CC BY
18YflK 821.161.309:808.1«18»
T. M. Oe^ap^Ba, ^a^HT (E^TY)
MI#AnA3TBIHHAfl ACHOBA TBOPHAC^ BE^APYCKIX PAMAHTWKAY XIX CT.
y apTMKy^e pa3raaAaronna ^aHpaBa-CTbmeBbia aca6mBacni mTaparypHbix TBopay nep^iH^y pa-MaHTM3My XIX ct. y npbiBaTHacni, 3BepHyTa yBara Ha aca6mBacni ciMBomKi, apxeranay i Bbmapbic-TaHHe Mi^a^areMay na3TaMi-paMaHTbiKaMi A. MinKeBwaM, .3. ^anoTaM, A. neTpamKeBwaM i mmbiMi npaACTayHiKaMi ^i^aMarcKaH na33ii. A TaxcaMa npaBe£3eHa napayHaHHe Bbiay^eHHbix cpo^Kay na33ii paMaHTMKay XIX i XX ctct.
The article contains some information on genre-style characteristics of literary works of the XlX-th century romantism special attention is paid to peculiarities of using association, symbols, archytypes and mythologenes, by poets-romanicist A. Mitskevich, Ya. Chachot, A. Petrashkevich and other represent ta-tives of the poetry of this kind. Besides, the autor made a comparative analysis of figurative means of ro-manicist poetry of XIX-XX century.
Уводзшы. У апошшя дзесящгоддз1 бела-рускае л1таратуразнауства вывучае псторыю айчыннай лгаратуры у шыроюм м1жнацыяналь-ным кантэксце, што паспрыяла магчымасщ ад-крыць новыя заканамернасщ яе развщця у мь нулыя эпохг Таму больш дасканала разгляда-юцца з'явы, яюя раней наумысна абыходзшся щ тлумачылюя спрошчана.
Мэта дадзенага артыкула - сщсла I даступ-на выкласщ найбольш важюя набытю беларус-кага рамантызму XIX ст. Актыунае звяртанне да фальклору I м1фалогп дапамагло паэтам-фшаматам зразумець фшасофскае уладкаванне м1фапаэтычнай карцшы свету беларусау, дзе побач з рэатям1 суровага сялянскага жыцця юнават уласныя уяуленш аб непарыунай еднасщ прасторы I часу. Сёння тэта з'ява назы-ваецца хранатопам. Ва уяуленш ж нашых продкоу прастора не была нечым застылым. Адухоуленая \ разнастайная (па сцвярдэжэнш расшскага вучонага В. Топарава), яна спрадве-ку вылучала дакладныя па часе сегменты для правядзення каляндарных свят \ прысутнасщ адпаведных м1фапаэтычных ютот. Розным1 энергетычным1 патэнцыям1 у баладах раманты-кау, а пазней \ у сучаснай паэзп, надзелены ча-тыры асноуныя напрамю свету. Найбольш дзейсны (1 небяспечны) пралягау па шляху сон-ца - «з усходу на захад» (ад нараджэння да смерщ сонца), што засведчыл1 1 шматлшя замо-вы. Друп напрамак - «поунач — поудзень» быу звязаны з холадам 1 цяплом 1 больш адпавядау хлебаробсюм штарэсам.
Да таго ж рамантыю звярнул1 увагу на упар-тае успрыманне беларусам1 дваютасщ свету. Для ¿х спрадвечна юнавала «свая» 1 «чужая» прастора. Чужая прастора была небяспечнай. Ад'езд з роднай староню, пакщанне свайго жытла, нават наступление ночы л1чылася ш-шасветам, яю утойвау скрытую небяспеку. «Свая» прастора наадварот спрыяла чалавеку ва ус1х справах I задумах. Таюм чынам, для ра-
мантыкау трывалым становщца паняцце улас-най дзяржавы, роднай староню, бацькоускага дома. Зыходзячы з м1фапаэтычнага уладкаван-ня свету беларусы стварыл1 свой пантэон м1фа-лапчных ютот, засвош пэуныя архетыпы, улас-щвыя ¿х ментальнасщ. Найбольш часта у вус-най народнай творчасщ выкарыстоувалюя таюя архетыпы, як зямля, агонь курган 1 гара. Мена-в1та яны найчасцей ужываюцца 1 у творчасщ паэтау-рамантыкау XIX ст.
Асноуная частка. Ул1чваючы тыя абстав1-ны, што у беларусюм фальклоры архетып «зямля» значна маладзейшы, чым у некаторых шшых славянсюх 1 шдаеурапейсюх народау, цяжка прасачыць этап стварэння зямной перша-асновы зыходзячы менав1та з зашсау вуснапаэ-тычнай спадчыны. Справа тут, хутчэй за усё, у вельм1 моцным напластоуванш шматлтх кано-нау хрысщянства на язычнщюя культы, яюя амаль згубшся у моры новай веры щ засталюя у ёй ледзьве прыкметным1 астраукам1. Таму вял1кая заслуга Адама Мщкев1ча у тым, што строга прытрымл1ваючыся адной з асабл1васцей беларускага рамантызму - сакральных аднос1-нау да радз1мы, ён прыстасавау архетып «зямля» пад паняцце «малая радз1ма». Напрык-лад, у няскончанай паэме «Бульба» трэцяя глава пачынаецца яскравым1 радкам1:
Зямля наваградская! Край мой родны! [1, с. 33].
Магчыма, незауважна, але уладарна тое, што называецца малой радз1май, з лёгкай рук1 ф1ламатау трывала уваходз1ць у духоуны свет беларуса. Паступова фарм1руецца уяуленне пра таюя, здавалася б, абстрактныя катэгоры1, як прастора 1 час, выяуляюцца першапрычыны 1 паслядоунасц1 у так1х стрыжнёвых с1мвалах, як «Зямля 1 людзЬ>, «Зямля 1 чалавек-працау-н1к», «Зямля як зямная аснова 1 Сусвет». Прас-цейшае значэнне зямл1 засталося на тым самым узроуш, на як1м яно было у часы м1нуу-шчыны, бо для такога народа, як беларусы,
зямля была, па вобразным выслоу1 Я. Коласа, «асновай усёй Айчыне». Зародзщь ураджай на зямл1 - будзе на сялянсюм стале дастатак, а ударыць дождж щ засуха - I прыйдзецца з1мою зводзщь канцы з канцамг
Само паняцце «улада зямлЬ> у селянша-пра-цаушка раскрываецца своеасабл1ва, яно пад-крэсл1вае непарыуныя сувяз1 узаемаадносш з прыродай, 1 атрымл1ваецца, што слова «зямля» з'яуляецца сшотмам слова «прырода». Не дз1у-на, што гэтае увасабленне спарадзша м1фы, яюя жывуць I удасканальваюцца да самага апошня-га часу. Такая спрадвечная узаемасувязь, не за-пазычаная для пэунага узбагачэння мастакоу-скай палпры, перадалася аутарам ад папярэдшх пакаленняу 1 шту1тыуна пряулялася у раман-тычных творах паэтау XX ст.
Напрыклад, у апошш час даследчыю твор-часщ Якуба Коласа усё больш сыходзяцца на тым, што «Новую зямлю» як твор вялшай эшч-най моцы 1 глыбш1 не зус1м правамерна «прачытваць» толью у ракурсе «энцыклапедьи сялянскага жыцця», як прынята было л1чыць раней, таму што гэтая, на першы погляд, грун-тоуная I высокая ацэнка не рауназначная ш ф> ласофсюм, ш л1таратурным, ш гуман1стычным 1 эстэтычным вартасцям паэмы 1 што такое выз-начэнне «Новай зямл1» ускосна сведчыць, што яе бачаць не эшчным творам, не з'явай сусвет-най л1таратуры, а зборам паэтычных апавядан-няу пра жыццё 1 побыт сялянскай сям'1. I з гэ-тым цяжка не пагадз1цца.
Зямля, паводле мастацкай задумы твора, застаецца галоунай I найпершай духоунай ды I матэрыяльнай экз1стэнцыяй беларуса нават без яе фармальнага набыцця, без права прыватнай уласнасц1 на яе. Але пры гэтым маецца аб'ек-тыуная акал1чнасць, якая ¿стотна перашкаджае поунаму ажыццяуленню такога надзвычай ак-туальнага ¿, галоунае, тэарэтычна 1 практычна ус1м1 прымальнага праекта - праекта XX ст. Уся сутнасць у тым, што прызнанне роуных правоу на гэтую зямлю немагчыма без новай «зямной» свядомасц1, без ютотнага, карэннага перагляду жыццёвага, маральна-этычнага, эстэ-тычнага, сацыяльнага, г1старычнага кодэкса, без прызнання роунасц1 ус1х перад ус1м1. Таму у свядомасц1 паэта гэты факт ¿снуе як в1ртуаль-ная, г1патэтычная магчымасць, роуная мастац-каму утап1зму.
Зразумела, што I М1хала, галоунага выразн1-ка аутарскай канцэпцы1 ж^1цця, наяуны стан рэ-чау не можа задавол1ць таму, што пануючы лад ж^1цця антычалавечны, антымаральны, заснава-ны на законах эксплуатацьп, нас1лля, прымусу, здрады. Таму што аснова ж^1цця - зямля - у сэн-се яе матэрыяльнага прысваення - для яго улас-насць ф1ктыуная, не падмацаваная сацыяльна-
прававым1 гарантыям1, не прызнаная заканадау-ча. Таму у паэме I нараджаецца трывожнае адчуванне нетрываласщ, х1сткасц1 ¿снавання, няупэуненасць у заутрашшм дн1. Вось чаму да-водзщца глыбока шкадаваць героям з той пры-чыны, што зямля - «усё ж не бацькаушчына гэта», бо дадзена у часовае карыстанне пад прымусам. Гэтая акал1чнасць, што важна, хоць 1 не нараджае пачуцця варожасц1, адарванасц1 ад зямл1, а, наадварот, дзякуючы высокай культуры земляробчых аднос1нау узмацняе крэуную прых1льнасць, прымушае аднос1цца да яе як да бясцэннага Божага дару, вялшай сакральнай каштоунасц1, - усё ж кардынальным чынам справы не мяняе. Недзе у глыб1н1 душы, можа 1 насуперак вол1 селянша, укаран1лася адчуванне прымусовай адчужанасц1 ад зямл1, часовасц1 ка-рыстання яе дабротам1, бо ён разумеу марнасць затрачаных с1л на добраупарадкаванне не сваёй «бацькаушчыны» 1 прывядзенне у належны стан чужога надзелу.
Паэма з першых I да апошшх радкоу уяу-ляе непераузыдзены у нашай л1таратуры г1мн працы хлебароба на зямл1. У творы кожны ра-док прасякнуты адною думкаю: зямля пав1нна належаць тольк1 таму, хто на ёй працуе. I тады яна забяспечыць селян1ну поуную волю, неза-лежнасць, дабрабыт, права на павагу. Тольк1 права уласнасщ на зямлю давала М1халу надзею на вызваленне «з нявол1 цяжкай, з па-ланення». Мара пра сваю зямлю - такую жада-ную I такую недасяжную - спадарожшчала лесн1ку I дома, I у лесе:
А дзе ж той выхад? дзе збавенне
3 нявол1 цяжкай, з паланення?
Адзш ён ёсць: зямля, зямля,
Свой родны кут, свая ралля [2, с. 255].
Архетып «зямля» у значэнн1 «глеба», «грунт», «палетак» у ранняй творчасц1 Ар-кадзя Куляшова ужывауся у прамым значэн-ш. Але у ф1ласофск1м плане паэт пайшоу значна далей папярэдн1кау, пры гэтым развь ваючы пэуныя рысы 1 уласц1васц1 першаснага архетыпа, паказанага рамантыкам1 XIX ст. Бо для Куляшова зямля жывая, адухоуленая юто-та, якая усё разумее, здольная дапамагчы, пауплываць на душэуны стан персанажа. Таму I павага зямельцы аказваецца адпаведная, на першы погляд, можа падацца, што 1 звярта-юцца да яе, як да любай жанчыны. Адухау-ленне дадзенага архетыпа мы знаходз1м I у творчасц1 Макс1ма Танка.
Гумашстычныя ¿дэ1 у кожнай нацыянальнай л1таратуры часта увасабляюцца у с1мвал1чных вобразах, што ¿снуюць спрадвечна. У беларус-кай мастацкай свядомасц1 замацавалася пэуная сукупнасць так1х вобразау, абумоуленых пры-родным асяроддзем 1 тыповым1 рэал1ям1, як1я
наклат пэуны адб1так на фарм1раванне мента-лпэту нашага народа. У творчасщ мнопх шсь-меншкау архетыпам беларускага светауспры-мання л1чыцца лес, балота, курган, крыж, вада I г. д. Вобразы гэтыя актыуна засвойвалюя 1 творцам1-рамантыкам1 XIX ст. Але у некаторыя з ¿х на той час укладауся шшы сэнс. Напрык-лад, архетып 'курган' у лп-аратуры XX ст. уяу-ляе сабой адраджэнсю с1мвал. У творах першай паловы XIX ст. с1мвалам адраджэння была 'гара'. А архетыпу 'курган' надавалася значэн-не культавай абраднасщ (А. Мщкев1ч, верш «Курганок МарылЬ>).
Выключна як месца пахавання успрымаецца курган I у творчасщ Аляксандра Ходзью, дас-таткова толью успомнщь яго баладу «Малшы»:
рам фшалапчных навук 1ванам Чаротай, яю сцвярджае, што архетып 'курган' для перыяду рамантызму пачатку XX ст. з'яуляецца с1мва-лам адраджэння. Такую ж думку выказваюць У. Гншамёдау, Т. Шамякша, В. Каваленка. 1х выказванш вельм1 трапна падыходзяць \ для характарыстыю архетыпа: 'гара', яю у творчас-щ рамантыкау XIX ст. таксама з'яуляуся \ с1мвалам адраджэння былой славы, \ с1мвалам повяз1 м1нулага \ сучаснага, \ с1мвалам святасщ.
Прарасла - мо нехта гляне? -
Я вярбою на кургане.
О мая вясна!» [1, с. 342].
Такое ж значэнне набывае курган 1 у яго ба-
Я слухау сцен даушх каменне [1, с. 85]. Трансформацыя паняццяу 'гара' - 'узгорак', 'узвышша' - 'курган' адбылася у пачатку XX ст., кал1 Янка Купала уводзщь у сваю спадчыну матыу кургана як скразны с1мвал адраджэння:
Адны у шар курганы -Сведю биъау - стаяць... [3, с. 90], (Над сваёй Айчынай) А заплатай, а падзякай За мшьёны ран -Усе крыжы 1 наспы тыя Ды нямы курган [4, с. 37], (Думка)
.. Як званы на цёмнай вежы, Стогнуць курганы [4, с. 87]. (Курганы)
Тут нельга не пагадзщца з даследчыкам ар-хетыпау беларускага светауспрымання докта-
Што тычыцца апошняга, то В. Каваленка адзна-чае: «Курган - не толът своеасаблгвае месца, але / святое. Святасць кургана або высокай горы мае м1фалаг1чныя вытот, бо у пару язычнщтва культавыя абрады праводзЫ1ся на самым высотм месцы, ад якога было бл1жэй да неба» [5, с. 154].
Сапрауды, архетыпы 'гара', 'узгорак', 'курган' у с1мволщы, што увасабляла щэю руху, абумоутвалюя у асноуным духоуна-рэлшйны-м1 памкненням1 угару, «бл1жэй да неба», дзе спрадвеку ва уяуленш чалавека юнавау пантэон багоу; 1 не важна яюх - пагансюх щ рэлшйных -с1мвалау. Таму натуральна, што свята Купалы у аднайменнай щылп Ануфрыя Петрашкев1ча праходзщь на самым высоюм месцы, якое аб'-ядноувае пад гэты час нават некалью вёсак.
Архетыпы 'гара', 'курган' падрабязна раз-гледжаны нам1 невыпадкова Па-першае, асабл1-васщ беларускага рамантызму мы можам пра-сачыць праз спецыф1чныя адметнасщ менталь-насщ народа, толш яму, уласщвае светауспры-манне праз уласныя с1мвалы, архетыпы, м1фа-лопю, фальклор \ г. д. Па-другое, адной з тэмау у абсягу творчасщ рамантыкау была сакратза-цыя мшуушчыны. А упамянёныя архетыпы 'гара ', 'курган', 'узвышша' с1мвал1зуюць менав1та повязь м1нулага 1 сучаснага.
У апазщьп да узвышанага архетыпа зна-ходзщца архетып балотны. У паэме «Тукай, або выпрабаванне дружбы» Адам Мщкев1ч па-дае гэтую апазщыйную с1мвал1чную пару на-ступным чынам:
Дзе дрыгвы купчастай шыры Абстушу гушчар сасновы, На гары вщаць Жарновай Чуб насунуты са жв1ру [1, с. 129-130]. Друпм па значнасщ у творчасщ беларус-юх рамантыкау XIX ст. з'яуляецца лясны архетып. Асабл1ва ён распаусюджаны у творчасщ Адама Мщкев1ча. У паэме «Пан Тадэ-вуш» мы нават сустракаем камбшаванне двух архетыпау - ляснога 1 узвышанага -пры характарыстыцы роднага кряю, куды так ¿мкнецца паэт:
...Так цудам зноу нас вернеш на Айчыны улонне.
Тым часам перанось дух сумны мой сягоння
ладзе «Гербы»:
А у кургане я лягу -Хай сыны меч пры сцягу Мой павесяць з сяброукай-касою. Ды па мне хай не плачуць, Як той меч будуць бачыць -Паюдаю для славы ¿м зброю» [1, с. 344]. Ануфры Петрашкев1ч таксама не надае пэунай шматзначнасщ архетыпу 'курган' у сваёй творчасщ. Для яго - гэга не болей як звычайны элемент краявщу, затое архетып 'гара' у вершы «Роздум каля рушау Гедымшава-га замка» выступае як алегарычны вобраз цу-доунага узвышэння:
Плыл1 стагоддз1. Пад гарою Сталща вел1чная устала [1, с. 238]. Рамантычная ¿дэя узвышэння дауншы дам1-нуе 1 у вершы Яна Чачота «Навагрудск1 замак»: На Замкавай ц1хай гары кол1сь доуга
У край лясных узгоркау i лугоу духмяных [6, с. 307].
У гэтым жа творы мы бачым шчырую рэак-цыю абурэння галоунага героя паэмы з прычы-ны таго, што яго суразмоуцы аддаюць перавагу замежным краявщам i нязвыклым назвам дрэ-вау перад родным1 лясамг «Kani ж пачал1 пра rai чужаземныя правщь i дрэвау гатуню чаргой перал1чваць, славщь», ён пратэстуе:
U,i ж не харашэйшая наша бярозка-прасцша, Што моу бы сялянка, якая аплакуе сына U,i мужа удава, стащь, pyKi свае заламаушы, Струютыя косы з плячэй параспускаушы. I далей галоуны герой уткае свайго апанента:
Што Пан, жывучы на л1тоускай багатай раунше,
Малюеш адно толью нейюя скалы i пусты-Hi... [6, с. 64].
Тут Мщкев1ч не толью заступаецца за род-ны краявщ, але удала скарыстоувае фальклор-ны вобраз-амвал 'бяроза '.
Адам Мщкев1ч падае вобраз бярозы як cîm-вал жаночай дол1, колас як амвал еднасщ, а да-рога у яго творчасщ ciMBani3ye i часава-прасто-равую повязь пакаленняу, i вечны рух.
Цшава, што вобраз агню у фшаматау вы-ступае у дзвюх супрацьлеглых шастасях - як шмвал ачышчэння 1 шмвал зшшчэння. Але дадзены архетып-шмвал у ¿х творчасщ знай-шоу сваё паэтычнае увасабленне у цэлым шэ-рагу азначэнняу, 1 мы можам нават зрабщь пэуную градацыю слова 'агонь': агонь начлеж-ны, агонь купальсю, агонь ахоуны, агонь ах-вярны, агонь духоуны, агонь веры, агонь мя-цежны, агонь бунтарсю, агонь рамантыю, агонь грахоуны, агонь зшшчальны. Змена сты-лютычнай функцьп лапчных азначэнняу вы-разна наз1раецца пры ампшфшацьи (нагнятан-ш), кал1 цэлы шэраг азначэнняу уключаецца у адну сютэму ацэнак-характарыстык, што у значнай меры выклшае змест паяснёнага слова, у дадзеным выпадку назоушка, паказвае яго семантычную разнастайнасць. Пацвер-джаннем таму можа з'яуляцца щыл1я «Купала» Ануфрыя Петрашкев1ча, упершыню пра-чытаная аутарам на навуковым пасяджэнш Ад-дзела Таварыства фшаматау 26 снежня 1819 г. Ампл1фшацыя архетыпа-шмвала 'агонь' тут вядзецца ад агню дамашняга праз агонь купаль-сю, ахвярны, агонь весялосщ, агонь кахання да агню ачышчальнага.
Нядз1уна, што вобраз-с1мвал агню так дас-канала займау увагу рамантыкау: ён адухау-ляуся беларусам1 яшчэ са старажытнасщ. На-шы продю надзялял1 агонь асабл1васцям1 свайго характару. А у дзень Купалы прынось л1 яму ахвяры. Так, дзяучаты у щылп «Купала» Ануфрыя Петрашкев1ча кщаюць у агонь
то пук зялёнага калосся, то льюць малако, каб Купала паспрыяу ураджаю \ каб ведзьмы не рабЫ сва1х заломау, ды дапамог зберагчы ад порчы ¿х каровак. Агонь тут выступае як шмвал ачышчэння:
Палахна у агонь пук зялёны калосся Юдае \ песню Купалы заводзщь, 3 ёй хлопцы й дзяучаты спяваюць у згодзе. Што ж просщь дзяучына у Купалы за свой дар? Паспрыяй жа ты ратаю, Пахадз1 ягонай швай. Хай жа ён панастауляе У жшво шмат коп шчасл1ва [1, с. 241]. У друпм вершы «Роздум каля рушау Ге-дымшавага замка» Ануфры Петрашкев1ч ужывае архетып-шмвал 'агонь' як абарончы, зшшчальны, але у завяршэнш верша надае яму нечаканую змястоуную функцыю - шмва-ла веры у будучыню.
Омвал-архетып 'агонь' неаднаразова сустра-каецца у творчасщ Адама Мщкев1ча - у вершы «Сябрам», баладзе «Рыбка», санеце «Гара КЫ-нес» \ шшых творах. Дадзены шмвал актыуна скарыстоуваецца \ у сучаснай паэзп. Аркадзь Куляшоу нават вынес найменне 'агонь' у зага-ловак свайго верша.
Рамантыю добра ведал1 антычную м1фало-гш. Але беларусюя фальклорна-м1фалапчныя вобразы больш шчодра насяляюць творчасць рамантыкау XIX ст. Найбольшая увага надаец-ца прадстаушкам шжэйшай м1фалогп. Вобраз берапш, св1цязяню, ундзшы - щкавы \ загадка-вы у баладным жанры. Толью у творчасщ А. Мщкев1ча - гэта \ пагансю шмвал уладарю водных глыб1няу у баладзе «Св1цязь»: Аднак раскажу я! Не рыбу спаймалц У сецях - кабета жывая! Твар - ясны 1 гожы, а вусны - карат Да плеч валасоу лён спадае [1, с. 38]. I вобраз паюнутай каханым дзяучыны у баладзе «Рыбка»:
«...Што для здраджанай каханкА Ёсць яшчэ на гэтым свеце? Я щу к вам, Св1цязянкА... Сын ароткай застаецца» [1, с. 108-109]. I духа вады - ундзАны (ад лац. ппёа - хваля). Гэты мАфалаг1чны вобраз запазычаны у народау Заходняй Еуропы. Але вось ¿мя 'русалка', якое уласцАвае усходнеславянскай м1фалогп, у баладзе мы не знойдзем. Яно заменена прыдума-ным ф1ламатам1 найменнем 'свщязянт' народным словам 'беражнщы'. I толью у больш позн1х творах Адама Мщкев1ча (у паэмах «Гражына», «Пан Тадэвуш») мы сустракаем найменне 'русалка'.
Ёсць каля Коуна такая далша -Сцелюць русалт там дз1унае квецце Летняй парою \ весняй гадзАнай... [1, с. 199].
У названых паэмах загадкавыя м1ф1чныя прыгажуш таксама робяць аповед больш ка-ларытным I самадастатковым, але у фантас-тычным свеце беларусюх балад з дапамогай шжэйшых ютотау праводзщца мяжа пам1ж дабром I злом. Бо рамантычны свет балад, у прощвагу рэчаюнасщ, падпарадкаваны строим маральным правшам, парушэнне яюх аба-вязкова будзе зауважана вышэйшым1 сшам1, 1 здрада, нявернасць, душэуная чэрствасць бу-дуць пакараны пэуным «цудам». Так, пан у баладзе «Рыбка» за здраду каханай ператва-рыуся разам са сваёй маладой жонкай у камень, пакарана няверная жонка 1 хщвыя бра-ты у паэме «ЛшеЬ> А. Мщкев1ча. Пакараны забойцы у баладах Я. Чачота «Свщязь» 1 Та-маша Зана «Свщязь-возера» 1 шшых. А у паэмах шжэйшыя ¿стоты, 1 русалю у тым лшу, прысутшчаюць больш для каларыту 1 значнай ¿дэйнай функцьп не нясуць.
3 гэтага наз1рання мы можам зрабщь высно-ву, што для паэмау Адам Мщкев1ч падб1рае ш-жэйшыя м1фалапчныя ютоты не абавязкова з улшам мясцовых ¿х назвау, а часцей падае усходнеславянсю варыянт 'русалка', бо не звяз-вае прысутнасць м1фалапчных герашь з пэуным народным паданнем.
Фшаматы дакладна перадаюць язычнщюя звыча1 I абрады беларусау. Варта звярнуцца да творчасщ Адама Мщкев1ча. У вершы «Пралеска» кветка «мае» душу, I аутар размау-ляе з ёй, як з жывой ютотай. У паэме «Дзяды», цалкам пабудаванай на успрыняцщ рэалш «шшасвету», дасканала вышсаны язычнщю абрад беларусау - памшанне продкау, далей ¿дуць м1ф1чныя вобразы свщязянак, беражнщ, ундзш, яюя таксама вядомыя беларусам з ча-соу язычнщтва.
Агульнай асабл1васцю баладау Я. Чачота «Бекеш», «Наваградсю замак», «Калдычаусю шчупак», «Падземны звон на горцы у Пазянев1-чах», «Радз1вш, або заснаванне Вшьш», «Узно-п», «Мышанка», «Свщязь» было тое, што у ¿х спалучалюя два пачатю - асветнщка-рэалютыч-ны \ рамантычны. Па-майстэрску у абсяг сва1х баладау уводзщь творца казю \ народныя па-данш. Яны не толью вызначат развщцё падзей, але пастаянна падводзш да дыдактычна-мара-л1затарскай канцоую, стварыць якую аутару часта дапамагау удзел у творах прадстаушкоу «шжэйшай» м1фалогп.
Вобраз дзяучыны-беражнщы з балады «Мышанка» Яна Чачота, што выбрала водныя хвал1 замест бясчэсця, якая «перад Юр'ем на бераг з-пад расю выходзщь» \ расквечвае кветкам1-мшушкам1 наваколле, узяу для сваёй паэмы «Свщязь» Адам Мщкев1ч, але беражнщу ён ператварае у свщязянку, надае ёй функцыю
гаспадыш водных глыбшяу (уяунай карщны шшасвету), якая таксама расквечвае наваколле кветкамь Але гэта - свщязяню (цары) -кветю не уцех1, як у Чачота, а знак пометы во-рагам за здзек.
Давол1 часта у творчасщ беларусюх рамантыкау з'яуляецца \ яшчэ адзш вобраз на-роднай беларускай м1фалогп - хохл1к. Гэта дурасл1вы, але давол1 х1тры чорщк. Ён драж-нщца з людзьм1, жартуе з ¿х, але не робщь ¿м вялшай шкоды. Антош Эдвард Адынец нават выноещь 1мя гэтай м1фалапчнай ютоты у на-зву свайго верша.
Хохлж я, жыву я м1ж людзьм1 заусёды, 1х дразню, ды толью не раблю ¿м шкоды. Падурэць люблю я, час на жарты трачу, Хоць я невщомы, сам жа усё, усё бачу [1, с. 353].
Амаль праз стагоддзе Янка Купала таксама звернецца у сва1м вершы да м1ф1чнага вобраза хохлша 1 назаве свой верш яго ¿мем: Як зайграе у лесе хохлж, -Зам1рае песень воклш, Як зачэшць мох 1 лозы, -Аджываюць смех 1 слёзы... [7, с. 17]. У творчасщ Яню Купалы гэта м1фалапчная ютота аднесена да нечысщ, бо пад дудку хохт-ка скача ведзьма, а ваукалак «за дамавшай вы-паузае на пущну». Да таго ж хохлш наводз1ць чары на лес 1 пат, абарачае ¿х у «сухалессе 1 пустацвет».
Вышэйшыя м1фалаг1чныя ¿стоты у творчасщ рамантыкау XIX ст. сустракаюцца значна радзей. Гэтым яны як бы хацел1 пад-крэсл1ць сваю сувязь з простым народам, яю, па ¿х меркаваннях, су1снавау супольна з героям! «н1жэйшай» м1фалогп. Тым не менш, прысутнасць пагансюх багоу пастаянна ад-чуваецца у творах.
У баладзе «Узног1» Пярун карае сквап-насць I жорсткасць пана, як1 да смерц1 заб1вае еялян, кал1 тыя што-небудзь возьмуць з лесу.
Гэтая дзея паутараецца I у паэме Яна Чачота «Св1цязь», але тут вышэйшае паганскае бажаст-во карае ужо за здраду.
Мы бачым помету Перуна, але не бачым яго самога. Вышэйшае бажаство прысутн1чае ня-бачна, але менав1та яно станов1цца справядл1-вым суддзёй 1 вырашальн1кам лёсу людзей.
Так праз уласнабеларускую м1фалопю ра-мантык1 XIX ст. ¿мкнулюя сваёй творчасцю выхоуваць нацыянальную свядомасць, каб праз яе больш актыуна 1 творча успрымаць агульначалавечыя ¿дэалы. Гэтай мэце служыць I хрысщянская м1фалог1я, уведзеная ф1ламата-м1 у паэмы 1 балады. Бо жыць трэба па закону хрыс- щянства нават тады, кал1 ушаноуваюцца пагансюя баг1. У ¿дыл11 «Купала» Ануфрыя
Петрашкев1ча стары мудры дзед не дазваляе за-каханаму Анюку прынесщ у ахвяру Купалу бе-лага, убранага у кветю, баранчыка:
Ды дзед устрымау «Ад заучаснага дару На вёску усю можаш наклшаць ты кару. Мы Богу нясём сэрцау чулых багацце, Ты ж сёння пралщь кроу сабрауся на свя-це!» [1, с. 243].
У дадзеным эшзодзе яскрава праяуляецца ментальнасць беларуса - яго здольнасць шана-ваць ycix божаствау: i пагансюх, i хрысщянсюх.
Заключэнне. Але рамантычны с1мвал - гэта не толью вобраз щ знак ¿дэ1, а сапрауднае жыццё самой ¿дэг I кожны раз гэты с1мвал выконвае дакладна акрэсленую рамантыкам1 функщю па адлюстраванш традыцыйных mí-фапаэтычных уяуленняу беларусау пра прас-тору i час, ix ментальныя рысы перадаюцца i праз архетыпы: зямля, агонь, вада, rapa, узго-рак i г. д. Таюм чынам, кожная нацыянальная л1таратура y6ipae у сябе ментальныя рысы та-го народа, якому належыць.
Л1таратура
1. Фшаматы 1 фшарэты: зборшк / склад. К. Цв1рка. - Мшск: Беларусю кшгазбор, 1998. -С.38-344.
2. Колас, Я. Новая зямля: паэма / Я. Колас. -Мшск: БФК, 2002. - С. 255.
3. Купала, Я. Поуны збор творау: у 9 т. / Я. Купала. - Мшск: Мает. ли\,1995-2003. -Т. 1: Вершы, пераклады. - 1995. - С. 90.
4. Купала, Я. Поуны збор творау: у 9 т. / Я. Купала. - Мшск: Мает. тт., 1995-2003. - Т. 2: Вершы, перакгады 1908-1910-1996. - С. 87.
5. Каваленка, В. М1фапаэтычныя матывы у беларускай лп-аратуры / В. Каваленка. - Мшск: Навука I тэхшка, 1981. - С. 153-154.
6. Мщкев1ч, А. Пан Тадэвуш або апошш наезд у Лп-ве / А. Мщкев1ч. - Мшск: Мает. тт., 1998.- С. 307-318.
7. Купала, Я. Поуны збор творау: у 9 т. / Я. Купала. - Мшск: Мает. тт., 1995-2003. - Т. 3: Вершы, перакгады. - 1911-1914-1997. - С. 17.
Паступу 02.04.2010
