CC BY
56УДК 882.6-09
Т. М. Федарцова, кандыдат фшалапчных навук, дацэнт (БДТУ) ХРЫСЦ1ЯНСК1Я МАТЫВЫ У ТВОРЧАСЦ1 БЕЛАРУСК1Х ПАЭТАУ
Хрысщянсшя матывы выкарыстоувалюя у беларускай лггаратуры ва усе пстарычныя эпох1, пачынаючы з IX ст. Але менавгга у мшулым стагоддз1 значна ускладншася астэма мастацка-вобразнага мыслення, угрунтавалюя 1ндыв!дуальн^1я стьш шсьменшкау. 1х узаемадзеянне сфарм1равала самадастатковую i цэласную духоуна-эстэтычную паэтычную прастору, у якой на змену сщшанай малггоунасщ мшулых эпох прыйшл1 метафарычнасць, алегарычнасць, а галоуньиш канцэпташ стал1 фшасафемы Жыццё 1 Смерць, Прастора 1 Час, Дабро 1 Зло.
У публжацьп паказаны духоуна-эстэтычныя пошуш розных аутарау, яшя здзяйсняюцца пры дапамозе хрысц1янск1х матывау i вобразау.
Christian motives has been used in Belarusian literature in all historical epochs, since 19 century. But it was in the last century when the system of imaginative thinking became much more complicated. Individual styles of poets were implanted and their interaction formed self-sufficient entire spiritual space in which metaphoric and allegorical natures replaced quiet supplication of last epochs and the phylosophems Life and Death, Time and Space, Good and Evil became the main concepts.
The article highlights the spiritual searches of the authors which can be revealed through the Christian motives of images.
Уводзшы. Станауленне новабеларускай ni-таратуры стала магчымым дзякуючы звароту нашых творцау не толью да вусна-паэтычнай творчасщ беларусау, але i да хрысщянсюх вобразау сусветнай духоунай спадчыны.
Актыунае звяртанне паэтау да фальклору
дапамагло зразумець фшасофскае уладкаванне м1фапаэтычнай карцшы свету беларусау, дзе побач з рэал1ям1 суровага сялянскага побыту юнавал1 уласныя уяуленш аб ¿дэальным улад-каванш жыцця, а звяртанне да тэксту Святога Исання адназначна вызначыла, што таюм уладкаваннем з'яуляецца непасрэдна рай. Але каб трашць туды, хрысщянш павшен пазбя-гаць зла, рабщь дабро, любщь бл1зюх сва1х I усё жывое на Зямл1, аберагаць сваю душу ад уздзеяння чорных сш, удасканальваць сябе у веры Гасподняй.
Асноуная частка. Мэта дадзенага артыкула -паказаць метады штэрпрэтацьи б1блейсюх матывау I вобразау у творах XX ст.
Макса1м Багданов1ч, напрыклад, ¿мкнууся сваёй творчасцю выхоуваць нацыянальную са-масвядомасць, каб праз яе больш актыуна 1 творча успрымаць агульначалавечыя ¿дэалы. Гэтай мэце служыць хрысщянская м1фалопя, шырока уведзеная паэтам у разнастайныя тво-ры. Паэт па-мастацю увасабляе б1блейсюя ар-хетыпавыя вобразы 1 матывы. Напрыклад, па-новаму гучыць у баладзе «Стращм-лебедзь», чуты кожным у дзяцшстве м1ф пра вялт па-топ. Новы Ной - Стращм-лебедзь ахвяруе сва-¿м жыццём дзеля выратавання шшых, ды 1 не самых лепшых, яюя потым дадуць таюх жа няудзячных нашчадкау, а вось у самога горда-га, годнага I самаахвярнага Стращм-лебедзя нашчадкау не будзе. Гэтым пакараны Стращм-лебедзь за сваю гардыню.
Дарэчы, вобраз 1суса Хрыста - Бога 1 Чала-века - падаецца у баладзе двухпланава. Бог -гэта 1 суз1ральшк сусвету, яю створаны ¿м жа, 1 гарант мшасэрнасщ, 1 вышэйшая судовая шс-танцыя, 1 узор для духоунага узвышэння асобы. У гэтым, больш знаёмым нам зямным плане, найвышэйшае хрысщянскае бажаство набывае выразныя рысы 1 функцьи чалавека, яю надзе-лены магутнай, найвышэйшай уладай над ус1м1 смяротным1, што мы 1 бачым у пачатку твора, кат Бог папярэджвае Ноя пра усясветны патоп. Ён гаворыць пра вялт свой гнев на людсюя грах1 I пра тое, якая кара чакае ¿х за непаслу-шэнства. Але патоп - мера прымусовая, у пэу-ным сэнсе нават неабходная, бо патою вады аб-мыюць ад бруду зямлю.
Давол1 часта ашсанне боскай мшосщ 1 той цудадзейнасщ, што пасылаецца ус1м нам небам, а значыць Богам, падаецца Багданов1чам з дапа-могай вытанчанай антытэзы, у аснове якой два супрацьлеглыя паняцщ - святло Божай ласю 1 мяцежнасць духу. Стращм-лебедзь - бунтоуны герой. Ён не пашчыу неабходным узысщ на каучэг сапрауднага Ноя I захаваць сябе для нашчадкау. Ён упарта змагауся са стьтяй ¿, ма-быць, перамог бы яе, каб не вераломства пту-шак. Ды I у сам1м вобразе Бога паэта у большай ступеш займала адна з трох яго шастасей (па-водле трактоую праваслаунага веравызнання) -Дух. Бо Божы Дух - гэта нябачная дзейная сша Стваральшка, якая можа уплываць 1 на лёс асобы, 1 на лёс крашы, 1 нават на лёс усяго Сусвету. Менав1та пры дапамозе Духу Бог стварыу нябёсы, зямлю 1 усё жывое.
Цшава штэрпрэтуе Маким-Кшжшк м1ф пра будаунщтва Вавшонскай вежы (казка «Башня мира»), пра канец свету (¿мпрэс1я «Калейдаскоп жыцця»), пра Вавшонсю палон - метафара
146
ISSN 1683-0377. Труды БГТУ. 2011. № 5. История, философия, филология
страчанай радз1мы (рускамоуны верш «На реке вавшонской»), Але асноуньиш вобразам1-кан-стантам1 з'яуляюцца самыя розныя, часам неча-каныя, варыянты м1фалагемы Бапш-мащ - Ба-гародзщы (Мадоны), бапш лесу, бапш зямль
Менав1та у цыкле вершау «Каханне 1 смерць», яю цесна пераплецены асацыяцыям1 з цыклам «Мадонны», паэт паказвае таемнасць цяжарнасщ 1 нараджэння дз1цящ, Нязвыклы ход мыслення наз1раецца, напрыклад, у развазе пра мацярынства, Сказана I проста, I складана, I звычайна, 1 нечакана, Вялшая таямнща жыцця! Боскае наканаванне! Падарунак мащ-прыроды! А разам усё паказвае на асацыятыунасць мыслення паэта, Што тычыцца сюжэта, то ён у тво-ры вельм1 умоуны, бо на першым плане аказва-ецца павышаная увага да унутранага свету ча-лавека, фшасофская развага аб ¿м, Асацыятыу-нае мысленне паэта стварае грунт для вобраз-най медытацьп,
Цшава эксперыментуе з духоуным вершам Уладз1м1р Жылка, Каб стварыць элепчны настрой, нацаць санетнаму радку роздумнаурачыстае гучанне, па-свойму падыходзщь шасщстопны ямб, яю паэт удала скарыстау у духоуным сане-це «Сёмуха», Гэты вершаваны памер гучыць больш павольна, набл1жаецца да гекзаметра, яюм был1 нашсаныя «1тяда» 1 «Адысея»: Узрушыць як адзш пры свеце блюкавщы, Прыйдз1 хутчэй! Я жду цябе, жаданы час, Дай думам сёмушным 1 казкам дай Здзяйснщца [2],
Глыбокая вера у ачышчальную моц ушвер-сальных хрысщянсюх юцш яднае паэз1ю Яню Купалы I Рыгора Барадулша, Ужо у раншх бе-ларускамоуных вершах Яню Купалы з'явшася поуная глыбокай павап маттоунасць да Пана Бога, Але яна не была сщшанай, камернай, асо-баснай, а наадварот, малады паэт упарта I гучна прас1у дапамоп у нябёсау не для сябе, а для сваёй крашы, свайго народа, Так, у вершы «Мая малпьа», нашсаным у лшеш 1906 г,, паэт прашкнёна прамауляе: «Я буду малщца I сэр-цам, I думам1, / Распетаю буду малщца душой, / Каб чорнае дол1 з мяцелщау шумам1 / Ужо больш не шалел1 над роднай зямлёй [3],
Безумоуна, у гэтым вершы паэт парушае жанравую спецыфшу маттоуных жанрау, бо не надае пакаянных традыцый I не услауляе Творцу, а толью шчыра сведчыць аб сваёй мары малщца за беларусю народ, Тым не меней, глыбою элепзм, сакральнасць пачуццяу, высою гра-мадзянска-патрыятычны пафас паспрыял1 пе-ракладу верша на розныя мовы свету, у тым л1-ку на ангельскую I французскую,
У больш позняй паэзп у аднайменным вершы, нашсаным у 1912 г,, мы наз1раем сталенне Купалы 1 як паэта, 1 як вершка, Купала стварае
свой духоуны мшракосмас, галоуная адзшая ас-нова якога Бог-Усясвет, Да яго 1 звяртае ён сваё прашкшвае слова, Гэты верш гучыць пмшчна, як услауленне 1 сшы Боскага Духу, 1 сшы ахвяр-нага духу паэта,
Малюся я небу, зямл1 1 прастору, Магутнаму Богу-Усясвету малюся, Ва усякай прыгодзе, ва усякую пору За родны загон Беларус1 [3], Зус1м шшыя, сщшаныя, самотныя нотю гу-чаць у вершы «Вячэрняя малпьа», Тут маттоу-насць паэта пазбаулена прамых сакральных пачуццяу да Радз1мы, але яны выяуляюцца ускос-на, праз маленне за памерлыя пакаленш белару-сау, Таю ж настрой праяуляецца I у элегп «Смутна мне, Божа», якая пры жыцщ паэта друкавалася толью аднойчы, у 1910 г,, у збор-шку «Гусляр»,
Наш класш разумеу, што беларус на вячыс-тай дарозе пошуку прауды I самога сябе стам1у-ся ад штодзённага клопату, не хапае яму трыва-ласщ, упэуненасщ у сабе I сваёй моцы як народа, а больш за усё не хапае веры, Таму у паэта-вых творах часта ключавым словам становщца канцэпт «маттва», Але 1 тут Янка Купала не пазбягае часам пагансюх I фальклорных традыцый, бо ягоныя маттоуныя жанры можна кла-с1ф1каваць як маттва-абярэга, маттва-замова, маттва-прысушка 1 г, д,
Вядома ж ёсць у паэта 1 духоуныя вершы, да яюх можна аднесщ «Вял1кдзень», «Сёмуха», «Памалюя», У ¿х аутар перадау самыя патаем-ныя зрух1 душы, памкненн1 1 жаданш, Вел1код-наму вел1чанню аутар надае пмшчную таналь-насць, напауняе яго фшасофскай развагай пра Жыццё I Смерць, засведчвае радасць уваскра-шэння 1 вечнае ж^гццё Боскага Духу, У вершы «Памалюя» танальнасць мяняецца на м1нор-ную, Але гэтыя два непадобныя вершы, нап1са-ныя, дарэчы, у адз1ны год, звязаны агульным лейтматывам, Бо верш «Памалюя» будуецца на стараж^гтным паданн1 пра тое, што ад Вял1ка-дня да Ушэсця Хрыстос 1 апосталы у выглядзе жабракоу хадз1л1 па зямл1 I выпрабоувал1 людзей на адданасць хрысц1янскай марал1, Таму так прашкнёна 1 шчыра гучыць Купалава просьба да жабрака памалщца за люд беларус-к1, за яго родную старонку, Рытм1чная аргашза-цыя верша «Памал1ся» настольк1 дасканалая, што беларуск1 кампаз1тар Д, Смольсю нават паклау яго на музыку,
Купалаусюя мал1тоуныя традыцы1 упадоб1у у сваёй творчасщ Рыгор Барадул1н, Дасцшны жартаун1к, перасмешн1к, сатырык 1 гумарыст для мног1х нечакана перайшоу да глыбокага ф1-ласофскага роздуму пра юнасць ж^гцця, Сц1ша-ныя штанацьп не проста прасякаюць паэму «Ружанец», а асланяюць ад паняверк1 душу чы-
тача, ахутваюць той гасподняй лагодай, якую спрадвеку шукау беларус у мал1тоунасщ родна-га слова, Сам жа аутар нязвыклай назвай твора, узятай з царкоунага побыту, шбы падкрэсл1вае свой саудзел у тварэнш вялшай таямнщы - ма-лггвы да Пана Бога. I на сва1м ружанцы ён, як 1 Янка Купала, адзначае галоуную мальву - за беларусю народ:
Тым, хто слугуе роднаму краю, Хто нашу мову мшуе, Пакажы сцяжынку да раю, Даруй I праграшынку малую [3]. I у той жа час Барадулш просщь анёла-Заха-вальшка даць 1 яму сшы у няпросты, спакусл1-вы прыканец XX ст. са сва1м1 уласным1 1удам1 1 Пшатам1, застацца у адзшай праведнай веры: Каб верны быу я Крывщкай святой старане, Мове матчынай -
Як найраднейшай балючай радш... [3, 209]. Па царкоуных правшах права карыстацца ружанцом даецца самым адданым вершкам. Наш паэт, таксама як 1 яго славуты папярэдшк, заслужыу гэта пачэснае права сваёй адданасцю роднай зямл1, роднаму народу.
А яшчэ у Барадулша ёсць запаветная мара, каб на нашай зямл1 па-беларуску Бога славш святары. Гэта тэза, тым щ шшым чынам, праяу-ляецца у мнопх духоуных вершах. У «Трыю-рыю», напрыклад, падаецца ледзве не разгорну-ты фшасофсю трактат на карысць беларускамоу-нага маштоунщтва. Аутар настойл1ва сцвярд-жае, што: «У незнаёмай мове молщца дух, / Але застаецца розум халодным» [4], «Халаднавата сэрцу у мове чужой, / Н1быта у неасвечаным храме...» [3], «Маттва на матчынай мове адна / Госпаду, зорам 1 нщым лозам - / Ус1м зразумела будзе да дна / I усцешыць, I развару-шыць розум» [3]. Гэта слушная тэза гучыць таксама 1 у шшых вершах паэта.
Варта яшчэ сказаць пра такую з'яву у бела-рускай санетыстыцы, як адраджэнне духоуна-га, набл1жанага да псалма, санета. У свой час да духоунага санета звярташся Ул. Жылка, М. Сяд-нёу, А. Салавей. Аутар шматлшх псалмоу Р. Барадулш стварыу бл1зю да ¿х па змесце цыкл «Палыновыя санеты». Нават па знешшх прыкметах Рыгор Барадулш «будуе» свой цыкл паводле б1блейсюх канонау: колькасць санетау, а ¿х 33, амватзуе узрост 1суса Хрыста. Хрысщ-янсюя матывы 1 вобразы цалкам запоунш твор, яю можна успрымаць як жыццяшс не толью ау-тара, але I кожнага чалавека, бо праз хрысщянс-юя святы у падборцы паказаны гадавы цыкл жыцця, а праз адметныя (як 1 у санеце Ю. Св1р-ю «Тры разы зб1раецца радня») сямейныя падзе1 - радзшы - вяселле - хаутуры - характа-рызуюцца цыклы жыцця чалавека наогул. Та-
кое кампазщыйнае рашэнне важных праблем надае твору змястоуную цэласнасць, якую не парушае паралел1зм: адлш Часу аутар пачынае весщ, з аднаго боку, ад нараджэння Хрыста, а з другога - ад нараджэння Чалавека. Але часам хрысщянскае свята у штэрпрэтацьп Барадулша як бы распадаецца на уласна свята I абрад:
Сарачыны - моучю сорак дзён
Над аселшчам душа блукае [1].
У вышку падобнага паралел1зму побач з ма-тывам Смерщ гучыць матыу вясновага, вечнага аднаулення жыцця:
Сорак птушак з выраю вясною
Будзе прылятаць на Сараю [1].
Аутар пераконвае чытача у моцы 1 непа-рушнасщ хрысщянскай веры, але 1 ён, як 1 кож-ны беларус, не забываецца на паганства, таму у санетных радках разам з хрысщянсюм1 вобра-зам1 падаюцца I пагансюя - Купала «дрэмле у баразне», у небе «спавядаецца дым», «алтар стала настольшкам засланы», прысутшчаюць элементы прытчападобнасщ 1 казачнасщ («Конь засмяяуся смехам непадкутым»).
Паэт стварае щкавыя параунанш «Магша -прагав1тае вакно», «У хаце, як у стомленай цар-кве» 1 г. д. Праз актыунае выкарыстанне мета-фар паэт ¿мкнецца адуховщь рэчы, яюя зна-ходзяцца побач з людзьм1, Часам, Жыццём, Смерцю, становяцца дзеючым1 асобамк «хала-ды прыходзяць гаспадарамЬ», «замшаванне за-мольвае грахЬ>, «доля дзелщь зерне на сяубе», «туман падауся у дауняе блуканне». Кантам1-нацыя хрысщянсюх 1 пагансюх традыцый дапа-магае Барадулшу намаляваць рэальную, а не уяуную карцшу жыцця, дзякуючы чаму цыкл санетау 1 мае угрунтаваную змястоуную сама-дастатковасць, праудападобнасць.
Заключэнне. Таюм чынам, шматлшя уш-кальныя постащ, што з'явшся на лпаратурным небасхше у розныя часы, эпох1, яднае I роднщь многае: прыродны талент, уражл1васць душы, схшьнасць да глыбоюх перажыванняу 1 буйнога фантазавання. У цэнтры творчасщ абраных на-м1 паэтау - чалавек 1 яго лёс, а асноуная тэма -тэма духоунага адраджэння нацы1.
Л1таратура
1. Жылка, Ул. Выбраныя творы. Укладанне, прадм. 1 каментары1 М. Скоблы / Ул. Жылка. -Мшск: Беларуск1 кн1газбор, 1998. - С. 37-103.
2. Купала, Я. Поуны збор творау: у 9 т. / Я. Купала. - Мшск: Мает. лп\, 1995-2003. -Т. 1: Вершы, пераклады 1911-1914. - 1997. -С. 114-115.
3. Барадулш, Р. Збор творау: у 3 т. / Р. Бара-дулш. - Мшск: Мает. лп\, 1999. - Т. 3: Паэмы. Вершы. - С. 196-333.
Паступша 30.05.2011
