CC BY
22
ФШАЛАПЧНАЯ СКАРБН1ЦА
ЗНАНИЕ, И ТОЛЬКО ЗНАНИЕ, ДЕЛАЕТ ЧЕЛОВЕКА СВОБОДНЫМ И ВЕЛИКИМ.
ДМИТРИЙ ПИСАРЕВ
Праблема вiзуальнага у л^аратуры
Адметнасць культурна-пстарычных эпох, сярод шшага, вызначаецца i тым, што на пярэднi план могуць выходзщь розныя вщы эстэтычнай дзейнасцi, розныя мастацтвы - адны з iх могуць у дадзены час займаць цэнтральнае становшча, дамiнiраваць над шшьш вiдамi, другiя ж адступаюць шбы у цень.
Научно-исследовательский центр проблем ресурсосбережения НАН Беларуси
IX Международная научная конференция «Энерго- и материа-лосберегающие экологически чистые технологии»
Гродно, 20-21 октября
230023, Гродно, пл. Тизенгауза, 7 Тел.: (0152) 72-01-00, 74-04-45;
факс: (0152) 73-81-85; е-таН: [email protected]
Яуген Гараднiцкi,
вядучы навуко-вы супрацоyнiк 1нстытута мовы i лiтаратуры iмя Якуба Коласа i Янм Купалы НАН Беларуа, кан-дыдат фiлалапчных навук, дацэнт
Так, Антычнасць, напрыклад, най-больш выразна рэпрэзентуюць пла-стычныя мастацтвы, I у першую чаргу скульптура. Гэта звязана з тым, што светауспрыманне старажытных грэкау было арыентавана на засваенне на-вакольнай рэчаюнасц перш за усё у зрокава успрымальных вобразах, у \х цялеснай увасобленасцк У сярэдн1я вяк1 вядучую ролю выконвае арх1тэктура, у якой ужытковая функцыянальнасць спа-лучаецца з сакральнай с1мвал1зацыяй. Вобраз Храма становщца у гэты час адным з цэнтральных с1мвалау, праз як1 выяуляюцца светапогляд эпох1, ск1раванасць сярэднявечнага чалавека да пошукау духоунага абсалюту. У эпоху Адраджэння дасягае небыва-лага росшту жывап1с, прадстаулены шматл1к1м1 ¡мёнам1 ген1яльных мастакоу. Затым настае час тэатра, а пазней, пачынаючы з Х1Х ст., на першае месца выходзщь л1таратура, асабл1ва вызнача-ючыся сва1м1 вяршынным1 дасягненням1 у жанры рамана.
Вядома, наяунасць пэунай дамшанты у эстэтычным разв1цц1 культурна-пстарычнай эпох1 зус1м не азначае таго,
што у гэты час 1ншыя в1ды мастацтва знаходзяцца у заняпадзе. Л1таратура ва усе перыяды псторьм чалавецтва, пачынаючы з самых старажытных часоу, была адным з важнейшых спосабау творчага выражэння.
У наш час, на пачатку новага стагоддзя I тысячагоддзя, становщца аднак усё больш вщавочным, што л1таратурацэнтрычная эпоха адыходзщь у м1нулае. Мастацкая л1таратура па пэуных аб'ектыуных прычы-нах ужо не можа сёння прэтэндаваць на тую выключную духоуна-кансал1дуючую ролю, якую яна выконвала у грамадстве яшчэ некалью дзесяц1годдзяу таму назад. Яна у пэунай ступен1 страчвае свайго чытача, як1 раней быу сапрауды масавым I арыентаваным на успрыманне лепшых узорау слоунага мастацтва. На такое станов1шча сярод ¡ншых фактарау аказвае уплыу узрастаючае значэнне у сучасным жыцц1 в1зуальных сродкау камун1кацы1. В1зуал1зацыя культурнай прасторы набывае у наш час самае шырокае распаусюджанне, пран1каючы ва усе сферы жыццядзейнасц1 чалавека, абумоул1ваючы сабой працэсы успрымання I асэнсавання шматстайных з'яу рэча1снасц1.
Вiзуальнае у сучаснай сацыякультурнай прасторы у пэуным сэнсе замяшчае сабой вербальнае, выконваючы се-мантычныя, азначвальныя функцы1. У такой с1туацы1 л1таратура выму-шана шукаць сродю для адаптацы1 да новых умоу ¡снавання. Як адз1н з магчымых адказау на выкл1к1 часу варта, напэуна, разглядаць разв1ццё жанравых разнав1днасцей, характэрнай
№9(103) Сентябрь 2011 НАУКА И ИННОВАЦИИ 55
I В МИРЕ НАУКИ |
прыкметай яюх з'яуляецца выкарыстанне фiгуратыyных уласщвасцей тэксту.
Даволi папулярнай з'явай становщца аnошнiм часам вiзуальная паэт, творы якой уяуляюць сабой спробу паяднання змястоуных i выяуленчых бакоу верша-ванага тэксту. Структура верша, якая сама па сабе валодае значна большым экспрэЫуныш магчымасцямi у параунанн са структурай празаiчнага тэксту, надзяля-ецца у такiм выпадку яшчэ i дадатковымi функцыямi. Паэтычнае выказванне пера-даецца не толькi з дапамогай прывычных спосабау вербальнага выражэння, але i «малюецца» самiм тэкстам, выяуляецца графiчна. Сярод разнастайных па сваёй форме творау вiзуальнай паэзи вылучаюць перш за усё ф^урныя вершы.
Гэты тып верша мае наогул даволi даунюю гiсторыю, ён узыходзщь да паэтыкi барока, для якога была характэрна павышаная увага да фармальнага боку паэтычнай творчасцк Першым з усходнеславянскiх паэтау практыку фiгурнай вершатворчасцi асвоiy Сiмяон Полацю, якi стварау паэ-тычныя творы у выглядзе розных фiгур, маючых алегарычны сэнс. У наступныя культурна-гютарычныя эnохi, да пачатку ХХ ст., ф^урныя вершы не карысталiся колью-небудзь значнай папулярнасцю. Цiкавасць да iх аднауляецца з узнiкненнем мадэрнiзму. Яскравым прыкладам могуць служыць калiграмы Пёма Аnалiнэра. Аднак паэты i на працягу ХХ ст. звяртаюцца да выяулення ф^уратыунасц у тэкставай структуры творау даволi спарадычна.
Такiм чынам, да апошняга часу прыёмы вiзуалiзацыi структурнай асновы паэтыч-нага твора былi з'явай у пэуным сэнсе марпнальнай. 1х актывiзацыя у сучасных умовах, несумненна, звязана са згаданыш агульнымi nрацэсамi пашырэння сферы уплыву вiзуальных сродкау камунiкацыi. Адзначаючы асобныя выnадкi звароту да вiзуальных спосабау увасаблення, яш мелi месца у беларускай паэзи 1920-1930-х гг. (А. Александровiч), даследчык В. Жы-буль у сваiм аглядзе гiсторыi беларускай вiзуальнай nаэзii засяроджваецца на сучас-ным стане яе развiцця [1]. 1м вылучаюцца iндывiдуальныя падыходы аутарау да выяулення графiчна-тэкставай сnалучанасцi, яш у сваёй сукуnнасцi даюць даволi разгор-нутую карцiну працэсу вiзуалiзацыi nаэзii.
Як нам уяуляецца, прыёмы вiзуалiзацыi тэкставай прасторы, выкарыстоуваемыя сучаснымi nаэтамi, скiраваны перш за усё на стварэнне эфекту незвычайнасц («остранения», тэрм^ Б. Шклоускага). Менавiта такога вынiку iмкнецца дасягнуць, напрыклад, А. Спрынчан, эксперыментую-чы з графiчным афармленнем тэксту:
Сня*ынка
Падае на кры*,
I кры*
Кры*уе неба крыкам... [2].
Усяго адна толью лiтара ж заменена тут на сiмвал *, а разам з тым верш маладой паэтэсы набыу нейкае нязвычнае сэнсавае адценне, новае i нечаканае наблiжэнне да рэальнасцi. А вось беластоцю паэт Я. Чыквiн раздзяляе словы верша на асобныя склады i па-новаму спалучае гэтыя часцiнкi, таксама атрымоуваючы у выыку тэкст, якi здзiyляе сваёй незвычайнасцю:
шэ рышум да жджу надха тай
ве тах усту дн стра ха ватай [3].
В. Жыбулем у яго аглядзе вызначаецца агульная тэндэнцыя у сферы вiзуальнай вершатворчасцi, якая выяуляецца ва усё большым наблiжэннi асобных аутарау да невербальных форм эстэтычнага выра-жэння, што у сваiм абсалюце прыводзщь да амаль поунай элiмiнацыi вербальных элементау. Найбольш яскравым прыкладам руху паэзи у таюм юрунку з'яуляецца творчасць З. Вшнёва, якi, мiнiмiзуючы прысутнасць у творы тэкставага складыку, nрыходзiць, уласна кажучы, да жываniсу у яго абстрагаванай разнавщнасцк
Сувязь такога кшталту мастацюх практык з лiтаратурнай першаасновай становщца у значнай ступен апасродкаванай, к^ не наогул праблематычнай. У таюх выпадках некаторымi даследчыкамi (Ю. Барысевiч) прапаноуваецца разгля-даць вербальны «прататып» жываniснага або графiчнага артэфакта як штосьц iманентна яму yласцiвае, што можна «вы-чытаць» пры акце рэцэпцым. Аднак пры гэтым занадта шырокай прадстае сфера прымянення дадзенага прынцыпу. Па сутнасцi, ён можа быць дастасаваны да любога твора выяуленчага мастацтва, яю падвяргаецца iнтэрnрэтацыi з дапамогай сродкау вербальнага выражэння. З другога боку, падобная па свайму ха-рактару працэдура ажыццяуляецца i пры
выяуленн у лiтаратурным тэксце прыкмет i yласцiвасцей выяуленчага мастацтва.
Прыём, з дапамогай якога у творы прадста-юць у вербальна пераутвораным выглядзе тыя або iншыя вiзуальна успрымаемыя бакi твора выяуленчага мастацтва, на-зываецца экфрассам. Дадзены тэрмш выкарыстоуваецца для абазначэння аniсання у лiтаратурным творы пэуных прыкмет твора выяуленчага мастацва -карцшы, малюнка, скульптуры i г.д. Таю мастацю прыём можа выконваць даволi значную ролю, выступаючы не толью ад-ным з фармальных элементау аniсання. Экфрасiс у мнопх выпадках натуральна Уваходзiць у вобразную i структурную сiстэму твора, аказваючы прыкметнае уздзеянне на яго канцэптуальную аснову.
Надзвычай яскравым прыкладам такога змястоунага напаунення гэтага прыёму з'яуляецца апавяданне В. Шукшына «Сценька Разiн». Выдатны рускi шсьменык, для якога вобраз Разiна заусёды меу пер-шаступеннае значэнне i якi задумвауся як кiнарэжысёр над яго пераносам з вербальнага у вiзуальны план, у дадзе-ным аnавяданнi менавiта праз экфрасiс здолеу перадаць гранiчную пачуццёвую наблiжанасць да свайго героя.
Сцяпан Разш не паказаны у творы Шукшына як сапраудная дзеючая асоба, яго вобраз увасоблены толькi у выглядзе фiгуркi, выразанай з дрэва народным умельцам Васёкай. Аднак яе ашсанне замяшчаец-ца аnавядальнiкам ашсаннем рэальных падзей, таго, што бачылася разбяру пад час яго настс^вай i натхнёнай працы над творам. Праца нарэшце завершана, i Васё-ка прад'яуляе свой твор на агляд старому настауыку Захарычу. Услед за фразай «Вот что было на верстаке» падаецца, па сутнасф, цэлы расказ, уключанасць якога у часавую парадыгму акцэнтуецца шматкроп'ямк
«...Стеньку застали врасплох. Ворвались ночью с бессовестными глазами и кинулись на атамана. Стенька, в исподнем белье, бросился к стенке, где висело оружие. <...> Он кинулся к оружию... но споткнулся о персидский ковер, упал. Хотел вскочить, а сзади уже навалились, заламывали руки. Завозились. Хрипели. Негромко и страшно ругались» [4].
56 НАУКА И ИННОВАЦИИ №9(103) Сентябрь 2011
Ф1ЛАЛАГ1ЧНАЯ СКАРБН1ЦА
Карц1на, прадстауленая у такой дынамщы, быццам ажывае перад вачыма чытача. Мастацк1 эфект якраз I дасягаецца у дадзе-ным выпадку кантрасным процшстауленнем статычнасц1 ап1сання I дынам1зму наратыву. Прыём не затушоуваецца, а, наадварот, адкрыта ман|фестуецца. Экфрасю, так1м чынам, прадстае як пераход ад апюання да наратыву, як знарок падкрэсленае сутыкнен-не непасрэдна яуленага у мастацкай форме з тым, што з'яуляецца трансцэндэнтным у адношах да яе.
Наогул экфрасю, як рэпрэзентацыя твора выяуленчага мастацтва у творы л1таратурным, заусёды уяуляе сабой пэунае пашырэнне наратыунай прасторы, выхад за межы прадстауленай с1туацы1. Гэта як бы паяднанне двух мастацюх светау, кожны з яюх валодае сваёй пераканаучасцю I уласным1 сродкам1 уздзеяння на рэцып1ента.
Экфрасюныя устаук у творах л1таратуры выконваюць самыя разнастайныя мастацк1я функцы1. 1х значэнне не можа быць зведзе-на да чыста дэкаратыунага. Так, у аповесц1 У. Караткев1ча «Дзкае паляванне караля Стаха» ап1санне фамтьных партрэтау шляхецкага роду мае кампазщыйнае значэнне I аказвае ¡стотны уплыу на сюжэтнае разв1ццё твора. Партрэтная галерэя, якую аглядае Андрэй Беларэцю, яю выпадко-ва трату у маёнтак Яноусюх Балотныя Ял1ны, выразна сведчыць пра духоуную дэградацыю I заняпад старажытнага роду. Гэта служыць наглядным пацвярджэннем галоунай щэ1 аутара пра «вымарачнасць беларускай шляхты» [5], што з'яуляецца канцэптуальнай асновай твора. Далей, па ходу развщця дзеяння, якое прымае у гэтай аповесц1 дэтэктыуна-прыгодн1цк1 характар, адз1н з партрэтау роду Яноусюх непасрэдна уключаецца у кал1зИ сюжэта, становячыся у руках злачыннага Дубатоука прадметам уздзеяння на свядомасць яго ахвяры - Надзе1 Яноускай. Яшчэ адз1н са старых партрэтау сва1м абл1ччам нагадвае галоунаму герою акурат маладую гаспады-ню Балотных Ял1н. Праз гэта супастауленне у творы рэал1зуецца складаная сувязь часоу, с1стэма узаемаадлюстраванняу I залежнасцей падзей м1нулага I сучаснасц1, што у вышэйшай ступен было характэрна для мастацкай канцэпцыи У. Караткев1ча.
У творчасц1 гэтага беларускага пюьменыка, дарэчы, тэма узаемадзеяння л1таратуры
з ¡ншым1 мастацтвам1 займае адно з вя-дучых месц, знаходзячы увасабленне у мног1х яго творах. У дадзеным выпадку патрэбна мець на увазе I той факт, што сам Караткев1ч быу надзелены давол1 яскравым талентам мастака-графка. Творчую спадчыну п1сьменн1ка складаюць, апрача усяго ¡ншага, шматл1к1я малюнк1, наюды, шаржы, як1я у мног1х выпадках суправаджаюцца тэкстам1 I утвараюць з ш ¡нтэграцыйнае адз1нства. Анал1з графш п1сьменн1ка у сувяз1 з яго л1таратурнай творчасцю можа у значнай ступен паглыб1ць уяуленне пра гэтага неардынар-нага творцу.
Праблема в1зуальнага у шматстайнасц1 яго праяу у дачыненнях да л1таратурнай творчасц1 уключае у сябе I таю аспект, як сумяшчэнне шсьменыка I мастака у адной асобе. У беларускай культуры, як I у сусветнай, давол1 шмат прыкладау паспяховага сумяшчэння у адным творцы гэтых двух якасцей. Тут адбываецца двух-баковы рух: л1таратары пашыраюць свае творчыя магчымасц1 за кошт праыкнення на «тэрыторыю» выяуленчага мастацтва, а мастак1, у сваю чаргу, звяртаюцца да сродкау вербальнага выражэння, каб выказаць у такой непасрэднай форме свае думк1 I адчуваны. Пры гэтым звы-чайна адзш або друг1 бок застаецца дамшуючым, вызначаючым асноуную эстэтычную сюраванасць аутара I пры-роду яго таленту. Ушкальны беларуск1 мастак Я. Драздов1ч спрабавау свае с1лы I у л1таратурнай творчасц1, аднак яго ма-стацкая самабытнасць, сувязь з народнай эстэтыкай найбольш сканцэнтравана I выразна праявтюя усё-таю у творах жывап1су, граф1к1, драулянай скульптуры.
Своеасабл1вым экфрас1сам з'яуляецца таксама I мастацтвазнаучая мова, якой ашсваецца I тлумачыцца твор выяуленчага мастацтва. Рознща тольк1 у тым, што кал1 з дапамогай л1таратурнага экфрасюу адбываецца «пераклад» з мовы аднаго мастацтва на мову ¡ншага, то у дадзеным выпадку - на метамову навуковага ды-скурсу. З другога боку, I само выяуленчае мастацтва можа «тлумачыць» л1таратурны твор - шляхам ¡люстравання асобных вобразау I сюжэтных момантау.
Вядома, у таюм выпадку паняцце экфрас1су атрымоувае самы пашыральны
сэнс, з прыёму ператвараючыся у спосаб ¡нтэрпрэтацы1. Аднак менав1та на такую магчымасць яго выкарыстання звярта-ецца усё больш уваг1 даследчыкам1. Гэта мае непасрэднае дачыненне да спроб асэнсавання працэсау узаемадзеяння I узаемапераходнасц1 в1зуальнага I вербальнага у сучаснай культуры. З пашырэннем даследаванняу у гэтай сферы запатраба-ванасць дадзенага тэрмша будзе, несум-ненна, павял1чвацца.
Ва умовах сучаснага 1нтэрдысцыпл1нарнага збл1жэння прадметам даследавання становщца як своеасабл1вая в1зуальнасць вербальнага дыскурсу, так, у сваю чаргу, I спецыф1чная наратыунасць пластычных форм мастацкага выяулення. У дакладзе доктара мастацтвазнауства Н. Злыдневай з характэрнай назвай «В1зуальны наратыу I яго вербальны каментарый: праблема узаемаперакладальнасцю, як1 быу прачы-таны на М1жнародным навуковым сем1нары «Мова як медыятар пам1ж ведам1 I мастацт-вам» (1нстытут мовы ¡мя В.У. В1наградава РАН, 2008), анал1завал1ся, напрыклад, асабл1васц1 «¡мпл1цытнай вербальнасц1 ф1гуратыунай выявы», здольнасць «в1зуальнага наратыву» выражаць змест, адпаведны яго вербальнаму аналагу [6].
Таюм чынам, пры ус1м адрознены матэ-рыялу, як1м карыстаюцца л1таратура I выяуленчыя мастацтвы (з аднаго боку -слоуны матэрыял, натуральная мова, якая трансфармуецца у мастацкую; з другога - пластычныя формы, фарбы), усё-так1 можна канстатаваць наяунасць у \х пэуных тыпалаг1чна бл1зк1х рыс, абумоуленых перш за усё агульнасцю працэсау успры-мання I уяулення.
Лiтаратура
1. Жыбуль В. Кароткая псторыя беларускай вiзуальнай паэзи // Тэксты. №3, 2007. С. 107-127.
2. Спрынчан А. Вершы ад А. - Мн., 2004. С. 30.
3. Чыквш Я. На беразе Дубiч Царкоуных. - Беласток, 2010. С. 14.
4. Шукшин В. Миль пардон, мадам! - М., 2006. С. 43.
5. Каратгач У. Збор творау: у 8 т. Т. 7. - Мн., 1990. С. 6.
6. Цыт па: Хазбулатова Т. Международный научный семинар «Язык как медиатор между знанием и искусством» // Известия Российской академии наук. Серия литературы и языка. 2009. Май - июнь. Т. 68. №3. С. 73-80.
№9(103) Сентябрь 2011 НАУКА И ИННОВАЦИИ 57
