу Райхан Берунинин 1050 жылдык маарекесине багышталып, улуу ойчулдун дуйнелук илим-билимге кошкон барандуу салымы женунде баяндалат. Ошондой эле макалада кайра жаралуу доорун туптеген Чыгыш Ренессансынын тарыхый-философиялык манызын терендеп андап, анын дуйнелук маданиятка тийгизген таасири такталып, концептуалдык езгечелугу дааналанган. «Европоцентризм» деп аталган кез караштын екулдеру Батыштын маданиятын Чыгыш маданиятынан жогору коюшуп, кечээ кунге чейин чыгыш элдерин ар тараптуу басмырлап, маданияты енукпеген, артта калган элдер катары карап келишти. Жада калса Ренессанс (Кайра Жаралуу) -Европага гана тиешелуу кубулуш экендигин далилдееге аракет кылышты. Ал эми мындай пикирлер, кез караштар эч бир чындыкка дал келбегендигин айгилеген илимий аргменттер менен айгинеленген. Албетте кайра жаралуунун жогоруда белгиленген критерийлери VII кылымдардан тартып Кытайдын, IX кылымдардан Борбордук Азия жана Ирандын коомдук тузулушунен байкала баштаган. Кайсы жагынан алып карабайлы, Ренессанс доору бутундей бир региондогу элдердин экономикасын, рухий жана материалдык маданиятынын дуркуреп есуп-енугушун ез кучагына алат. Анын пайда болушу рухий жана диний таасирлердин, экономиканын енугушуне карата ебелге-шарттын, бирдиктуу саясаттын ез ара бири-бири менен болгон шартташуусуна, эн негизгиси ошол элдерден чыккан гениалдуу инсандардын жеке аракеттеринин жаралуусуна терен байланыштуу экендигинде. Чыгыш ренессансынын дуркуреп есуп-енугушуне анын екулдеру болгон Аль-Фараби, Ибн Сина, Хорезми, Фергани, Бируни, Баласагын, Кашгари, Бухари, Самарканди ж.б. сыймык менен атап кетебиз.
Ачкыч свздвр: гелиоцентризм, гуманизм, мамун академиясы, перипатетизм, ренессанс, реформация, суфизм, Чинквеченто.
ВКЛАД ВЫДАЮЩЕГОСЯ УЧЕНОГО-МЫСЛИТЕЛЯ ВОСТОЧНОГО РЕНЕССАНСА АБУ РАЙХАНБЕРУНИВ МИРОВУЮ НАУКУ
Аннотация
В статье глубоко осмыслена историко-философская сущность Восточного Возрождения, положившего начало эпохе Возрождения, выяснено его влияние на мировую культуру, уточнены его концептуальные особенности. Также представители так называемой точки зрения «европоцентризма» ставили культуру Запада выше культуры Востока, до вчерашнего дня они дискриминировали людей Востока по всем параметрам и считали их неразвитыми и отсталыми народами. Они даже пытались доказать, что Возрождение — европейское явление. И такие мнения и взгляды подтверждаются научными аргументами, которые доказывают, что они не соответствуют никакой истине. Разумеется, упомянутые выше критерии возрождения стали наблюдаться в социальной структуре Китая с VII века, Средней Азии и Ирана с IX века. Как бы мы на это ни смотрели, период Возрождения охватывает бурный рост и развитие экономики, духовной и материальной культуры народов всего региона. Его возникновение глубоко связано с взаимодействием духовных и религиозных влияний, предпосылками
экономического развития, единой политикой, а главное, творчеством индивидуальными усилиями гениев этих народов. Аль-Фараби, Ибн Сина, Хорезми, Фергани, Бируни, Баласагин, Кашгари, Бухари, Самарканди и др. способствовали бурному развитию Восточного Возрождения. Мы с гордостью
THE CONTRIBUTION OF AN OUTSTANDING SCIENTIST AND ENCYCLOPEDIST OF THE EASTERN RENAISSANCE ABU RAYHAN AL-BIRUNI TO WORLD SCIENCE
Abstract
The article deeply comprehends the historical and philosophical essence of the Eastern Renaissance, which marked the beginning of the Renaissance, clarifies its influence on world culture, and clarifies its conceptual features. Also, representatives of the so-called "Eurocentrism" point of view put the culture of the West above the culture of the East; until yesterday, they discriminated against the people of the East in all respects and considered them undeveloped and backward peoples. They even tried to prove that the Renaissance was a European phenomenon. And such opinions and views are supported by scientific arguments that prove that they do not correspond to any truth. Of course, the above-mentioned criteria for revival began to be observed in the social structure of China from the 7th century, Central Asia and Iran from the 9th century. No matter how we look at it, the Renaissance period embraces rapid growth and development of the economy, spiritual and material culture of the peoples of the entire region. Its emergence is deeply connected with the interaction of spiritual and religious influences, the prerequisites for economic development, a unified policy, and most importantly, the creativity of the individual efforts of the geniuses of these peoples. Al-Farabi, Ibn Sina, Khorezmi, Ferghani, Biruni, Balasagin, Kashgari, Bukhari, Samarkandi and others contributed to the rapid development of the Eastern Renaissance. We celebrate with pride. This short scientific article is dedicated mainly to the 1050th anniversary of the famous
отмечаем. Эта небольшая научная статья посвящена главным образом 1050-летию знаменитого средневекового ученого и энциклопедиста Абу Райхана Беруни и рассказывает о выдающемся вкладе великого мыслителя в мировую науку.
medieval scientist and encyclopedist Abu Rayhan Beruni and talks about the outstanding contribution of the great thinker to world science.
Ключевые слова: гелиоцентризм, гуманизм, академия мамуна, перипатетизм, ренессанс, реформация, суфизм, Чинквеченто.
Keywords: heliocentrism, humanism, мamun аcademy, peripatetism, renaissance, reformation, sufism, Cinquecento.
Киришуу
Ренессанс феномени жана Чыгыш ренессансынын езгечвлугу
Теманын актуалдуулугу. Адамзаттын ой ЖYPГYЗYCYHYH eсYп-eнYГYШY, Гегель белгилегендей, спирал сымал MYHe3re ээ: бирде Чыгыштын, бирде Батыштын ойлоосу eHYrYn келген. Бул процесс тээ байыркы замандан 6YrYHKY KYHre чейин кайталанып келYдe. Адегенде, Месопотамия (эки дарыя аралыгында), андан кийин Египет, Индия, Кытай жана башка мамлекеттер алгачкы цивилизацияга дуушар болушат. Демек, коомдук ойдун eнYГYCY биринчи болуп Чыгыштан башталат деп айтууга негиз бар. БелгилYY шумеролог С.Н. Крамердин «История начинается в Шумере» деген эмгегиндеги маалыматтар анын ачык-айкын далили.
Андан кийин философиялык ой-пикирдин eнYГYШY байыркы Греция, Римге eтYп, Батышта eнYккeн. Тарых тастыктагандай, IX-XII кылымдарда Чыгышта илим, маданият, искусство eнYГYп жана коомдун жалпы децгээли жогорулаган. Кийинчерээк XVI-XVIII кылымдарда Европада капиталисттик мамилелердин пайда болушу менен цивилизациянын eнYГYY процесси Батышты карай оойт.
Алгач ренессанс TYШYHYГYHYH айланасындагы окумуштуулардын ой-пикирине токтолуп eтeлY. «Ренессанс» (Фр. Renaissance) - француз тилинен которгондо «кайра жаралуу» деген TYШYHYKTY билдирет. Ал бизге XIV кылымдагы Италиядагы eркYндee доорунан белгилY. «Renaissance» терминин белгилY CYрeтчY, архитектор жана искусство тарыхчысы Дж. Вазари 1250-жылдан 1550-жж. чейинки мезгилин антик маданиятынын кайра жаралуу мезгили катары белгилee Y4YH сунуштаган жана колдонууга киргизген. Бул термин биринчи жолу А.Дюрердин - «die itzide wiedererwachung», Меланхтондун - «renascatia studia», Макиавеллинин «Roma rinata» эмгектеринде кездешет1. Окумуштуулардын баарысы XIV-XVI кылымдардагы Европадагы маданияттын кайра eркYндeeсYн негиз кылып алышкан. XIV-XVI кылымдарды Европадагы улуу доор катары эсептеп, Ф.Энгельс: «биз, немецтер, реформация, француздар - ренессанс деп, ал эми италиялыктар болсо - чинквеченто деп аташкан, бирок баарысынын мааниси бир»2, - деп айткан.
Тактап айтканда, «ренессанс» - бул маданияттын, илим-билимдин, экономиканын, искусство жана техниканын, архитектуранын гYлдeп eнYГYCY, б.а. маданияттын бир сапаттык баскычтан экинчи бир сапаттык баскычка eтYCYн кYбeлeгeн TYШYHYK. Бул тарыхта YЗГYлтYксYЗ, ырааттуу болуп келген кeрYHYш. Тигил, же бул элдин маданияты eзYHYн eнYГY тарыхында дайыма кайра жаралууга, жацыланууга дуушар болуп келген. Муну мыйзам ченемдY кeрYHYш катары кароо керек. Биздин эрага чейинки мезгилден тартып, биздин замандын IV кылымына чейин жашаган Рим империясын алып кeрeлY. Бул мезгилде ал империяда маданият, илим-билим, искусство мурда болуп кeрбeгeндeй eHY^re жетти. Бирок IV кылымда Рим республикасы варварлар тарабынан кыйроого дуушар болот. Ал эми он кылымдан соц жогорудагыдай eнYГY процесси XIV кылымда Италияда жацы формада кайталангандыгы тарыхтан белгилY.
1 Лазарев, Н. Проблема Возрождения в освещении ренессансных писателей и «просветителей» [Текст] / Н. Лазарев // Из истории соц.-полит. идей: сб.ст. к 75-летию акад. В.П. Волгина. - М., 1955. - С.130-140.
2 Эсен уулу Кылыч. Азия или кочевники Азы [Текст] / Кылыч Эсен уулу. - Бишкек: Илим, 1993. - 87 с.
КeрYHYктY орус окумуштуусу, чыгыш таануучу, академик Н.И.Конрад Чыгыш цивилизациясынын тарыхын изилдеп, илимге «Чыгыш ренессансы»3 деген тYШYHYктY киргизген. Окумуштуу бул кубулушту иликтеп чыгып, «Ренессанс Европага гана тиешелY эмес, бул дYЙнeлYк кубулуш»4 экендигин баса белгилеген. Ал XIV кылымдагы Италиядагы кайра жаралууга чейин эле ГХ-ХП кылымдарда Чыгышта ушундай доордун болгондугун, андан соц ал процесс Европага жайылгандыгын керсетет. Ал эми щвейцариялык чыгыш таануучу Адам Мец илимге «Мусулман ренессансы»5 - деген жацы терминди киргизген. Себеби бул мезгилде (1Х-Х кк.) ислам дини Араб жарым аралынын чегинен чыгып, Испания, Иран, Ооганстан, Африка, Борбордук Азия, Памир тоолоруна чейин тарап, ушул елкелерде мусулман дини негизги идеология катары кызмат кылып турган.
Чыгыш ренессансы жепунде кептеген эмгектер жарык керген. Бул терминге бир топ европоцентристтик окумуштуулар, анын ичинде айрыкча В.И.Рутенбург каршы чыккан. Ал eзYHYн эмгегинде6 Чыгыш ренессансынын тарыхта эч качан болбогондугун жана ал айрым окумуштуулардын гана ойлоп тапкан идеялары экендигин белгилеген. Анын ою боюнча, орто кылымдардагы ренессанс Италияда башталган. Биринчиден, ал ренессансты капиталисттик eндYPYштYк мамиле менен байланыштырат да, ал XIV кылымда Италияда eнYгe баштайт деген ойду берет. Бул ой тарыхый чындыкка дал келбейт. Ал эми Европада капиталисттик eндYPYштYк мамиле XVI кылымдын башталышында eнYгe баштаганы белгилY.
А.Ф.Лосев ренессанс ар кандай доордо, ар турду мазмунда бардык жерде болорлугу жeнYндe жазган7. Н.И.Конрад «Кайра жаралуу маданиятын дYЙнeлYк гуманизм доору катары тYШYHY керек», - деп айтуу менен, алдын ала ал Чыгышта башталып, ар кайсы региондо ар тYPДY мезгилдерде жYргeндYГYн белгилейт. Тагыраак айтканда, ренессанс Кытайда VIII-XII кк., Борбордук Азия жана Иранда IX-XV кк., Европада XIV-XVI кылымдарда болгон», - деп ырастайт.
Кайра жаралуу кандай шартта, кырдаалдарда пайда болгон? - деген мыйзамдуу суроого Чыгыш ренессансын иликтеп жаткан ири окумуштуулардын (В.М.Жирмунский, Н.И.Конрад, Ш.И.Нуцубидзе, В.К.Чалоян, А.Ф.Лосев) айтуусунда, бул феномендин Yч белгиси болушу шарт: 1) адамгерчилик сезими, же болбосо гуманизм; 2) теологиялык жана диний догмалардан арылып, ааламга карата эркин ой-жYГYртY; 3) байыркынын классикалык YЛГYCYHYH болушу. Кайра жаралуу маданиятынын негизги мазмунун гуманизм тузген.
Ренессансты мYнeздeгeн ар бир белги ез алдынча изилденYYгe татыктуу. Алар диалектикалык байланыштагы тарыхый кубулуштар. Булардын ичинен езгече орунду адам ээлейт. Анткени ал eндYPYЧY, тYЗYЧY. Ошондуктан адамды маданиятты жаратуучу деп аташат. Ушуга байланыштуу адам гумандуу мамилеге татыктуу.
Демек, жогоруда баяндалган ой-пикирлер ошол кезди Чыгыш ренессансынын доору деп атоого толук негиз берет. Орто кылымдардагы Чыгыш элдеринин маданияты, анын ичинде философиясы, ошол кездеги европалык маданиятка салыштырууга мYмкYн эмес бийиктикте
3 Конрад, Н.И. «Средние века» в исторической науке [Текст] / Н.И. Конрад. - М.: Наука, 1955. - 417 с.
4 Ошол жерде, 165-бет.
5 Мец, А. Мусульманский Ренессанс [Текст] / А. Мец. - 2-изд. - М.: Наука, 1973. - 473 с.
6 Рутенбург, В.И. Италия и Европа накануне нового времени [Текст] / В.И. Рутенбург. - Л.: Наука, 1974. - 323 с.
7 Лосев, А.Ф. Эстетика Возрождения [Текст] / А.Ф.Лосев.- М.: Мысль, 1978. - 18с.
болгон. Бул региондогу ар кандай тарыхый-философиялык агымдар «перипатетизм», «калам», «суфизм» ж.б. бир эле мезгилде, бир эле региондо екум CYPYшкeндYктeн, сeзсYЗ тYPдe бири-бирине таасир берип турушкан. Бирок алардын ичиндеги аталган мезгилдеги башкы багыттын eкYлдeрY Чыгыш перипатетизминин ири ойчулдары Аль-Кинди, Аль-Фараби, Ибн-Сина жана Абу Райхан Беруни болушкан8.
Орто кылымдагы Чыгыш маданиятынын айрым орчундуу бeтeнчeлYк, eзгeчeлYктeргe ээ болгон. Эц оболу бул маданият дYркYрeп eнYГYп, тамыр жайып жаткан ислам дининин таасирине карабастан анын багыты, элди билим менен сугарууга, сабатсыздыкты жоюп, агартуу иштерине кeбYрeeк ^нул бeлYгe анын eкYлдeрY Хорезми, Фергани, Беруни, Кашгари, Бухари, Самарканди ж.б. тYрткY беришкен жана салым кошушкан. Мына ошондуктан айрыкча табият таануу илимдери eнYГYп, жаратылышты YЙрeнYгe eзгeчe аднул бeлYнгeн. Натыйжада мурдагы басып eткeн мезгилдин маданиятын четке какпай, диалектикалык таануу ыкмасы менен аларды терец YЙрeнYп, анын баалуу жактарын колдонушкан. Ошентип, Чыгыш ренессансынын калыптанып, eнYГYCYнe, чоц ийгиликтердин жаралышына, айрыкча Чыгыш аалымдарынын салымы eтe чоц болгон.
Улуу илимпоз-энциклопедист Абу Райхан Беруни ким болгон жана дуйнелук илимдеги барандуу улушу кандай эле?
Ар бир элдин тарыхында адамды толкундатуучу окуялар жазылып келген, алардын eзYнчe сыймыктанган, бедел туткан, кылымдан кылымга унутулбай келе жаткан дацктуу уулдары бар. Ал эми миц жылга тете узун тарыхка саресеп салсак, канчалаган ата-бабаларыбыз eз элине гана эмес, жалпы эле жамаатташ калктарга да рухий жактан азыктандыруучу кызмат кылып келгенине кYбe болобуз. Борбордук Азия элдеринен эле Аристотелден кийинки «экинчи мугалим» атыккан философ Фарабини (870-950), илимдин ар кыл тармагын eнYктYргeн энциклопедист-аалым Абу Райхан Берунини (973-1050), элдик медицинанын системалуу мыйзамын тYЗгeн улуу ойчул Ибн-Синаны (980-1037), астрономия жаатында орто кылымдагы чыгыш илиминин туу чокусун тYЗгeн Улукбекти (1394-1449) эстеп коюу абзел. Бул тизмеге тецир тоолук элдердин кулуну Баласагындык Жусуп менен Кашгарлык Махмудду сыймык менен кошуп айтабыз.
Улуу ойчул-аалым Берунинин толук аты Абу Райхан Мухаммад ибн Ахмад аль-Беруни. Ал 973-жылы 4-сентябрда Хорезмдин байыркы борбору Кят шаарында туулган. Бирунинин эрте жашоосу тууралуу eтe аз маалымат бар, ал жаштайынан жетим калып чоцойгондугу маалым. Анын eцY - башы кирчимел, мурду чоц болгондуктан ага «Бурунлы» («чоц мурун») деген лакап ат коюлган. Бирок кирчимел кeрYHYштYн артында кыраакы акыл жашырылган, аны вазир менен Хорезмшахынын аталаш тууганы ойчул-аалым, Берунинин устаты Ибн Ирак байкаган. Ал жeнYндe Берунинин эскермелеринде мындай деп жазылат: «...Ибн Ирактын YЙ-бYлeсY мени CYTY менен тойгузуп, элге аралаштырып кошту" - деп эскерет.
XI кылымда Ургенч шаарында Хорезмдин башчысы Абу-ибн-Мамун атындагы "Мамун Академиясы" пайда болгон. Бул Багдаддагы "Аль-Мамун Академиясынан" eзгeчeлeнгeн академия болчу. Бул академиянын дагы бир аталышы "Данышмандар YЙY", "Акылмандар YЙY"
8 Жусуп Баласагын. Куттуу билим [Текст] / Ж. Баласагын.- М.: НИК, 1993. - 24-б.
- деп да аташкан. Анткени бул жерде орто кылымдардагы улуу ойчулдар: Масихи, Хаммар, Ибн Сина, Беруни eцдYY аалым-ойчулдар илимий ачылыштар менен алек болушкан.
Жогоруда аталган академиянын китепканасы ете бай болгондугун М. Хайруллаев араб, перс, инди, санкрит, сирия, тYрк, грек, кытай ж.б. тилдериндеги 400 мицге жакын кол жазманын болгондугун тастыктайт. Дагы башка булактарда 100 000 мицге жакын кол жазмалардын болгондугу айтылат. Академияда ар кандай илимдин тармактары боюнча бeлYмдeр болгондугу да баса белгиленет. Мисал YЧYн: Асман телолорун изилдеп YЙрeнYY YЧYн астрономиялык абсерватория, котормочулар бeлYMY, математика-геометрия бeлYMY, музыкалык (орто кылымдык) шаймандардан турган аталган тармакты теориясын изилдеп-YЙрeнYY бeлYMY, табият-таануу, медицина, тарых жана тил, адабият, архитектура, философия ж.б. тармактарды камтыган академиянын бeлYмдeрY болгон. Беруни илимий диапозонун кецейишинде "Даанышмандар YЙYHYH" (Мамун Академиясынын) ролу езгече болгондугун дагы бир ирет баса белгилегнибиз оц болот.
Орто кылымдарда араб тили - окумуштуулардын, илим-билимдин, перс тили болсо -акындардын, ал эми тYрк тили - жоокерлердин тили катары сыпаталып айтылып келинген. Ал эми белгилYY чыгыш таануучу, арабист Ю. Крачковский Берунини ондон ашык тил билгендигин ез эмгегинде (Арабская географическая литература) белгилеп еткен.
Эмне YЧYн Абу Райхан Беруни ойчул-энциклопедист катары бизге белгилYY? Ал дYЙнeлYк илим казынасына кандай из калтырды деген мыйзамдуу суроого аздыр-кeптYP ез баабызды берип кетели. Анткени ал илимдин ар кыл тармагы боюнча дасыккан ойчул-илимпоз болгон.
1. Астрономия илимине кошкон салымы. Ал 16-17 жашында эле Асман телолоруна болгон кызыгуусу кYч алып, eзY кичиникей телескоп жасап, асман жылдыздарына байкоо жYргYЗO баштайт. Бул аракеттер анын алгачкы астрономия жаатындагы иликтее иштери болчу. Кийинчерээк Беруни Птоломейге каршы чыгып, Жер эмес, КYн ааламдын борбору экендигин, КYндY башка планеталар тегеренишип - айланаарын айтып, Николай Коперникке чейин V кылым мурда эле "гелиоцентристтик" теорияны негиздеген. Ошону менен бирге Беруни Пифагор, Парменид сыяктуу антик ойчулдарынын пикирлерине кошулуп, Жердин шар формасына ээ экендигин далилдеген. Эц алгачкылардан болуп жердин глобусун ойлоп тапкан. Ал 5 метр диаметрден турган жарым шар формасындагы жердин ТYштYк жарым шарына илимий-экспременттерди жYргYЗгeн. Ал жасаган эксперимент бYГYнкY кYHY да ез тактыгын далилдеп келет.
2. Берунинин физика илимине кошкон езгече салымы ар кандай зат ар дайым кыймылда болоорун айтуу менен, зат кыймылынын ичиндеги жашыруун (инерцияга) ээ болгон ^ч болоорлугун ыспаттаган. Ошону менен бирге жерге тартылуу кYЧY боюнча Ньютонго чейин эле VII кылым мурда эле бул законду далилдеп койгон. Ал асманга ыргытылган ташты канчалык кYчтY ыргытсац ал ошончолук ылдамдык менен жерге кайра тYшeт деп, ал эми KYЧCYЗ ыргытылган таш жерге тартылуу кYЧY алсыз тYPдe тYшeeрYн илимий таризде айгинелеген.
3. Беруни eзY ойлоп тапкан физика-химиялык прибору менен (Пикнометр) газ тYPундeгY, суюк абалдагы жана каттуу заттардын массаларынын тыгыздыктарын елчеген.
Заттар Берунинин елчему Азыркы учурдагы елчем
Темир 7, 22 г/см3 7, 29 г/см3
Алюминь 8, 92 г/см3 8, 85 г/см3
Сапфир 3, 91 г/см3 3, 90 г/см3
Кварц 2, 58 г/см3 2, 58 г/см3
Алтын 19, 26 г/см3 19, 26 г/см3
Кийинчерээк бул заттарды eлчeeчY прибор (Пикнометр) кецири колдонула баштаган.
4. Беруни тригонометриялык тецдемелерди чечYYДe бардык таблицалар YЧYн квадраттык интерполяцияны тYЗгeн, кецири класстагы функциялар YЧYн идеяларды ортого салып, аларды таблицаларда кeрсeткeн, кубдук тецдемелерди сандык чечYYHYн алгачкы аракеттерин жасаган жана регулярдуу тогуз Yч бурчтуу (нонагонду) куруунун жолун издеген. Аль-Беруни синустардын таблицаларынын тригонометриялык бурчтардын 15 градусун жана тангенстердин 1/2 градусунун бурчтугун аныктаган, бул болсо бYГYнку кYHY да ДYЙнeдe эц так тригонометриялык ачылыштар болуп саналат.
5. Шарттуу тYPдeгY «Хронология» деп аталган «0ткeн муундардан калган эстеликтер» (болжол менен 1000-1001жж.) китеби жeнYндe айтсак, Беруни бул эмгегинде табият таануучу катары да, тарыхчы-этнограф катары да изилдeeлeрдY улантып, ошол эле учурда жацы, гуманитардык багытты ачып кeрсeткeн. «Хронологиянын» негизин байыркы жана орто кылымдардагы Жер Ортолук децизинин жана Чыгыштын, гректердин, византиялыктардын, арабдардын, еврейлердин, сириялыктардын, перстердин, согдийлердин, хорезмдердин ар TYPДYY элдеринин жана диндеринин хронологиялык системаларын тYЗгeн. Беруни бул эмгегинде хронологиялык системаларды астрономиянын негизинде талдап, даталарды бир хронологиялык системадан экинчисине которуунун эрежелерин иштеп чыгат, династиялык хронологиялык таблицаларды жана ар TYPДYY элдердин диний жана башка майрамдарын, алардын Yрп-адаттары тууралуу маалымат тYPYндe бай этнографиялык материалдарды берет. Демек, орто кылымдардагы ар кандай элдердин YPп-адат, каада-салттарын, ырым-жырымдарын окуп YЙрeнYYДe Берунинин бул эмгеги бYГYнкY кYндeгY этнография илимине да чоц салымын кошкон дацтуу эмгектерден болуп саналары талашсыз.
6. Берунинин «Геодезия» аттуу eзгeчe тарыхый жана илимий мааниге ээ болгон эмгеги актуалдуу болуп саналат. Окумуштуу бул эмгеги аркылуу орто кылымдык Чыгыштагы биринчи жолу геодезиялык астрономиянын жана геодезиянын негиздeeчYлeрYHYн бири болгон. Эмгекте жарык берYYЧY нурларды байкоонун натыйжасында географиялык координаттарды аныктоо (узундук боюнча - бул Жердин эки чекитинен Айдын тутулуу фазаларына бир убакта байкоо жYргYЗYY), Жердеги чекиттин абалын аныктоо, чекиттердин азимуттарын аныктоо жана акырында координаттар боюнча аралыктарды аныктоо, б.а. тескери геодезиялык маселени чечYY. Мына ушул маселелердин бардыгын иштеп чыгууда Беруни eзYHYн кeптeгeн теориялык жана практикалык сунуштарын киргизген. Тактап айтканда, бул эмгегинде ал эпициклдер системасы байкоо маалыматтары менен далилденбестен, жылдыздардын кeрYнгeн тегиз эмес кыймылын TYШYHДYPYY YЧYн киргизилгендигин жазат.
7. Беруни 70 жашында тоо-кен иштери боюнча дагы бир эмгекти «Минералогияны» жаратат. Бул асыл таштар, минералдар жана металлдар энциклопедиясындагы таштардын формасын жана TYCYH эц сонун CYрeттeп, аларды алуунун конкреттYY ыкмаларын кeрсeтYп,
айрым таштар менен байланышкан окуяларды, алар жeнYндe уламыштарды жана каада-салттарды, таштардын баасын баяндайт жана аларды казып алуу жолдорун жазып калтырган. Беруни минералогиялык диагностиканын жацы ыкмасын - минералдардын салыштырма салмагын аныктоону - дYЙнeлYк илимий колдонууга биринчи жолу киргизип, бул багыттагы бир катар маселелерди eзYHYн конструктивдYY приборун колдонуу менен укмуштуудай тактык менен иш жYЗYндe чечкен. Ойчул бул эмгегинде бермет (жемчуг), маржан ж.б.у.с. дециз заттары Беруниге чейин жансыз эсептелинип келгендигин айтып, бирок бул заттарды Беруни изилдеп чыгып, дециздин жандуу заттары экендиги тууралуу эц биринчи ачылышты жасаган.
8. 995-997-жж. аралыгында Хорезмдеги ички саясий кырдаалга байланыштуу 2 жыл Бухарада жYргeн мезгилде Беруни Ибн Сина менен таанышып, аны менен болгон илимий байланыш аркылуу табият таануу илимине анын ичинен медицинага (айрыкча фармакалогия) кецири маани бере баштайт. Бир мезгилде Хорезмге белгисиз бир Визянтиялык табып келип жашап калганда аны менен мамилеси жакын болуп, ал жасаган чептерден, тамырдардан, мeмeлYY дарактардын уруктарынан кандай дары-дармектердин жасаларын жазып алган. Кийин Ибн Сина аркылуу Фармакогнозия илимин кецейтип, ез эмгектери аркылуу жайылта баштаган. Берунинин бYГYнкY фармакалогияда айрым ошол кездеги алгылыктуу илимий тажырыйбалары пайдаланып келYYДe.
9. Философия илими боюнча ал Аристотелге жана атомистерге сын пикирин билгизген. Илимий сухбадашы Ибн Сина Аристотелдин тарапташы болсо да, Арситотелдин аалам субстанциясы жeнYндeгу терт башталма жeнYндe ез пикирин тайманбастан аргумешуу билдирген. Беруни Суу бул Аристотелдин пикиринче терт башталманын эц негизгиси деп эсептелинет. Анда суу кайнаганда эмнеге айланат? Албетте бууга айланат. Демек суу кантип аалам башталмасы болуп калат деген оомоктуу ойлорду таамай айтып да, жазып да келген.
Корутунду. Берунинин илимий ишмердYYЛYГYHYн жыйынтыктап жатып, теменде^ бир асыл ойду айтууга туура келип жатат. Ал X кылымдын башындагы эц ири прогрессивдYY философ жана табият таануучу Абу Бакр ар-Разининин эмгектеринин тизмесин тузген. Ушул эле эмгекке Беруни да ошол мезгилге чейин жазган eзYHYн эмгектеринин 113 аталыштагы тизмесин киргизген. Окумуштуунун кийинки эмгектерин, ошондой эле башка булактарда, атап айтканда, орто кылымдагы биографтардын жана библиографтардын эмгектерин талдоосунда бYГYнкY кYндe Беруни 147 эмгек жазып калтыргандыгы, анын болжол менен 5/1 бeлYГY бизге жетип келгендиги айтылат. Бул эмгектердин эц жалпы, шарттуу тематикалык таксономиясы алардын 111и табият таанууга, 34 эмгек гуманитардык жана адабиятка тиешелYY экендигин, эки эмгектин темалары бYдeмYк бойдон калганын кeрсeтYп турат. 111 табият таануу эмгектеринин 81ге жакыны астрономияга (анын ичинде геодезияга), математикага, физикага, химияга, тарых, тил, адабият, этнография, философия, риторика, маданият таануу, педагогикага (астрономиялык эмгектерди эсепке албаганда) 20га жакыны арналат. Булар болсо, улуу аалым-ойчулдун ез доорунун жана бYГYнку KYHДYH да илимпоз-энциклопедисти экендигинен кабар берет.
Кийинки учурларда Европалык жана Америкалык окумуштуулар улуу ойчулдун илимий дарамети менен чукул таанышкандан соц, eздeрYHYн оц бааларын айтышып келYYДe. Мисалы, Италиялык дин таануучу жана чыгыш таануучу А. Баузани "Беруни учурдагы модернист окумуштуулардан еткен модернист аалым" - деп сыпаттаган. Ал эми Америкалык илимпоз -
тарыхчы Дж.Сартон "XI кылымды дYЙнeлYк илим тарыхында Берунинин доору" - деп баса белгилейт.
Чындыгында орто кылым - чоц жана татаал доор. Анын бай интеллектуалдык жана чыгармачыл жетишкендиктери бар. Бул мезгилди окуп-YЙрeнYYЧY, изилдeeчY илим -медиевистика али eтe жаш. Демек, орто кылымдагы Чыгыш ойчулдарынын чыгармачылыктарын окуп-YЙрeнYYЧY илимий тармак - ого бетер жаш, кол тие элек. Келечекте жаш илимпоздор арасында улуу ойчул Абу Райхан Берунинин мурастарын изилдеген комплекстYY тармак пайда болот деген оптимисттик ой бар.
Колдонулган адабияттар
1. Лазарев, Н. Проблема Возрождения в освещении ренессансных писателей и «просветителей» [Текст] / Н. Лазарев // Из истории соц.-полит. идей: сб.ст. к 75-летию акад. В.П. Волгина. - М., 1955. - С.130-140.
2. Эсен уулу Кылыч. Азия или кочевники Азы [Текст] / Кылыч Эсен уулу. - Бишкек: Илим, 1993. - 87 с.
3. Конрад, Н.И. «Средние века» в исторической науке [Текст] / Н.И. Конрад. - М.: Наука, 1955. - 417 с.
4. Мец, А. Мусульманский Ренессанс [Текст] / А. Мец. - 2-изд. - М.: Наука, 1973. - 473 с.
5. Чалоян, В.К. Армянский ренессанс [Текст] / В.К. Чалоян. - М.: Изд-во АН СССР, 1963. - 176 с.
6. Рутенбург, В.И. Италия и Европа накануне нового времени [Текст] / В.И. Рутенбург. - Л.: Наука, 1974. - 323 с.
7. Лосев, А.Ф. Эстетика Возрождения [Текст] / А.Ф.Лосев.- М.: Мысль, 1978. - 623с.
8. Базарбаев, Ш. Кыргыз маданиятынын eнYГYCYHYн диалектикасы [Текст] / Ш. Базарбаев. - Ош: Б-сыз, 2001. - 322 б.
9. Жусуп Баласагын. Куттуу билим [Текст] / Ж. Баласагын.- М.: НИК, 1993. - 493 б.
10. Абу Рейхан Бируни. Избр. произведения, т. III. Определение границ мест для уточнения расстояний между населенными пунктами («Геодезия»). Исследование, перевод и примечания П. Г. Булгакова, Ташкент, 1966, стр. 234.
11. Тажибаева, С., Шайимкулов , А., & Таирова, А. (2022). Чыгыш ойчулу Махмуд Кашгари-Барсканинин педагогикалык идеялары. Чыгыш таануунун маселелери, (1), 114-120. https://doi.org/10.52754/16948653 2020 1 21. ББК: ОРРУЖ.
12. Э.Г. Касымова. Трактат Беруни о сферической тригонометрии. Сб. «Беруни. К 1000-летию со дня рождения», Ташкент, 1973, стр. 83.
13. Абдимиталип уулу, Н. (2023). О некоторых фольклорных элементах в словаре Махмуда Кашгари "Диван Лугат Ат-Турк". Вестник Ошского государственного университета, (2), 101-106. https://doi.org/10.52754/16948610 2023 2 12. ББК: ЬКРОУБ.
14. И. Ю. Крачковский. Арабская географическая литература. Избр. соч.,т. IV, МЛ., 1957, стр. 245.112
15. П.Г. Булгаков. Глобус Беруни. «Общественные науки в Узбекистане», 1965, № 1, стр. 39-44.
