CC BY
17УДК 82-1:159.937
Т. М. Федарцова, дацэнт
ЗАЛЕЖНАСЦЬ КОЛЕРУ У ПАЭТЫЧНЫХ ТВОРАХ АД ЧАСАВЫХ I АБ'ЕКТНЫХ АРХЕТЫПАУ
We can't imagine our life without colour. Each of us consider it to be a powerful information field saturated with definite association and symbols. We perceive the whole range of colours from the very childhood, classify it in accordance with our light sensations and association. Diversity of colours in a poetic piece of work helps the reader better understand each artistic detail and the author's conception.
The creed of every poet is to find not only his own word but his own colour too, the colour being the sublight of the idea.
Belarusian poets most often resort to the use of colouronyms in landscape and intimate lyrical poetry.
Уводзшы. Наша жыццё немагчыма уявщь без прысутнасщ колеру. Бо для кожнага з нас гэта магутнае шфармацыйнае поле, насычанае пэуньиш асацыяцыям1 1 с1мвалам1. Усю колера-ваю гаму мы успрымаем ад самага нараджэння, клас1ф1куем яе у адпаведнасщ з нашай асацыя-тыунасцю.
Нямецю мастацтвазнауца Г. Цойгнер адзна-чау: «Колер можа дзякуючы асацыяцыям набы-ваць пэуную эмацыйную афарбоуку або выкт-каць тыя щ шшыя пачуцщ у залежнасщ ад во-пыту, набытага чалавекам пры успрыманш колеру I адпаведнага прадмета» [1, с. 103]. Таюм чынам, разнастайныя якасщ колеру адыгрыва-юць значную ролю ва успрыманш кантэксту, дапамагаюць лепш зразумець асобныя мастац-юя дэтат 1 аутарскую задумку кожнага паэтыч-нага твора.
Знайсщ не толью сваё слова, але 1 свой колер, як таемную падсветку слова, - творчае крэ-да кожнага паэта, кожнай адоранай асобы.
Асноуная частка. Аутарская сютэма коле-рабачання дапамагае рэцышенту убачыць асаб-л1васщ будовы вобразных асацыяцый. Каляро-шмам1, напрыклад, шчодра насычана творчасць нашых клашкау: М. Багданов1ча, Я. Купалы, Я. Ко-ласа, М. Танка. Так, М. Багданов1ч першы стау шсаць «акварэльныя» трыялеты, у яюх асноу-нае месца займаюць выразныя зрокавыя, плас-тычныя замалёую, ашсальныя рэал11, як у вер-шы «Вечар»:
На небе месяц устау зялёны I хутка стане снегавым. Над лесам, дзе шапочуць клёны, У небе месяц устау зялёны...
Усё спщь. Не бачыць свет стамлёны, Што, свецячы праз хмарак дым, У небе месяц устау зялёны I хутка стане снегавым [2, с. 222].
Твор, дарэчы, датаваны 1910 годам, таму яго можна л1чыць першай спробай Багданов1ча у дадзенай жанравай разнав1днасц1. На жаль, на гэты узор верша увага даследчыкау не звярта-лася, мабыць, з-за «раскутасц1» трыялета шляхам замены прасторавага прыназоун1ка «на»,
ужытага пры пастаноуцы тэмы, на больш канк-рэтызаваны (суб'ектыуны) прыназоушк «у» пры яе разв1цц1 i завяршэнн1. Але з дапамогай гэтага прыёму паэт як бы звужае прасторавую «разгорнутасць» нябёсау, удакладняе месца дзеяння i дамагаецца пэунага руху вобраза на-дыходзячых пераменау у прыродзе. Таму, як нам думаецца, менав1та варыянтнасць прына-зоун1кау паказвае рух думк1 паэта: i «вертыкаль-на» - ад зямл1 да неба, i «гарызантальна» - у зямной i надземнай прасторы. Паэт шкадуе, што «стамлёны свет» можа праспаць найц1ка-вейшую падзею - змену прыродных фарма-цыяу, якая адбываецца не сц1шана-спакойна, а BipniBa, жорстка, бо нават месяц змяшу сваю фарбу са звыклай, супакоена-радаснай, жоутай на больш жорсткую, можа, нават агрэс1уную, зялёную. Але i гэта тольк1 прамежкавы колер будучай падзе1, i у разв1цц1 тэмы верша ён замяняецца нечаканым эштэтам «снегавы». Змена прыроднай фармацы1 (памежжа восен1 i з1мы) асацыятыуна як бы падвоена вобразам памежжа вечара i ночы. На так1м памежжы i адбываецца свяшчэннадзейнасць вял1к1х зменау у прыродзе.
Але памежжа само па сабе катэгорыя няу-стойтвая, таму яго пэунай характарыстык1 у вершы няма, час, у яю адбываюцца пацзе1, толь-Ki мяркуецца. Тым не менш, падтэкставасць трыялета дае магчымасць уяв1ць, як яно (памежжа) дацаткова унос1ць у асацыятыунае успры-няцце прыроды, жыцця сваю колеравую гаму. Дзякуючы яе ¿мпульс1унай замене, мы наз1раем, як с1мватчна-прадметны знак ночы - месяц - уплывае на разгорнутасць падзей. Безу-моуна, гэты трыялет медытатыуны, бо лог1ку думк1 творцы можна уявщь як панарамны паказ бясконца зменл1вага ж^1цця.
Параунаем з Багданов1чавым творам трыя-лет-акварэль Яню С1пакова. Менав1та асацыятыунае мысленне родн1ць яго з шэдэурам кладка нашай л1таратуры. Разгледз1м пейзажны трыялет сакральнага гучання сучаснага мастака прыгожага слова:
Вядз1 мяне, зялёная радз1ма, Туды, дзе я пачауся, як ручай,
Дзе мяне помняць мята, малачай,-
Вядз1 мяне, зялёная радз1ма.
Там сщхне боль, прытупщца адчай,
I там я успомню кожнай красю ¿мя...
Вядз1 мяне, зялёная радз1ма,
Туды, дзе я пачауся, як ручай [3, с.122].
Верш прасветлена-л1рычны, элепчны, быц-цам «сагрэты» сонечным праменьчыкам лёгкай туп па малой радз1ме, 1 зялёны колер тут не ха-лодны, як у Багданов1ча (там ён перарастае яш-чэ у больш халодную «снегавую» гаму), а супа-койтва-пяшчотны. Варта успомнщь апазщыю асноуных вобразау-с1мвалау: месяца (у Багда-нов1ча) I сонца (у Сшакова), каб зразумець гэ-тыя колерава-асацыятыуныя аутарсюя рашэнш. Кал1 зялёны колер прынята л1чыць с1мвалам жыццёвага абнаулення, то абодва аутары да-кладна вытрымл1ваюць гэтую устаноуку. Толью Багданов1ч паказвае сутнасць падзе1 як непаз-бежны працэс абнаулення прыроды, а Сшакоу -як прагу абнаулення уласнай душы, вяртанне ад жыццёвага бязладдзя да гармони першарод-насщ. Колер у трыялетах-акварэлях у кожнага з паэтау «працуе» на канкрэтную паэтычную праблему - аб'ектыуную у Багданов1ча I суб'-ектыуную у Сшакова. Але у вершы апошняга значна звужана часава-прасторавая разгорну-тасць падзе1, якая адбываецца у адным цяпе-раштм часе, а мшулы 1 будучы выступаюць толью як асацыятыунае меркаванне.
Каш працягваць развагу пра памежны стан прыродных з'яу I ¿х калярошмы, то адразу успа-мшаецца паэтычны досвед нашага сучастка М1хася Башлакова. Гэта ён вылучыу склацаную у ацпаведнасщ з часавым1 каардынатам1, але су-лацную са зменам1 быцця пару, каш «ужо не лета», але «яшчэ не восень»: ¿дзе дождж 1 свец1ць сонца, жоутая лютота пацае на зялёную траву, а рознакаляровыя астры пяшчотна 1 цнатшва усм1хаюцца, рашуча ск1нуушы з сябе пакрывала халоднай ночы. Гэта тая пара, каш няма больш цяпла, але I марозы далёка. Паэт дае нечаканае найменне гэтага памежнага стану у пр^1родзе -«зялёная восень». Але ж такое часавае памежжа ¿снуе 1 у душы паэта: прайшло дзяц1нства, юнацтва, маладосць, але яшчэ далёка не старасць. Зялён^1 колер вяртае у басаногае дзяц1нства I шчасл1вае юнацтва, мшы куточак - родную вёску Церуху, але там ужо н1хто не чакае паэта. Вось 1 непарыуны вобраз восен1, як1 неадступна ¿дзе за калярошмам «зялёны». Але юнуе 1 трэц1 аспект памежнага стану, уведзенага паэтам у абсяг зборшка. Гэта ж^1ццё да Чарнобыля I пасля. Таму кн1га вершау нос1ць назву «Палын. Чарнобыль». Выйшла яна у свет у 2005 годзе на трох мовах -беларускай, рускай I англ1йскай.
Эмацыйнае сэнсавае напауненне беларускай паэз11 спрадвеку ¿шло праз перадачу каляровай гамы ад чорна-белай да самай яркай. Але часам колер выступае у нечаканым кантэксце.
Макс1м-Кн1жн1к у свой час звярнуу увагу на тое, што з дапамогай колеру можна стварыць ¿ран1чную падсветку верша:
Мне доугае растанне з Вам1
Чарней ад вашых чорных кос.
Чаму ж нядобры час прынёс
Мне доугае растанне з Вам1?
Я пабляднеу ад горк1х слёз
I трыялет пачау славам1:
Мне доугае растанне з Вам1
Чарней ад вашых чорных кос [2, с. 255].
Вогшшча душэуных пакутау, выкл1каных ростанню з каханай, узмацняецца параунаннем-паралел1змам: «расстанне» «чарней ад Вашых чорных кос». Звернем увагу на карыстанне паэта колерам. Дарэчы, пераходныя колеры (шэры, цьмяны, бледны, блаютны, зялёны 1 ¿нш.), па-водле канцэпцы1 I. А. Чароты, як 1 памежныя с1-туацы1, - адна з адзнак беларускай менталь-насц1. Гэта канцэпцыя, у прыватнасщ, абараня-ецца даследчыкам айчыннай л1таратуры у яго шматл1к1х навуковых артыкулах 1 доктарскай дысертацы1. На бл1зкай паз1цы1 ста1ць I доктар фшалапчных навук А. I. Бельск1.
Як вядома, М. Багданов1ч пад уплывам Поля Верлена 1 шшых ¿мпрэс1ян1стау у сваёй твор-часщ скарыстоувау паутон (месяц «бледны», ноч «цьмяная»), захапляуся светлаценнасцю. Але у прыведзеным вышэй трыялеце ён падае каларытны чорны колер. Чаму так здарылася? Можа, таму, што менав1та праз гушчыню насы-чанасц1 фарбы паэт ¿мкнецца перадаць свой ду-шэуны стан, сатканы з непакою, адчаю, адз1но-ты, роспачы? Аднак верш элег1чны па настро1, у ¿м прасочваецца I лёгкая ¿рошя аутара над сабой («Я пабляднеу ад горк1х слёз // I трыялет пачау славам^..»). Ды якраз не гэтыя радю (5 I 6) матывуюць асноуны вын1к-рэзюме дадзенага трыялета. Акцэнт на асноунай думцы паэт ро-бщь у радках-пауторах, як1я уяуляюць сабой тры афарыстычныя перыяды: першы - паста-ноука тэмы (не праз слова-вобраз, а асацыятыу-на - праз колер). Паэт двума першым1 радкам1 як бы малюе уяуны вобраз Ростан1, друг1м пра-цягвае тэму (роздум над прычынай росташ, прасочванне яе адб1тка у часе). Менав1та Час выступае тут асноунай (дамшантнай) дзеючай асобай. Трэц1 перыяд вын1ковы, з нечаканай высновай пра тое, што Ростань дае аутару новую тэму для творчасщ, якую ён ¿мкнецца зак-лючыць 1 у новую для яго цвёрдую вершаваную форму - трыялет. Лапчна усе афарыстычныя частк1 звязаны галоунай тэмай - тэмай Росташ, таму медытатыуны па характары л1рычны твор успрымаецца чытачом лёгка, стварае эфект уяу-най прастаты. Але пра падобную с1туацыю Ю. М. Лотман сцвярджау, што мастацкая прас-тата больш складаная, чым мастацкая склада-насць, бо яна узшкае як спрошчванне апошняй на яе фоне [4, с. 135].
Афарыстычнасць 1 падтэкставасць зместу дадзенай сталай вершаванай формы мы можам прасачыць I на прыкладзе наступнага трыялета: Калюь глядзеу на сонца я, Мне сонца асляпша вочы. Ды што мне цемень вечнай ночы, Калюь глядзеу на сонца я. Няхай усе з мяне рагочуць, Адповедзь вось для ¿х мая: Калюь глядзеу на сонца я, Мне сонца асляпша вочы [2, с. 140].
Васьмю радкам1 I з дапамогай салярнага ар-хетыпа аутар сумеу стварыць «мштрактат» аб каштоунасщ мастацтва 1 рол1 прыгожага у ¿м, да якога ён боскай ласкай дакранууся раз I на-заусёды. Творца пазнау таямшцу прыгожага, таму яго не палохаюць ш зласл1вы смех, ш кш-ны («Няхай усе з мяне рагочуць»), ш нават ф> з1чны зыход у небыццё («Ды што мне цемень вечнай ночы»), бо адчуу, што радасцю вялшага Хараства, Суладнасщ, Гармони напоунены увесь свет. I ён гэта не толью адчуу, але 1 быу цвёрда перакананы у сваёй праваце. Таму яго «паэтычнае сонца» па-добраму асляпляе вочы хараством I праз стагоддзе.
Цшава, што творца не выкарыстау у дадзе-ным трыялеце шводнага з канкрэтных колерау, акрамя памежных асацыятыуных найменняу «цемеш ночы» 1 «асляпляльна-яркага сонца», але чытач адчувае глыбшю пшхалапчных зру-хау душы паэта. Ён за мастацва слова, спавп-ае хараством, за эстэтызм у ¿м, а гэта не кожнаму дадзена зразумець. Але паэт поуны рашучасщ ющ сва1м шляхам.
Дарэчы, Макшм-Кшжшк амаль не ужывае салярную лексшу у сваёй творчасщ, бо яго лю-б1мы касм1чны аб'ект - месяц. Але каб абара-нщь высокае мастацтва, паэт рашуча уводзщь вобраз сонца як амвал вечнага творчага гарэн-ня душы, цяпла чалавечых пачуццяу, крынщы хараства I жыцця наогул.
Сапраудная л1рыка, на думку М. М. Бах-цша, - «...гэта магчымасць бачыць 1 чуць сябе знутры эмацыянальным1 вачыма 1 у эмацыя-нальным голасе другога» [5, с. 148]. Мастацтва для творцы - вельм1 высокая катэгорыя у ¿ерарх11 агульначалавечых I ф1ласофск1х з'явау I паняццяу. Аутар трыялета, з гэтага выпадку, нават мяняе свой пастаянны с1мвал-вобраз месяца на вобраз асляпляльна яркага сонца, што для яго роспачнай у цэлым паэз11 не характэрна.
Дарэчы, салярную с1мвол1ку, а адпаведна калярон1мы «ярк1», «прамян1сты», «сонечны», «¿скрысты», «жоуты», «залаты», «чырвоны» 1 шш., актыуна уж^1вал1 у сваёй творчасщ Тамаш Зан, Янка Купала, Якуб Колас, Уладз1м1р Ка-раткев1ч 1 Макс1м Танк.
Напрыклад, Уладз1м1р Караткев1ч у л1рыцы прадуктыуна выкарыстоувау багаты патэнцыял калярон1ма «залаты». Мы можам сустрэць у яго
паэтычнай спадчыне ал1укава-залац1стае святло noyHi, блякла-залащстыя травы, залац1ста асму-жанае паветра i г. д.
У беларускай колеравай с1стэме свету тыпо-вым з'яуляецца выкарыстанне чырвонага колеру пры характарыстыцы «вогненых» рэал1й. Варта звярнуцца да творчасц1 ф1ламатау. Пошу-Ki новых мастацк1х формау прывял1 раманты-кау да с1мвал1зацы1. Бо у свеце рамантык1 кожная з'ява л1чылася пэуным знакам, якому належала адпаведнае значэнне або комплекс значэн-няу. Напрыклад, акно у творчасц1 Яна Баршчэу-скага с1мвал1зуе памежжа пам1ж светам памер-лых i светам жывых, пам1ж сапрауднасцю i Bip-туальнай рэальнасцю. Адам М1цкев1ч падае вобраз бярозы як с1мвал жаночай дол1, колас як с1мвал еднасц1, а дарога у яго творчасц1 с1мвал1-зуе i часава-прасторавую повязь пакаленняу, i вечны рух. Ц1кава, што вобраз агню у ф1лама-тау выступае у дзвюх супрацьлеглых ¿пастасях -як с1мвал ачышчэння i с1мвал зн1шчэння. Але дадзены архетып-с1мвал у ix творчасц1 знайшоу сваё паэтычнае увасабленне у цэлым шэрагу аз-начэнняу, i мы можам нават зрабщь пэуную градацыю слова «агонь»: агонь начлежны, агонь купальск1, агонь ахоуны, агонь ахвярны, агонь духоуны, агонь веры, агонь мяцежны, агонь бунтарсю, агонь рамантык1, агонь грахоуны, агонь зн1шчальны. Змена стыл1стычнай функ-цы1 лаг1чных азначэнняу выразна наз1раецца пры ампл1ф1кацы1 (нагнятанн1), кал1 цэлы шэраг азначэнняу уключаецца у адну с1стэму ацэнак-характарыстык, што у значнай меры пашырае змест паяснёнага слова, у дадзеным выпадку назоушка, паказвае яго семантычную разнас-тайнасць. Пацверджаннем таму можа з'яуляцца ¿дыл1я «Купала» Ануфрыя Петрашкев1ча, упер-шыню прачытаная аутарам на навуковым па-сяджэнн1 Аддзела Таварыства ф1ламатау 26 снежня 1819 года. Ампл1ф1кацыя архетыпа-с1мвала «агонь» тут вядзецца ад агню дамашняга праз агонь купальсю, ахвярны, агонь весялосц1, агонь кахання да агню ачышчальнага.
У друпм вершы «Роздум каля pyiHay Геды-м1навага замка» Ануфры Петрашкев1ч ужывае архетып-амвал «агонь» як абарончы, зшшчаль-ны, але у завяршэнн1 верша надае яму нечака-ную змястоуную функцыю - с1мвала веры у бу-дучыню.
Нядз1уна, што вобраз-с1мвал агню так дас-канала займау увагу рамантыкау: ён адухау-ляуся беларусам1 яшчэ са стараж^1тнасц1. Нашы продк1 надзялял1 агонь асабл1васцям1 свайго ха-рактару. А у дзень Купалы прынос1л1 яму ахвя-ры. Так, дзяучаты у ¿дыл11 «Купала» Ануфрыя Петрашкев1ча то к1даюць у агонь пук зялёнага калосся, то льюць малако, каб Купала паспрыяу ураджаю ды дапамог зберагчы ад порчы ix каровак i каб ведзьмы не pa6ini CBaix заломау. Агонь тут выступае як шмвал ачышчэння:
Палахна у агонь пук зялёны калосся Юдае I песню Купалы заводзщь, 3 ей хлопцы й дзяучаты спяваюць у згодзе.
Што ж просщь дзяучына у Купалы за свой дар?
Паспрыяй жа ты ратаю,
Пахадз1 ягонай швай.
Хай жа ён панастауляе
У жшво шмат коп шчасл1ва [6, с. 241].
Омвал-архетып «агонь» неаднаразова суст-ракаецца у творчасщ Адама Мщкев1ча - у вер-шы «Сябрам», баладзе «Рыбка», санеце «Гара Кшнес» 1 шшых творах. I кожны раз гэты с1м-вал выконвае дакладна акрэсленую аутарам функцыю. Ён актыуна скарыстоуваецца I у су-часнай паэзп. Аркадзь Куляшоу нават вынес найменне «агонь» у загаловак свайго верша. Але рамантычны с1мвал - гэта не толью вобраз щ знак ¿дэ1, а сапрауднае жыццё самой ¿дэг
Архетып «агонь» спалучаецца у нашым уяу-ленш з жоутым 1 чырвоным колерамг Толью яны маюць давол1 разнастайныя характарысты-ю - ад станоучых да адмоуных: чырвонае яйка 1 чырвонае зарыва пажару, жоутыя агеньчык 1 жоуты пясочак на магше. Цшавай асабл1васцю гэтых каларошмау з'яуляецца поуная амб1ва-лентнасць ¿х значэнняу 1 сэнсау.
У паэзп Уладз1м1ра Караткев1ча жоуты колер часта аднолькава выдатна «служыць» апаз> цыйным архетыпам сонцу 1 месяцу, а чырвоны колер скарыстоуваецца у самых нечаканых экс-пазщыях: «чырвоны шар, што палае чырвоным агнём», «чырвоная груша» ад захаду сонца, «сняпр - юкра чырвоная» малой радз1мы 1 г. д.
Калярошм «жоуты» у ранняй творчасщ Ян-ю Купалы характэрны для стварэння вобраза восеш 1 с1мвала «адарванага лютка»: Пусцее поле, моукне птушка Сюдае жоуты люць бяроза [7, 114].
щ:
Сонна адна адзшокаю Груша стащь над мяжою, — Люце сюдае пажоуклае, Сыпе асенняй нудою [7, с. 115].
Прауда, у Я. Купалы люб1мым1 колерам1, акрамя жоутага, усё ж был1 чорны, белы 1 чырвоны. Вельм1 часта паэт падае у сва1х вершах бшарныя апазщьп з дамшантай белага колеру: «сш1 - белы», «цёмны - белы», «зялёны - белы», «чырвоны - белы». Нярэдка паэт выкарыс-тоувае архетып «дарога», як с1мвал вечнага руху, безумоуна мкне яна у «бел-свет». Часам паэт надае калярошму «белы» аптычную харак-тарыстыку, кал1 хоча стварыць таю вщарыс, у яюм колер успрымаецца як бы на адлегласщ, выступае у якасщ фону.
Белы колер у Анатоля Сербантов1ча - с1м-вал чысщш, першапачатку жыцця, у М1хася Башлакова ён ужо асацьпруецца з журбой I
трывогай. У вершы «Няма такой зямлЬ> паэт дэкларуе: «У квецеш сады. А для каго квщен-не?» Бо чарнобыльская зона - «мёртвая зямля», ды щ зямля гэта без чалавека?
Макс1м Танк жа, захашушыся салярнай с1м-волшай, часам парауноувау сонца I са срэбным грошам, 1 карычневата-жоутым боханам свежа-выпечанага хлеба, 1 з новым! залащста-жоутым1 чаунам1 на люб1май Нарачы.
Сёння у айчынным л1таратуразнаустве да-вол1 пшьная увага надаецца вывучэнню паэтыч-най творчасщ Язэпа Пушчы як аднаго з прад-стаушкоу ¿мажышзму у беларускай паэзп.
У раншх вершах прасочваецца Ясеншсю уплыу на маладога беларускага мастака слова. Толью беларусю паэт наследвау ад свайго кум> ра пэуныя знешшя элементы. Напрыклад, узяу-шы таюя актыуныя у творчасщ Ясенша каляро-шмы як иш 1 прыдуманы ¿м «аусяны», ён пака-зау сваё разумение ¿х паэтычнага напаунення.
Напрыклад, у Пушчы сакав1тыя вобразы ра-нщы зштаваны у ацзшае цэлае глыбшным1 унут-раным1 сувязям1, а у Ясенша яны прасякаюць памежжа вечара 1 ночы, кат ад луннага святла усё становщца ¿рэальным. Вщавочна, у Ясенша пераважае иш колер, яю с1мвашзуе адчужэнне, згасанне. У панарамным вобразе вечара I ночы яно I апраудана. Бо менав1та луна надае прад-метам пэуную ненатуральнасць. Пластыка каля-ровай гамы робщь вобразы загацкава-застылым1, зацуменным1, чароуным1, але неж^1вым1.
Беларуск1 мастак прыгожага слова тонка ад-чувау настрой свайго кум1ра, перададзены праз колер, бо з Ясеншым яго яднала разумение та-го, што прырода - гэта вечная прыгажосць 1 вечная гармошя сусвету. Але пластыка вобра-зау у яго была свая. Мо таму с1н1 колер больш стваральны, эмацыйна набл1жаны да насычана-ча зялёнага. Таму азначае ён то прадвесне, а значыць, кв1тненне зямл1 («Ран1ца // У пол1 ры-кае // У зялёную с1нь»), то памежжа ночы 1 ра-н1цы, кал1 сонца, як затхвацю пастух, «на с1н1 выган выганяе» пасв1ць дзень. Паэт прызнаец-ца, што яго песням лепш «Карагодз1ць вясны с1някудры узвыш». А у вершы-акварэл1 «Надранне», у яюм асноунае месца займаюць выразныя зрокавыя, пластычныя замалёук1, па-мастацку паказаушы змену прыроднай фарма-цы1 (памежжа ночы 1 ранщы), кал1 яшчэ «Лес яловы // галаву палошча у с1н1», а кусты «ловяць хваляу срэбных пырск1», Пушча дазва-ляе сонцу рашуча расправ1цца са свяшчэн-надзейнасцю ночы, зн1шчыушы сш1 колер як нешта зус1м непатрэбнае 1 нават небяспечнае: Сонца ж змрою Б'е на раны I змятае колер с1н1 Памялом пунцовай ран1 [8, с. 50].
Верш прасветлена-л1рычны, быццам «сагрэ-ты» сонечным праменьчыкам. Але на нейк1м
падсвядомым узроуш гэта працяг дыялогу з Ясе-тнсюм унутраным паэтычным светам. Бо пра-ткнёна заглыб1ушыся у яго 1 зразумеушы у нейкай меры таямнщу душы рускага паэта, Пушча вызначае для сябе 1 больш мажорную танальнасць, 1 больш вясёлыя колеры, ды 1 най-часцей ужывальным (мабыць, 1 люб1мым) з'яу-ляецца зялёны колер.
Каб зразумець гэтыя калярова-асацыятыу-ныя аутарсюя рашэнш, варта колью слоу ска-заць пра апазщыю вобразау-с1мвалау месяца (у Ясенша) 1 сонца (у Пушчы). Сонца у Пушчы надзелена шастассю нястомнага працаушка, а месяц у Ясенша выконвае ролю вечнага наз1-ральшка.
Адсюль I рознасць у асацыятыунай вобраз-насщ. Бо стораж ночы, месяц, ахутвае сусвет тайнай, а сонейка не толью разгадвае гэту тайну, але I ктча за сабой да светлага.
Кат ж вярнуцца да калярошма «аш», то мож-на з упэуненасцю сказаць, што ён давол1 пра-дуктыуны у беларускай ментальнасщ, а зна-чыць, часта выкарыстоуваецца беларусюм1 творцам! прыгожага слова. Напрыклад, Макс1м Танк толью у вершы «Кантата», змешчаным у зборшку «Журавшавы цвет», падае дадзены колер як «мора ишх васшькоу», яюм1 расцв1тае песня, а для яе «шлях сшЬ> сцелюць гус1, «ишм туманом» засцшаюць ветры сцежю, што вядуць да роднай хаты, а затым па гэтых сцежках паэт заклшвае пайсщ «у далёю сш вырай» да сонца. Як бачым, иш колер у беларускай паэзи школ1 не з'яуляецца агрэс1уным, бо ён суседшчае з калярошмам зялёны щ салярным архетыпам, што здымае магчымасць ператварыцца у «св1н-цовае» або ¿ншае адценне халодных таноу.
У ранн1х творах Ясен1на 1 Пушчы часта суст-ракаецца эттэт «аусяны». Кал1 ул1чыць, што ма-г1я асацыятыунага ж^1вап1су вын1кае з пал1тры колеру, зададзенага паэтавым успрыманнем рэ-ча1снасц1, 1 затым стварае свет паэтычна-ж^1ва-п1снага малюнка, то дадзены эштэт уб1рае у сябе шматзначныя паняцц1. Ён адначасова падкрэсль вае 1 прыналежнасць абодвух шсьменшкау да вёск1, 1 эстэтыку ¿х асацыятыунага мыслення.
Тольк1 «аусяны» - гэта 1 не жоуты колер, 1 не шэры, 1 не пепельны, 1 не сонечна-залаты. Ёсць жа ц1цыянауск1 колер! А чаму не можа быць аусянага, кат за ¿м замацоуваюцца пэу-ныя зрокава-пластычныя малюнк1? Таму 1 бачым мы у Ясен1на непауторнасць жаноцкага вобраза «со снопом волос... овсяных», адчува-ем як «Осенний холод ласково и кротко // Крадется мглой к овсяному двору» [9, с. 66], супе-
ражываем настальпю па родным доме, кат паэт дэкларуе: «Опять я теплой грустью болен // От овсяного ветерка» [9, с. 71].
У Язэпа Пушчы «Сэрца рунщь аусяныя рытмы // У вечар дажынкавы буйны» [8, с. 33], «Не удалося у гэта мне лета // Мэндаляу песень аусяных нажаць» [8, с. 31]. Але найчасцей слова аусяны у беларускага паэта ператвараецца у нязвыклую метафару, кал1 «Песню поудзень ау-сян1ць» ц1 «I зарою аусяшуся песень нал1у». Як1я ж асацыяцьп узн1каюць? Вядома, у кожна-га свае. Але вобразы, створаныя абодвума паэ-там1 з удзелам колеру I светлаценю, не пак1да-юць чытачоу абыякавым1.
Заключэнне. У творах беларусюх п1сьмен-н1кау разнастайныя калярошмы найчасцей вы-карыстоуваюцца у пейзайжнай 1 ¿нтымнай л1-рыцы. Пры гэтым, на думку Ю. Баб1ча, прасоч-ваецца трывалая асацыятыуная сувязь з пэуны-м1 порам1 года, памежным1 станам1 прыроды 1 чалавечай душы. Таму колер залеж^1ць ад часа-вых 1 аб'ектных архетыпау, як1я адыгрываюць значную ролю у плане адэкватнага успрымання кантэксту паэтычнага твора.
Л1таратура
1. Цойгнер, Г. Учение о цвете: популярный очерк / Г. Цойгнер. - М.: Стройиздат, 1971. -С. 103.
2. Багданов1ч М. Поуны збор творау: у 3 т. / М. Багданов1ч. - М1нск: Навука 1 тэхн1ка, 1992-1995. - Т. 1: Вершы, паэмы, пераклады, на-следаванн1, чарнав^1я нак1ды. - 1992. - С. 140-225.
3. Сшакоу, Я. Выбраныя творы: у 2 т. / Я. Сшакоу. - Мшск: Мает. ли\, 1995. - Т. 1: Вершы. - 1995. - С. 122.
4. Лотман, Ю. Структура художественного текста / Ю. Лотман. - М.: Искусство, 1970. -С.135.
5. Бахтин, М. М. Эстетика словесного творчества / М. М. Бахтин. - М.: Худож. лит., 1979. -С. 148.
6. Купала, Я. Поуны збор творау: у 9 т. / Я. Купала. - Мшск: Мает. лт, 1995-2003. -Т. 3: Вершы, пераклады 1911-1914. - 1997. -С. 114-115.
7. Фшаматы 1 фшарэты: зборнк / склад. К. Цв1р-ка. - Мшск: Беларуси ктгазбор, 1998. - С. 241.
8. Пушча, Я. Збор творау: у 2 т. / Я. Пушча. -Мшск: Мает. лт, 1993. - Т. 1: Вершы, паэмы, артыкулы 1922-1930. - 1993. - С. 16-50.
9. Есенин, С. А. Собрание сочинений: в 2 т / С. А. Есенин. - Минск: Мает. лп\, 1992. - Т. 1: Стихотворения, поэмы. - 1992. - С. 31-263.
