CC BY
20УДК 822.6-09
Т. М. Федарцова, кандыдат фшалапчных навук, дацэнт (БДТУ) С1НОН1МЫ АРХЕТЫПА «ДАРОГА» У БЕЛАРУСКАЙ Л1ТАРАТУРЫ
У беларускай лггаратуры архетыпы актыуна выкарыстоувалюя ва усе пстарычныя эпохг Але менавгга у м1нулым стагодцз1 значна ускладншася астэма вобразна-мастацкага мыслення, угрунтавалюя вдывщуальныя стьш аутарау. 1х узаемадзейнасць сфарм1равала самадастатковую i суцэльную духоуна-эстэтычную прастору, у якой на змену сщшанаму маленню м1нулых эпох прыйшл1 сшашмгя, метафарычнасць, алегарычнасць, а галоуньгш канцэптам1 стал1 фшасафемы Жыццё i Смерць, Прастора i Час, Дабро i Зло. Разглядаючы фшасафему «прастора» няцяжка зау-важыць, як пашыраецца паняцце архетыпа «дарога».
У артыкуле паказаны духоуна-эстэтычныя пошуш аутарау, яшя здзяйсняюцца пры дапамозе падбору сшотмау да архетыпа «дарога».
Archetypes were widely used in the Belarusian literature during all historical periods. But it is last century when the system of metaphorical-artistic thinking became more complicated and individual author's styles took root. Their interaction formed a basis for a self-sufficient and integral spiritual-aesthetic space where silent supplication of past epochs was replaced by synonymy, metaphoricalness, allegoricalness. Such philosophems as Life and Death, Space and Time, Good and Evil became the main concepts of that time. Taking into consideration the "Space" philosophem, the concept of "the road" archetype is obvious to get wider.
The article shows spiritual and aesthetic search of the authors by means of selecting synonyms to "the road" archetype.
Уводзшы. Сучасная л1таратуразнаучая на-вука усё часцей i больш настойшва, чым у XX ст., звяртаецца да праблемы функцыянавання у мас-тацкай лп-аратуры архетыпау, што дае магчы-масць вылучаць агульныя заканамернасщ i нацыянальныя асабл1васщ светауспрымання бе-ларусау. Kani разглядаць архетып «дарога», то першапачатковы матыу руху у прасторы па за-дадзеным маршруце бярэ свой пачатак з б1блей-CKix прытчау i м1фалапчных паданняу. I нават з ix ужо зауважна, як дадзены архетып ¿мкнецца набыць шматабл1чча, наглядна паказаць усе магчымыя спосабы руху да пэунай мэты.
Асноуная частка. Ды i пазней, у XX ст. дадзены архетып то штэнс1уна злучаецца з то-пасам экзютэнцыйнага, як у коласаусюм апавя-данш «Думю у дарозе», то утворыць Tyri звяз з трагедыйным пафасам, як у вершы Я. Купалы «Паязджане», дзе выразна i рэзка гучыць матыу уласнай вшы беларуса за няуменне пазбавщца «шкодных чар» недабрадзеяу рознай масщ, яюя прымушаюць паязджан кружыць па замкнёным коле, не даюць адшукаць пущну, каб выбрацца з паусоннага таптання на месцы, то лучыцца з сюжэтам б1блейскай прытчы пра «блуднага сына», як у вядомым рамане «Родныя дзещ» Нша Гшев1ча, дзе марныя i бессэнсоуныя пам-кненнА вяртання у маладосць шмватзуе зарос-лая лесам дарога, то раптам, спауна насыщушыся напружанай эмацыянальна-пачуццёвай энерге-тыкай, дарога не толью уздымаецца да зорак, але i шырыцца, становщца незваротнай, ¿мкне увысь, быццам жадае прыузняць беларуса над штодзённасцю, узнагародзщь яго цярпенне больш глыбоюм пазнаннем сябе i сваёй крашы
(К. Чорны, «Млечны шлях»). Зм1тро Вп-алш на-зывае дарогу святой, бо яна вядзе «да родных шу, / бацькоускага парога», Юрка Голуб пры-свящу дарозе трыялет, а Змпрок Марозау свой вянок вянкоу санетау «Апакалшсю душы» па-чынае з параунання санетнага радка з адвечным рухам па дарогах жыцця:
Вянок санетау - летатс дарог, Занатаваны у стропя каноны... У кожнага паэта свой аблог, Дзе ён шчыруе, мараю натхнёны [1, с. 43]. Аблог, разора, палетак - усе гэтыя азначэн-ш инашмчныя архетыпу «дарога».
Янка Купала у пачатку сваёй творчасщ так-сама актыуна выкарыстоувау архетып «дарога». Гэта вщаць нават па назвах вершау: «3 дароп», «Дарогай змучаны далёкай», «Дароп», «Па дарозе». Але з пашырэннем А паглыбленнем грамадзянскай тэматыю Купала больш актыуна ужывае такое апрадмечванне руху, як шлях.
Дарэчы, сшошм дароп шлях актыуна выка-рыстоувауся нашым1 класшаш у пачатку XX ст. Дарога у вобразна-мастацюм уяуленш тагачас-ных аутарау не выпадкова ператвараецца у больш шырою прасторавы кампанент руху, яю вядзе да пэунай мэты, бо ён, па меркаванш Я. Купалы, не мае зваротнага напрамку, затое, у адрознен-не ад дароп, мае магчымасць змясцщь на сабе I павесщ уперад шматлшую грамаду аднадум-цау. Таю падыход яскрава прасочваецца у паэзп Цётю, якая вышэйшым щэалам л1чыла самаах-вярнае служэнне щэ1 нацыянальнага, сацыяль-нага 1 духоунага абуджэння сваёй Бацькаушчыны. Яна разумела, што для кожнага беларуса самыя
Филология
143
дарапя паняцщ - зямля 1 воля. Але яюм1 б пакру-частым1 сцежкам1 не ¿шоу да ¿х беларус, ён не дасягне мэты у адзшочку, таму 1 узшкае сшо-шм дароп — шлях. I напрацягу усёй паэзп Цётю ён становщца не менш значным, чым архетып «зямля», яю ужываецца паэткай не толью у разу-менш «уласная зямлща», «свой надзел», «глеба», але \ як ацраджэнсю амвал, што яскрава паказана у вершы «Наш палетак», дзе праслауляецца су-польнасць працы \ надаецца павага тым: «Хто гаращ добра зможа, / Хто разоры скора ладзщь, / Хто шчасл1ва сее збожжа, / Хто гароды добра садзщь». Таюм чынам на грунце архетыпа «зямля» 1 сшошма дароп шляху з'яуляецца щ-кавы персанаж сюжэтнага развщця творау Цёт-ю - грамада. Яе удзельнш смела выносяць свае гора \ рацасць, думю \ пачуцщ «на людзЬ>, адкрыта выяуляюць асабютае супольна з шшым1, жывуць адным1 памкненням1 з усёй грамадой \ рухаюц-ца з ёй у адным напрамку, па вызначаным для сябе, аднойчы \ на заусёды, напрамку.
Спышмся на асобных рысах, што вызнача-юць адметнасць абл1чча гэтага калектыунага «персанажа» - грамады. Часцей за усё гэта су-польнасць аднадумцау, яюя з'яуляюцца носьб1-там1 агульнага калектыунага меркавання пра якую-небудзь з'яву, што выпрацавалася зы-ходзячы з доугатэрмшовага вопыту \ непасрэд-най ж^1ццёвай практык1. Так, у вершы «Наш палетак» паэтка прашкнёна паказвае, што \ у яе асаб1ста, таксама як I у вясковай грамады, адна-часова сфарм1равалася супольная думка пра тое, што Бацькаушчына - гэта «наш палетак негара-ны» 1 што прыйшоу час «ахвярнай супольнай працы». А значыць, што менав1та зараз асабл1ва патрэбныя калектыв1сцк1я якасщ, бо справа даходз1ць да актыунага супольнага дзеяння па ад-стойванш сва1х ¿нтарэсау. Вось таму 1 трэба выб1рацца на шырок1 шлях 1 настойл1ва рушыць па ¿м усёй грамадой да поунага здзяйснення пастауленай мэты.
Вобраз грамады Цётка паэтычна паказала 1 у прозе. Варта нам звярнуцца да яе алегарычна-га твора «Прысяга над крывавым1 разорам1», 1 мы пераканаемся, што змаганне за свае зямель-ныя правы згуртавала сялян вакол ¿дэ1 яднання пралетарыяту, вясковай беднаты I салдат у ба-рацьбе супраць самацзяржауя. Вясковая грамаца тут не толью з'яуляецца «фонам», на яюм вы-малёуваюцца постац1 галоуных дзеючых асоб, але I уяуляе сабой, па сутнасц1, своеасабл1вы зборны персанаж, роля якога у развщщ дзеяння можа быць давол1 значнай. Ц1кава тое, што у дадзеным выпадку калектыун^1 персанаж, як1 таксама нарадз1уся на падмурку сшошма архетыпа «дарога» - шляху (яю мае зыходныя па значна-сщ азначэнн1 - «разора», «мяжа», «сцежка»), сам з'яуляецца апанентам тром сынам старога Мацея.
Звычайна прысутнасць у грамадзе унутранага апанента, як1 выказвае сваю асобную думку, яшчэ больш падкрэсл1вае згуртаванасць i сал1-дарнасць астатн1х. У Цётк1 ж члены грамады зыходзяць са CBaix галоуных карпаратыуных ¿нтарэсау i у гэтым адчуваюць сваю моц. Тры-мацца супольнага рашэння, ж^1ццём MHorix пакаленняу пацверджанага, вымушае ix унут-ранае чуццё. Трымацца разам, асабл1ва не вы-т^1ркаюч^1ся наперац, але i не адстаючы ад iHm^ix, навучае ix самое ж^1ццё, але у дадзеным творы грамада выяуляе часам сваю шертнасць, бо сама яшчэ няздольная да дзеяння i можа толью кры-чаць пра сваю абяздоленасць:
- Вузка! Цесна! Мала!
щ:
- Скуль узяць? Скуль дастаць? Каж^1 скуль?.. [2, с. 44].
У гэтым апавяданш вясковая супольнасць атрымоувае i CBaix яскрава выражаных л1дарау, як1м1 з'яуляюцца сыны Мацея: пралетар з Пецяр-бурга, парабак i жаунер, яны паустаюць проц1 крыуды сельскай грамацы, становяцца на родную зямельку на калеш i гучна прысягаюць грамацзе:
- Мы дамо!. Мы - сша! Мы - права [2, с. 44].
Так1м чынам, грамада у творчасц1 Цётк1 -
шматпланавы i пол1фашчны калектыуны вобраз, яю насамрэч прымае актыуны удзел у вы-будоуванн1 складанага, эп1чна разгорнутага мастацкага свету паэтк1, у творчасщ якой дзе-янне грамады непасрэдна звязана з ¿снаваннем так1х прасторавых паняццяу, як «шлях», «палетак», «разора», «мяжа», «зямля». Усе яны пада-юцца як у прамым, так i у пераносным значэн-hí, як с1мвалы незалежнай Бацькаушчыны.
Найменне шлях як cíhohím архетыпа «дарога» найчасцей выкарыстоувае Макс1м Танк. Так, у зборн1ку «На этапах» ён дэкларуе правы заход-híx беларусау на змаганне за сваю волю. I гэты лейтматыу выразна гучыць у вершах «Мы яшчэ ycix шляхоу не aneni», «Загарэл1ся шлях1 зор-ныя», «Па шляху дзшх гусей». Архетып «дарога» у першым зборн1ку паэта выступае як аб'ект, як1 служыць для перасылю вязнеу з аднога па-старунку у друг1. Таму i назва зборн1ка двух-сэнсавая. Паэт паказвае, як этапы зняволення становяцца этапам! яго уласнага ж^1цця. Таму i найменне этап у пэунай меры становщца cího-н1мам слову дарога у нашым звыклым яго разу-менн1. Наватарства Танка - у смелым эксперы-менце, яю давол1 часта нязмушана вядзе да нечаканага успрыняцця самых звычайных тра-дыцыйных паняццяу i жанравай змястоунасщ. У яго зборн1ках «Хай будзе святло», «Збор ка-лосся», «Прайсщ праз вернасць», «Дарога, зака-лыханая жытам», «Errata» мы можам сустрэць шматл1к1я cíhohímh да архетыпа «дарога» (шлях, граеейка, шаша, асфалътоука, сцежка), але
пры пауторы яны мо 1 праяуляюцца не заусёды паслядоуна, але школ1 не ужываюцца паэтам адназначна, бо пастаянна набываюць шматмер-насць 1 мнагазначнасць. I гэта, вщаць, тлума-чыцца тым, што XX ст. - час сштэзу у грамацска-сацыяльным 1 культурна-эстэтычным жыцщ. Шматмернасць жыцця упарта выклшае маш-табныя задачы паэзп. А ¿х Макс1м Танк вырашау годна 1 адмыслова, ус1м1 магчымым1 спосабам1, у тым лшу 1 пры дапамозе арыгшальнай жанра-вай структуры - разамкнёнай I свабоднай, мабшь-най I гнуткай, а таксама пры дапамозе непаутор-ных стылявых асабл1васцей, да яюх адносщца карпатшвы 1 удумл1вы падбор сшашм1чных радоу. Але паэту часам не хапае зямной прасто-ры, 1 ён смела сягае да касм1чных высяу, пра што сведчаць вершы «Лячу Млечным Шляхам» 1
«Есць у свеце планета Зямля».
Безумоуна, найменш шлях, сцяжына \ ш-шыя сшошмы архетыпа «дарога» актыуна вы-карыстоуваюць амаль усе сучасныя паэты. На-прыклад, Э. Акулш у акрапаэме «Шлях да Радзь мы», дзе кожная страфа пачынаецца радкам1 з «Санета» Багданов1ча («Пам1ж пяскоу Егшец-кай зямль..»), выкарыстоувае да васьм1 сшош-мау, а Т. Бондар у сва1м роздумным вянку сане-тау «ШляхЪ> - да дзесящ. 1х шматшкасць у сва1х творчых стасунках маюць мнопя беларусюя паэты: Н. Мацяш, У. Скарынкш, Я. Крупенька, Р. Барадулш, Р. Тармола-М1рсю, В. Аколава, Г. Бураукш, П. Сушко, М. В1няцю, П. Макаль, М. Шаучонак, М.Башлакоу 1 шш.
Сшошм сцежка пастаянна ужываецца у ш-тымнай 1 л1рычнай паэзп, бо яна вядзе да самага дарагога - бацькоускага парога, сэрца каханага чалавека, далёюх успамшау.
Але каш узяць (зус1м нечаканы для чытача) праза1чны твор Ганада Чарказяна - раман «Горю пах палыну», яю выйшау у свет у выдавецтве «Мастацкая лп-аратура» у 2012 г., то адразу звернеш увагу на вобраз сцяжыны, на якой ак-рэсл1ваецца лёс чалавека. Кастусь Змачынсю у сва1м крытычным артыкуле «Споведзь над безданню», змешчаным у першым нумары ча-сошса «Полымя» за 2013 г., адзначае, што сцяжына 1 ёсць адзш з найбольш ярюх вобразау ра-мана 1 што самыя «жыццяважныя разважанш героя твора прывязаны менав1та да яе». I гэта сапрауды так, возьмем з тэксту рамана толью адзш роздумны момант галоунага героя: «Я ¿шоу па вузкай сцяжыне, дзе стагоддзям1 хацзш людз1, ацяжараныя сва1м1 думам1 1 праблемамь Яюм1 был1 ¿х думы адзш Алах толью ведае. Вузкая в1хлястая сцяжына - вось 1 усё, што зас-
талося ад тысяч людзей, што пратаптал1 яе. Зараз я уношу 1 сваю лепту у захаванне гэтай векавой безумоуна, патрэбнай людзям сцяжыны. Ды 1 што застаецца ад кожнага з нас? Толь-ю невялтя дарожю, яюя мы топчам. I таму яны школ1 не канчаюцца. Прауда, некаторыя з ¿х ператвараюцца у дароп. Але 1 гэта выключэнне. Ды 1 у тым, што застаецца пасля цябе малая, ды усё ж прыкметная сцяжына, ёсць найвышэйшая справядшвасць. Сцяжына - сцшлы шлях ац чалавека да чалавека, ад бацью да сына, яю захоувае жывы адб1так душы таго, хто ¿дзе. Сама ж дарога безабл1чная I бяздушная. Па ёй не щуць, а коцяцца у такую ж безабл1чную 1 прэсную будучыню» [3, с. 11].
Вщаць, цяжка знайсщ шшыя словы, каб перадаць тыя пачуцщ, яюм1 апантаны галоуны герой рамана Глеб Бярозавш. Няпросты яго шлях дадому з афганскай вайны, гэта шлях уцекача з рабства, яю у сва1м жаданш вярнуц-ца у родную Блонь, пераможа усе няузгоды... Менав1та горная, стаптаная тысячам! ног, па-кручыстая сцяжына стала яго выратавальш-цай. Ей I давярае Глеб свае роздумы, I даражэй яна яму за шырокую дарогу, гравейку, шашу щ аутабан. Бо яна сталася лёсавызначальнай I у яго жыцщ.
Лаурэат Дзяржаунай прэмп Беларуа ¿мя Ян-ю Купалы Генадзь Бурауюн як с1нон1м архетыпа «дарога» часта выкарыстоувае слова балъшак, Анатоль Грачаншкау, як1 вырас на беразе цудоу-най рак1 Сож, не пазбягае наймення фарватар, тонк1 л1рычны паэт сучаснасц1 М. Башлакоу, вщаць, успам1наючы лясную вёсачку свайго дзя-ц1нства, уж^гвае найменне прасека. I таюх прык-ладау аутарск1х сшошмау да архетыпа «дарога» можна прывесщ безл1ч.
Заключэнне. Так1м чынам, градацыя с1но-н1мау архетыпа «дарога» паказвае на неабход-насць арган1чнага спалучэння народнай трады-цы1, хрысц1янск1х матывау \ аутарскага света-успрымання рэчаюнасщ.
Л1таратура
1. Марозау, 3. Апакалшсю душы: вянок вян-коу санетау / 3. Марозау. - Мшск: Веды, 1997. -230 с.
2. Цётка. Вершы \ апавяданш: для ст. шк. узросту / Цётка; прадм. С. X. Александров1ча. -М1нск: Стал1я, 2003. - 196 с.
3. Чарказян, Г. Горю пах палыну / Г. Чар-казян. - Мшск: Мает. ли\, 2012. - 316 с.
Пастуту 12.03.2013
