CC BY
4РУБАИ И НЕКОТОРЫЕ ЕГО ОСОБЕННОСТИ В ЛИТЕРАТУРЕ БАДАХШАНА
В данной статье рассматриваются особенности форм и содержания рубаи поэтов Бадахшана. Автором отмечено, что, с одной стороны, в рубаи поэтов данного региона продолжаются важные традиции таджикско-персидской классичесой литературы, а с другой стороны, в связи с объективными и субъективными причинами рубаи поэтов Бадахшана имеют свои особенности.
Ключевые слова: рубаи, литературные жанры, поэтическая строка, псевдонимия, философия, мудрость.
RUBAI AND SOME OF ITS PECULIARITIES IN THE LITERATURE OF BADAKHSHAN
This article discusses the features of structure and content of rubai of Badakhshani poets. The author stated that on one hand, rubai of the poets from this region continues the important tradition of Tajik and Persian classic literature. On the other hand, due to some objective and subjective grounds the rubai of Badakhshan poets have its own characteristics.
Keywords: rubai, literature genres, Taleh (a type of artistic expression means), a poetic line, Aliases, words, philosophy, wisdom.
Сведения об авторе: Давлатбеков Лоло, кандидат филологических наук, доцент, докторант Таджикского национального университета, e-mail: rusik-2871@mail.ru
About author: Davlatbekov Lolo, PhD in Philology, Associate Professor, doctoral candidate of Tajik State University
МАСЪАЛА^ОИ ТААДДУДИ МАЪНО ДАР ШЕЪРИ ИРФОНИИ
ПОРСИИ ТОНИКИ
Суфиев Ш. З.
Институти забон, адабиёт, шарцшиносй ва мероси хаттии Академияи илмуои Цум^урии Тоцикистон
Дар накди адабии шеъри ирфонии форсй ду дидгохи фикрй вучуд дорад. Гурухе шеъри ирфониро аз назари адабй ва зебоишиносй баррасй мекунанд ва бунмояхои ирфонии онро «тамсили тахмилй» меноманд. Онон шеъри ирфониро аз нигохи хунари шоирй баррасй мекунанд. Аммо гурухи дигар ба шеъри ирфонй аз назари маъношиносй менигаранд. Аз нигохи ин гурух тафаккури ирфонй дорои коидахо ва низоми хос аст, ки орифони хунарманд аз он огохона истифода мекунанд. Аз чумла Д. Риттер, Т. Изутсу, С. Д. Наср, А. Корбэн, Б. Фурузонфар, Е.И. Динонй, А. Додбех, У. Читтик ва гайра шеъри ирфониро аз ин манзар мавриди баррасй карор дода, чанбахои маъноии онро ба баррасй гирифаанд. Чунин дидгох дар таърихи фарханги мо пешинаи кухан дошта, идомаи суннати шархнигорй мебошад. Барои ин гурухи пажухишгарон чй гуфтани шоир ба чй гуна гуфтанаш мураччах аст.
Мухаккики амрикой Леонард Люисон шеъри ирфонии форсиро дар мисоли «Гулшани роз» хамчун як низоми фикрии хос, ки дорои забони намодини дакик аст, мавриди баррасй карор додааст. У макулахои асосии фалсафию ирфонии ин маснавиро, ки пояхои баёни намодини шеърй аз он шакл мегирад, бо такя бар шархи Лохичй ва дигар манобеи муътамади таърихй ва фалсафию адабй ба риштаи тахкик кашида, дар бозшинохти бехтари мухтавои забони шеъри ирфонй даст ёфтааст. Люисон таъкид мекунад, ки шеъри ирфонй «бархоста аз инфиоълоти сирфан шахсй нест, балки мустанад аст бар назарияхои шинохташудаи равоншиносии рушди инсонй, ки тарикати суфиён мубтанй бар онхост» [8, с. 247]. Аз ин ру чунин корбурди истиорй аз забон яке аз вежагихои асосии шеъри ирфонист.
Вокиан забони истиорй дар ирфон дорои нишонахои вежа аст ва набояд онро орояи шеърй тасаввур кард. Аммо бояд таъкид кард, ки орояхои хунарии ашъори ирфонй, ки «калб онхоро тасаввур мекунад», бозшинохтахои амику дакики ирфониянд, ки ориф онхоро танхо бо забони карордодии махсус метавонад баён намояд [8, с. 247].
Дар назарияи забоншиносии Шабистарй дугонагии лафзу маъно мушохада мешавад. Вай маъноро чун Абуалй ибни Сино ба унвони «ниятхои куллй» дар ашё ба шумор меоварад, ки Худованд онхоро он чо ниходааст. Ин маънохо унсуре дар ашёанд,
ки на ба воситаи хиссхои зохирй, балки бо ёрии навъе неруи дарккунандаи зехн идрок мешаванд [3, с. 185]. Ба акидаи Шабистарй маънохо фаровокей ва архетипиянд1 ва танхо вакте дарёфта мешаванд, ки аз тарики тачаллй бо шухуд ва диди басирй дарк шаванд. Аз ин руст, ки мегуяд:
Агар хоуи, ки бини чашмаи х(в)ар,
Туро уоцат фитад бо чашми дигар[14, с. 88] .
Манзури шоир аз «чашми дигар» дар ин байт «чашми дил», яъне назари ботинист. Маълум аст, ки инсон ду навъ чашм надорад ва манзури орифон аз ду навъи басират чашми зохир ва чашми ботин аст, яъне дидан бидуни таваччух ва дидан бо таваччух. Рузона мо садхо ашёи атрофро мебинем, аммо дар ёдамон онхое мемонанд, ки ба онхо таваччух зохир намудем. Аз ин ру, Шабистарй таъкид мекунад, ки дар рохи дарёфти хакикат «чашми дигар» мебояд, яъне бинише бо таваччухи хосс лозим аст, зеро агар шахс хамаи диктат ва тавоноии хешро ба хар масъалае мутамаркиз намояд, дар шинохти он муваффак хохад шуд. Ба хамин маъно Х,офизи лисонулгайб сурудааст: Дидани руи Туро дидаи цонбин бояд.
В-ин куцо мартабаи чашми цауонбини ман аст [18, с. 63].
Дидаи чонбини орифе, ки бо диди хунарию зебоишиносона ба ашёи олам менигарад, чизеро интихоб мекунад, ки тавассути он холоти отифии ботини хешро баён кунад.
^аламрави холати ирфонй дар сохати завк, вачд ва илхом сурат мегирад ва маънохои баёншуда аз ин холат отифиянд, ки чандин буъди маъной доранд. Дар ин иртибот Мавлоно дар «Мачолиси сабъа»-и хеш шунавандагони худро барои дарки дурусти гуфтахояш чунин хидоят мекунад: «Эй дустони ман, мурод аз Сулаймон Хазрати Хак ва мурод аз Билцис нафси аммора аст ва мурод аз %удх;уд акл аст, ки дар гушаи сарои Билкис уар лауза минкори андеша дар синаи Билкис мезанад ва ин Билкиси нафсро аз хоб бедор мекунад» [9, с. 79].
Ховаршиноси маъруфи чопонй Тошихико Изутсу изхор медорад, ки истифода аз забони истиорй дар маърифатшиносй ва хастишиносии исломй яке аз нишонахои вежа аст ва набояд онро орояи шеърй тасаввур кард [2, с. 58-59]. Ин кабил мачозу истиорахову ташбехоте, ки дар осори мансуру манзуми ирфонй ба назар мерасанд, бозшинохтахои жарф, амик ва дар зоти хеш бемисле аз тачрибаи ирфониянд, ки онхоро танхо ба гуфтаи худи орифон бо забони «ишорот» ва бо баёне дигар бо «забони карордодй» метавон баён кард. Ин мукошафахоро танхо бо рохи овардани муродифхояшон мешавад ба забони меъёр ва фахмо баён кард. Ин тарзи биниш дарёфти куханулгухост, яъне «мафхумхои пайдошудаи зехнй ва мурокабаи тасвирхоест, ки дар асари пардозиши унсурхои эътикодй, донистахову андухтахо ва бардоштхои мухитй, ки дар фосилаи замонй дар зехн чамъ шудаанд, ба вучуд омадааст» [7, с. 247]. Бо ёрии чунин дарёфт ориф «чахони берун ё «гетй»2-и хешро ба нихонгохи дил ва дарун мебараду онро аз они худ мегардонад ва минуи хештанро аз ин гетй месозад. Фаротоби гетй дар ёд донишу огохиро падид меоварад ва фурутоби он дар ниход устураву хунарро, ки бартарину бунёдитарин намодхову дастовардхои минуии одамист» [5, с. 42]. Ва ин адабиёт ва хунар аст, ки аз завку мукошафаву тахайюл бахра мегиранд ва инсони адибу хунарманд бо тамоми халлокиятхояш танхо мукаллид хаст. Манзури Шабистарй аз абёти зерин хамин нукта аст:
Чу маусус омад ин алфози масмуъ,
Нахуст аз баури маусусанд мавзуъ.
Надорад олами маъни ниуоят,
Куцо бинад мар уро лафз гоят?!
Хар он маъни, ки шуд аз завк пайдо,
Куцо таъбири лафзи ёбад уро?!
Чу аули дил кунад тафсири маъни,
Ба монанди кунад таъбири маъни [14, с. 114].
Чунонки мебинем, орифи шоир завкро омили асосй дар назарияи илхоми ирфонй мехисобад, ки маънои тахтуллафзии форсии он «чашидан» аст. Мавлоно ин холати ботинии равониро мукарраран дар осори манзуму мансури хеш воковию арзёбй
1 Назирияи архетип (куханулгу), ки дар системаи фалсафии К. Г. Юнг матрах аст, дар осори андешамандони форсии точикй дар бораи сарчашмахои маънои ашё чандин садсола пеш матрах будааст.
2 Гетй дар корбурд ва маънои кухани эронии он ба кор рафтааст, ки чахони бекаронаву устуманд аст ва дар баробари мину, ки чахони андеша ва маниш аст.
124
намудааст ва дар дафтари аввали Маснавй муродифи форсии «завк»-ро «чашидан» номидааст:
Порей гуем, яъне ин кашиш
З-он mараф ояд, ки омад он чашиш,
Чашми %ар цавме ба eye мондааem,
К-он mараф як руз завце рондааem [10, с. 34].
«Завк» вожаест, ки бар яке аз панч хавос далолат дорад. Он хиссест, ки кувваи лаззати чашиданро ба вучуд меоварад. Завц чашидани маънавию рухонй ва сарчашмаи илхоми шоирона аст, аммо дар тасаввуф ба шухуди калбй ишора дорад, ки бо кумаки он орифи хунарманд ба идроки зебой ва тачрибаи бемонанди шинохти отифй даст меёбад. Завц заминаи мусоиде барои падид овардани осори хунарй фарохам месозад. Дамчунон, ки Леонард Люисон мегуяд: «Танхо ин дарк ва ташхиси рухонист, ки ба инсон имкон медихад, то маънои аслии истиорахои шеъриро дарёбад, маъонии вокеиро дар сувари хаёли мубтанй бар чахони моддй кашф кунад ва аз алфоз фаротар рафта «маъонй»-ро бифахмад» [7, с. 242].
Корбурди макулаи «завк» барои ишора ба дарки хунарию зебоишинохтй аз нахустин гомхои тасаввуф будааст. Бо баррасии дидгоххои мутафаккирони ирфон аз кабили Суламй, К^ушайрй, Fазолй, Азуддин Махмуди Кошонй, Шихобуддин Яхёи Сухравардй, Ибни Арабй ва Тахонавй ин ховаршиноси амрикой ба хулосае меояд, ки «завк шухуди рухонист, ки бидуни он дарки шеъри суфиёна номумкин аст» [7, с. 244]. Ба акидаи Мавлоно низ «завк» холатест, ки дар дили инсон пайдо мешавад, то уро ба чонибе, ки дил хидояташ мекунад, бикашонад ва ин «завк» чошнии хамаи аъмоли солик аст ва бидуни он амалхои y равнак ва сафои ботинй нахохад ёфт: Завц бояд, mo диуад moъom бар, Магз бояд, mo диуад дона шацар! Донаи бемагз кай гардад ниуол?! Сyраmи бецон набошад цуз хаёл [10, с. 438].
Вокиан завки хунарй неруест, ки вежагихои зариф, зебо ва пинхони ашёро ошкор мекунад ва ба воситаи корбурди хунарии вожа маънохои нобу тозаву мутааддидеро халк мекунад.
Ба акидаи ин чониб ирфон шинохти хунарй дар бистари масоили худошиносист, зеро аксари андешамандони ирфони исломй завку илхом ва хаёлро, ки аслитарин макулахое дар офариниши осори хунариянд, яке аз вежагихои хосси ирфон мехисобанд. Абухомиди Fазолй мегуяд, ки «хостарин сифати акобири урафои суфй ва чизе, ки мунхасир ба онон аст, [завк аст]. Ин сифатро факат аз рохи чашидан метавон хосил кард, на аз тарики ёдгирй..» [7, с. 243]. Fуломхусайн Иброхимии Динонй, файласуфи муосири Эрон, низ ба ин акида аст, ки: <^азолй бо мутолаъа ва баррасии осори урафо ва ахли тасаввуф ба ин натича расид, ки мухимтарин вежагии ирфону тасаввуф хамон чизест, ки аз тарики таълим ва таъаллум наметавон ба он даст ёфт, балки он вежагй танхо аз тарики завку хол ва табдили сифот кобили вусулу дарёфт аст» [4, с. 219]. Ба акидаи Ибни Арабй низ «Ахволи орифонаро чуз ба воситаи завк наметавон ба даст овард» [15, с. 243].
Нуктаи чолиб дар таъвил ва шархи макулаи завк, ки акидаи моро рочеъ ба шинохти хунарии илохиёт будани ирфон таквият мебахшад, ин аст, ки онро ба «нушидани чомхои дарёмонанди тачаллй», «^ози шурб» (Рузбехони Баклй), «мархалаи нахуст аз се мархилаи мастй» (Азуддин Махмуди Кошонй), «шурбу ошомидан» (Тахонавй) ташбех мекунанд.
Мукошафаи орифона бар асоси завку илхом аст, ки дидгоххои зебоишинохтии орифро ба он андоза шоирона ва отифй мекунад, ки хангоми бозёфти зарофату назокати падидахои хастй y ба вачду сурур меояд ва дар натичаи ёфтани вожа ё маъное нав барои баёни дакики бозёфтахои ирфонияш мастии рухоние уро фаро мегирад. Чунин вежагии бунёдии ирфон аз он шаходат медихад, ки ин падидаи маърифатй кабл аз хама руйдоди адабист ва мавзуи асосии он шинохти зебоишиносонаи офариниш аст.
Ба бовари аксари орифон олами маъно, ки олами аслй ва олами Зоту исмхову сифатхои Илохист, FOятпазир нест. Плотин, падари ирфони Fарбй, низ ба ин назар аст, ки хакикати мутаъол дар колаби вожагон ва авсоф дар намеояд ва иллати ин амрро имкони исмгузорй ба он хакикат медонад [12, с. 48-79]. Бинобар ин, маънохои марбут ба ин олами вокей, ки сояи олами болост, дар колаби вожагони забони инсон, ки дар олами махдуд зиндагй мекунад ва забонаш низ мутаносибан ба мухиташ махдуд аст,
намегунчанд. Ин маънохо аз таpики завку вичдон ба аpбоби шухуд зох^ мегаpданд ва аз ин py бо забони меъëp баëннопазиpанд. Аз ин чост, ки баpои солик x#p гох ниёз ба баёни ин гуна эхсосот пеш ояд, муносабат ва ё мyшобаxатеpо миёни он маънохои кашфшуда бо вокеият пайдо намуда, ба он васила бозёфтахои хешpо баён мекунад.
Даp назаpи ахли таpикат олами вокей ё олами шухуд мачозист ва соя ё паpтаве аз олами боло, яъне олами исмхову сифоти Худованд аст. Аз назаpи Махмуди Шабистаpй ин олами вокеии мо «хамчу тифл асту олами боло чун доя» ва алфоз нахуст баpои маънову мафхумхои олами боло вазъ шудаанд ва аз он чо ба ин олами вокей интикол дода шудаанд. Дангоми интиколи маънй мафхуми аввалии калима аз истифодаи омма беpyн афтод, зеpо «Назар чун дар цаyoнu акд карданд//Аз он цо лафзуоро накл карданд». Аз сабаби фосилае дyp миёни олами боло, ки бо басиpати ботинй дидаву даpк мешавад ва олами вокей, ки бо чашми саp ва аклу мантик шинохта мешавад, даpкy шинохти маонии аслии оpифpо баpои омма манзyp каpдан дyшвоp аст. Ба ин чихат онон, ки аз ахли мукошафа набуданд маъонии чадидpо ба тавpи худ баpдошт каpданд ва даp натича маънохои аслию аввалияи алфоз аз назаpxо дyp афтоданд ё ки фаpомyш гаpдиданд. Аз ин чост, ки даp тасаввуф маънои аслии вожаи чашм ишоpа ба сифатхои басиpии Худованд аст, лаб ишоpа ба нафси pаxмонй, зулф ишоpа ба тачаллии чалоли Офаpидгоp ё гайби хувийяти Уст.
Лозим ба ëдоваpист, ки истилохоте, ки Шабистаpй ба сахнаи шаpx кашидааст, xаp кадоме доpои мазоxиpи бyзypге аз маъност ва «аксаpи маpдyм ба зоxиpи алфоз назаp медоpанд ва аз маъонй, ба сабаби махдудияту киллати дониш, аз хакоики алфоз маxpyм мемонанд. Пас, «вочиб бувад ин алфозpовy асомиpо шаpx каpдан, то xаp кй шypyъ кунад даp абёти эшон, донад, ки максуди эшон на ин алфози зоxиpист, балки донанд, ки назаpи эшон то кучо будааст ва аз ин алфози мyхтасаp маъонй ва хакоики бисëp хостаанд» [11, с. 37].
Ба акидаи Шабистаpй мушкили умда даp фахми маънои аслии вожагон даp он аст, ки аксаpият пиндоpанд, ки ин вожагон нахуст баpои олами махсусот вазъ шудаанд ва баpои маънохое, ки ба воситаи кашфу шухуд хосил шудаанд, бо pоxи шаpxy таъвил, яъне васеъ намудани саpxади маъноии вожа, истифода мешаванд. Ва шайхи фаpзонаи Шабистаp баp он аст, ки ин масъала pyйи дигаp доpад; яъне, нахуст ин алфоз баpои баёни маънохо, ки аъёни собитаанд, вазъ шудаанд ва сипас ба олами махсусот интикол ёфтаанд:
Ба наздu ман худ алфoзu муаввал
Бар он маънй фumoд аз вазъu аввал [14,114].
Ба баpдошти Шабистаpй маънохое, ки ахли иpфон ба вожагони махсус медиханд, асл хастанд ва он маънохое, ки маpдyми оммй аз ашёи олам даp назаp доpанд, фаpъиянд.
Лохичй даp таъвили ин назаpи оpифи шyxpатëpи Шабистаp меафзояд, ки лафз нахуст баpои як маънои хос вазъ мегаpдад ва тадpичан аз он маънои аслии хеш ба як маънои фаpъй мунтакил мегаpдад ва бо гузашти замон маънои аслй фаpомyш шуда, маънои фаpъй чои онpо мегиpад: «Бидон, ки xаp гох, ки лафзеpо аз маънй ба маънии дигаp накл кунанд ва таpки истеъмоли он лафз баp он маънии аввал намоянд, агаp он чо нокил ypфи омм бошад онpо «манкули ypфй» мехонанд: монанди «добба», ки даp асл xаpчи баp pyи замин меpафт, добба мегуфтанд; ypфи омм накл аз он намуда ва итлок ба завоту-л-кавоиму-л^баъ (чаxоpпоëн - Ш.С.) аз асбу yстypy хаp каpдааст» [б, с. 470]. Аз ин лихоз шаpxи вожагони осоpи иpфонй, чи тавpе ки каблан зикp гаpдид, таъвили тамсилист, ки маънои он мутобик ба дидгоххои хастишиносонаи шоpеx даpëфт мешавад ва таъкиди Лохичй низ баp ин аст, ки маънои аслии ташбеху истиоpаxои шоиpонаpо танхо бо мадади таъвил метавон фахмид. Даp ин иpтибот Тошихико Изутсу, исломшиноси чопонй, мегyяд, ки «калима даp осоpи иpфонй факат даpвозаи тангест, ки аз таpики он зехни инсонй ба иклими бехадду маpзи маъно кадам менихад». Аз ин py хонанда бояд аз таъбиpи лафзй ба олами тачpибаи иpфонии шоиp даст ёбад ва аз он чо ба фахми маъное pавад, ки баp вожа тахмил шудааст.
Дамон гуна, ки вучуди инсон ибоpат аз чисму pyx аст, вучуди калима ва сухан низ шомили лафзу маъност. Дамчунон, ки вучуди хакикии инсон pyxи вай аст, вучуди хакикии калом даp маънои он аст. Сухан сypати моддии забон аст, ки бо pоxи тавлиди садохо ба вучуд меояд ва маъно таайюни маънавии он аст. Ба ибоpати дигаp, сухан чисм асту маъно pyxи он. Ба акидаи Шабистаpй забону сухан хамзоди инсонанд ва аз ин py лафз ба дунёи вокей тааллук Доpад ва маънои он як баёни интизоъй ё худ
баргирифта аз кулл аст, ки бар он нисбат дода мешавад. Вожа падидаи махдудест, ки метавон бар он маънохои зиёдеро тахмил кард.
Назарияи полисемантизми истиорахои орифона дар адабиёти ирфонии аврупой низ роич аст. Навафлотуниён бо ирфони исломй иртиботе мустаким доранд ва Шабистарй низ аз акоиди онхо вокиф будааст. Бар асоси тавсифи М.Д. Ченю «Ин равишро бояд харакате суъудй тасаввур кард, ки аз нозилтарин мартабаи моддй OFOЗ мешавад. Дар ин мартаба зехни инсон ашёи табиъию моддиро дарк мекунад, лекин арзиш ва эътибори ин ашё аз назари маърифат, яъне, маърифати кудсй, на дар табоеъи нополудаи онхо, балки дар кобилияти намодин ё анагочй (anagogy^-и онхост. Ин анагочй ё ирчоъи суъудии ашё ба якдигар дакикан ношй аз пуёии табиийи онхо ба унвони намод аст. Сурати зехнии ашёи мутаъолй харгиз амре зоид нест, ки сирфан ба манзури дилпазир будан ба табиати моддии онхо изофа шуда бошад, балки реша дар «танозури Fайримуташобех»-и он дар силсилаи маротиби ташкикй дорад ва хамин амр мукаввими вокеият ва иллати вучуди онхост» [1, с. 82; 123].
Истифодаи аъзои пайкар ва симои зохирии инсон дар шеъри ирфонй тибки суннати кадимаи адабиёти форсии точикй сурат мегирад. Ин гурухи вожагон, яъне номхои аъзои бадани инсон, бахусус симои зохирии y, дар шеъри Fайриирфонй дар маънои аслияшон фаровон истифода мешуд, аммо шоирони ирфонпеша ин вожагонро айнан истифода намуда, барои онхо маънохои хосси малакутию мобаъдуттабий дар назар гирифтанд. Бино бар гуфтаи Насруллохи Пурчаводй «Вуруди ин кабил ашъор бо ин маъонии мобаъдуттабий аз рохи самоъ ва дар мачлиси самоъи суфия будааст [8, с. 4]. Нахустин назарияпардози тасаввуфи форсии точикй, ки дар бораи ин кабил ашъор дар мачлисхои самоъ изхори назар кардааст, Алй ибни Усмони Дачвирй мебошад, ки муаллифи «Кашфу-л-махчуб» - нахустин асари мустакили илмии ирфониро ба забони форсй таълиф кардааст. У дар ин рисолаи машхури хеш истифода аз ашъори ошиконаеро, ки дар васфи аъзои пайкар ва сурати маъшука суруда мешудааст, Fайридинй ва харом хисобида, онхоро котеъона рад кардааст. Аммо ин назарро, баъдтар, Абухомиди Fазолй напазируфта. Вай бар он бовар буд, ки ин кабил вожагон Fайридинй ва Fайримаънавй нестанд. Ба ин тартиб, алфози мазбур нахуст мавзуи бахси мутафаккирин ва назарияпардозони тасаввуф карор доштанд. Аммо бо пайдо шудани дубайтию рубоиёти ирфонии Абусаиди Абулхайр (985/86-1048/49, Бобо Тохири Урён (в. 1019-1060), Саноии Fазнавй (1078/79-1140/41) ва он намунахои ашъоре, ки дар осори Ахмади Fазолй (в. 1123/4 ё 1126) ва Айнулкузоти Дамадонй (шаходаташ 1130/31) фаровон оварда шудаанд, назири ин алфоз ба унвони истилохоти шеъри орифонаи форсй мавриди истифодаи васеи шуаро карор гирифт.
Шайх Махмуди Шабистарй дар рисолаи мансури хеш «Дакку-л-якин» корбурди сувари хаёли ошиконаро дар баёни маърифати ирфонй бар асоси назарияи вахдати вучуд шарх додааст: «Зухури вахдат дар касрат ба хасби муносабат ва мувофакати ачзо бувад, ки мусаммост ба хусн» [13, с. 19]. Дусни зохирй ва аъзои бадани инсон ба акидаи орифон намунае аз вахдат аст, ки хамаи касратхои он дар макоми худ мувофиканд. «Худованд шуморо ба некутарин суратхо биёфарид» [17, с. 474], яке аз умдатарин фармудахои Илохист, ки бар пояи он ахли ирфон симои зохирию аъзои бадани инсонро ба маънохои хос ба кор мегиранд. Зулфу хатту хол ва чашму мижгону абру, ки дар осори ирфонии форсй корбаст шудаанд, нишонахое аз асомию сифоти Худованд хастанд. Ба акидаи Шабистарй ва шорехи забардасти вай Лохичй, онон хамон касратхоеанд, ки дар чисми инсонй ба мисли олами офариниш хама дар чои хеш муносибу муназзам карор доранд ва ягонагию вахдати чисмро, ки нишоне аз тачаллии исмхову сифатхои Худованд дар вахдат аст, бозтоб мекунанд. Агарчи ин ачзои чисм мисли хамаи зухуроти офариниш зохиран мустакилу мухталифанд, аммо хар як дар макоми худ устувор буда, дар пайванд бо хам мукаммили якдигаранд, ки ба кавли афсахулмутакаллимин Саъдии Шерозй, ки бо такя бар хадиси набавй сурудааст: Чу узве ба дард оварад рузгор, Дигар узвуоро намонад царор [16, с. 85].
Шамсуддин Мухаммади Лохичй дар «Мафотеху-л-эъчоз»-и хеш зимни шархи ин вожагони ирфонй он гуна зарофату мушикофй намоиш додааст, ки душвор аст, намунае аз чунин назокатро дар адабиёти форсй пайдо кард. Вай руи мохруёнро ба муносибати лутфи нури рахмати Илохй ба тачаллии чамолй ташбех кардааст. Зулфро ба зулмату
1 Anagogy - таъвили ирфони; иртикои маъно ба олами улви.
127
паpешонию хичоб, ки тачаллии чалолии Худованд хастанд, монанд каpдааст. Абpypо, ба сифатхои Илохй, аз он чихат, ки хичоби Зот хастанд, таъбиp каpдааст. Ба ин таpтиб вожагоне дигаp, ки даp хошияи «Гулшани pоз» омадаанд ва инак манзypи шумоянд, чун истилохоти хосси иpфонй шаpx ёфтаанд.
Табиъатан даp мутолаъаи шеъpи иpфонй хонанда эхсос мекунад, ки пушти вожагон маънои дигаpе нухуфтааст. Ва хамчунин хам хаст; оpиф даp батни вожа тухми маънй мепошад ва бисоту бизоъати y вачди дастёфту табъи pавонаш аст, ки аз саpи калами гудозандааш pyйи лавха таpовад. Даp ин лахза дониши илмию иpфонию хикамии y бо завку илхом пайванд мехypад ва оpифи шypида баp мабнои сypатy сиpати чахони pангини атpоф, бо такя баp вежагихову табиъатхои зотии ашёи чомиду чоpии олам, хавосси набототу махлукоти офаpиниш, агаp хамин гуна гуфтан pавост - ба бозии вожахо мепаpдозад, ки то чое имкон дошта бошад, ба ин васила аз pози хастй нукта кушояду баp он маънй физояд. Ин бозихои забонй бо пайихам ва печида омадани сyваpи хаёл, аз чумла истиоpаxои пyшидавy мypаккаб, мачоз, тамсил ва Fайpа, pоxи pасидан ба маъноpо даpозтаp намуда, ибхоми маъноии шеъppо бештаp мекунанд ва баpои пайдо шудани чандин маъно даp зеpи як вожа замина фаpоxам месозанд.
Аз баёноти зебоишиносонаи иpфонй баpмеояд, ки хамаи истиоpаxои шеъpи иpфонй маънохои хосси истилохй доpанд, чун олами маъно даp назди оpифон олами Зоту исмхову сифатхои Илохиянд ва ба ибоpаи Ибни Аpабй, аъёни собитаанд, ки тамсилашон даp олами шаходат зyxyp каpда, ба тадpич маънохои аслияшон даp назди башаp таFЙиp ёфтааст ва оpифон ба хотиpи дастёбй ба мохияти офаpиниш, ин маъноxоpо ба асли хеш баpмегаpдонанд. Пас, гуфтаи Шабистаpй, ки: Даp он чизе, ки даp олам аён аст//Чу аксе з-офтоби он чахон аст - xаp чизе аз ин чахон мусаммо ба исме гашта, даp олам намуде пайдо каpдааст, аксе аз аъёни собита аст.
Аз назаpи Афлотун низ «Махсусот завоxиpанд, на хакоик ва он чи илм баp он тааллук мегиpад, олами маъкулот аст» [19, с. 116]. Баp хамин асос Афлотуну устодаш таъкид баp ин андеша доштаанд, ки баpои xаp навъе аз анвоъи мавчудот, аъам аз инсонй ва Fайpиинсонй, як фаpди мyчаppади аклонй аст, ки даp истилохи фалсафаи кадим «мусули Афлотунй» ва «аpбоби анвоъ» номида мешавад [19, с. 116]. Чунонки аз ин мисолхо дида мешавад, «аъёни собита» назаpияи чадиде даp андешаи башаpй набуда, хамон хосияти «фpаваш»-и авестой ва «мусул»-и афлотyниpо доpад, ки баъдан даp назаpияи хастишиносии Шайх Мухйиддин Ибни Аpабй даp шакли «аъёни собита» аз нав зyxyp каpдааст.
Дастй аз назаpи Шабистаpй укёнуси бекаpона ва нутк сохили он аст. Даpфxовy вожахо садафхоеанд, ки даp каъpи укёнуси хастй ба вучуд меоянд ва чавxаpи ин садафхо дониши дил аст, ки аз маъоpифи Илохию хакоики ашё TOpy пуд мегиpанд. Дастй бо бекаpонагияш ба укёнус ташбех шудааст ва чун инсон охиpинy комилтаpин зинаи офаpиниш аст ва нишони мутамойизи y аз дигаp махлукоти олам даp идpокy сухан гуфтани уст, пас инсони сyхангyй (Homo Loquens) баландтаpин маpтабаи вучуд аст.
Шабистаpй - ин Fаввоси тавонои укёнуси бекаpонаи маъно - нафси нотикаи инсониpо, ки хамон калб аст, бо бекаpоpиxои хастагинопазиpаш ташбех ба он амвочи укёнус мекунад, ки бо саpбасангзаданxовy саpбасаpзаданxовy тапиданхои мудовим маpвоpид зояду онpо камол дихад. Инсони андешаманду чуяндаву сухангуянда низ баp асаpи кушишу ковишу пуйиши хамешагй муваффак, балки мyшаppаф ба даpëфти гавxаpи маъно мегаpдад. Аз он сабаб, ки укёнус оpом надоpад ва мадду чазpy мавчу туфонхояш набзи бедоpии мудоми уст ва ин бедоpию ин чунуни саpкашаш дyppи садаф сояд, инсони бедоpy олим ва ошику мачзуб низ хамеша саp ба амвочи нуктахо ва дил ба гулхани укдахои асpоpи офаpиниш мезанад. Маънохо, ки аз умки укёнуси вучуд зоянд ва шабохат ба зоxиpи ашёи моддй надоpанд, ба истиоpавy мачоз ва тамсилу ташбех гаpдонида мешаванд, то ба фахми дypyсттаp ва дакиктаp даpоянд.
Даpëфтy кашфи маъно аз укёнуси бекаpонаи хастй лафзpо ба вучуд меоваpад, ки даp натича лафз маъноpо махсус менамояд. Аммо на хамаи маъноxоpо метавон даp заpфи мафхум чой каpд. Шабистаpй маъноpо баp лафз таpчеx медихад ва чунончи аз ин таpx хувайдост, pиояи таносуби лафзу маъноpо вачхи мухимм даp калом мешyмоpад. У мегуяд, ки xаp касе yмpи хешpо ба илми лyFат, саpфy нахв, яъне ба чанбахои зоxиpии алфоз саpф каpдааст, мохияти аслии офаpинишpо даpнаëфтааст: Садаф бuшкан, бурун кун дyppu шаувор, Бтфкан nycm, магзu нагз бардор!
Лугат бо иштицоцу наув бо сарф Хамегардад уама перомуни уарф. Хар он, к-у цумла умри худ дар ин кард, Ба уарза сарф умри нозанин кард [14, с. 108]. Лохичй дар шархи хеш рочеъ ба таносуби зохиру ботини калом мегуяд, ки «магзро камоли пухтагй ба пуст аст ва агар дар ибтидо пуст набошад, магз пухта намегардад ва нафъ бар он мутараттиб намешавад». Аз ин ру бозшинохти мохийяти ашё яке аз дарачахои мухимми илм аст, ки бе даррасидан бар он дарёфт ва бозшинохти маънохои аслй ва ботинии ашёи олам гайриимкон аст.
Адабиёт:
1. Chenu D. Nature, Man and Society in the Xllth century. Translated from the French by J.Taylor and L.K. Little. Chicago: University of Chicago Press, 1968.
2. Izutsu, Toshihiko. The Basic Structure of Metaphysical Thinking in Islam//Collected Papers on Islamic Philosophy and Mysticism. Edited by H. Landloft. Teheran, 1971.
3. Versteegh. C.A.M. Greek Elements in Arabic Linguistic Thinking. L: Leiden Brill, 1977.
4. Иброхимии Динонй, Гуломхусайн. Дафтари акл ва ояти ишк. Ч,илди 1-ум. Техрон, Интишороти «Тархи нав», 1385.
5. Каззозй Мирчалолуддин. Шигарф ва шукуфт: чусторхову навишторхое дар фархангу адаби Эрон. Техрон: Нашри Шурофарин, 1392.
6. Лохичй Шамсуддин Мухаммад. Мафотеху-л-эъчоз фи шархи «Гулшани роз». Мукаддима, тасхех ва таъликоти Мухаммадризо Барзгари Холикй ва Иффати Карбосй. Чопи 6-ум. Техрон: Интишороти «Заввор», 1385.
7. Люисон Леонард. Фаросуи имон ва куфр. Шайх Махмуди Шабистарй. Тарчумаи дуктур Мачдуддини Кайвонй. Чопи 4-ум. Техрон: Нашри марказ, 1389.
8. Пурчаводй Насруллох. Олами хаёл аз назари Ахмади Газолй//Маъориф, 1365, №8.
9. Румй Чдлолуддин. Мактубот ва Мачолиси сабъа. Бо мукаддимаи Ч,авод Салмосизода. Техрон: Интишороти «Икбол», 1384.
10. Румй, Чдлолуддин. Маснавии маънавй. Техрон. Бе таърих.
11. Улфатии Табрезй, Шарафуддин Дусайн. Рашфу-л-алхоз фй кашфи-л-алфоз. Тасхех ва тавзехи Начиб Моили Диравй. Чопи дуввум. Техрон. Носех. 1377.
12. Фаллохи Рафеъ Алй. ^омати забон дар сохати ирфон. Техрон: Интишороти «Илм», 1390.
13. Шабистарй Шайх Махмуд. "Даку-л-якин фи маърифати Раббу-л-оламин". Ба кушиши Сайидразии Вохидй. Техрон, бе таърих., 1978.
14. Шабистарй Шайх Махмуд. Гулшани роз. Мукаддима ва тасхеху тавзехоти дуктур Самади Муваххид. Чопи 2-ум. Техрон: Интишороти Тахурй, 1386.
15. Шайхи акбар, Мухйиддин Ибни Арабй. Футухоти Маккия. Тарчумаи Мухаммад Хочуй. Чопи 3-ум. Техрон: Интишороти «Мавло», 1386.
16. Шакурзода Обид. Шархи «Гулистон»-и Саъдй. Душанбе: Адиб, 2014.
17. ^уръон. Матни тарчумаи точикй ва тавзехоти Мухаммадчон Умаров. Душанбе: ЭР-граф, 2011.
18. Дофизи Шерозй Шамсуддин Мухаммад. Девон. Техрон: Интишороти "Бозтоби андеша", 1386.
19. Думой Ч,алолиддин. Мавлавинома. Ч,илди 1-ум. Чопи 7-ум. Техрон: Муассисаи нашри «Думо», 1369.
ПРОБЛЕМА ПОЛИСЕМАНТИЗМА В ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКОЙ МИСТИЧЕСКОЙ
ПОЭЗИИ
В персидско-таджикской литературной критике существует две точки зрения о семантике мистического стихотворения. Первая рассматривает мистическую поэзию с позиции эстетики и традиционной поэтики, и её мистические основания считают всего лишь аллегорией. Эта группа исследователей исследуют поэзию с точки зрения поэтического искусства. Вторая группа, при исследовании персидско-таджикской мистической поэзии, отдает предпочтение смысловой стороне текста. С их точки зрения мистический способ мышления имеет свои собственные законы и правила, в соответствии с которыми поэты-суфии творят свои произведения. Для этой группы исследователей важнее то, что говорит поэт, а не то, как он говорит
Ключевые слова: мистическая поэзия, эстетика, поэтика, аллегория, смысл, поэтическое искусство.
THE PROBLEMS OF POLISEMANTISM IN THE PERSIAN-TAJIK MYSTICAL POETRY
There are two viewpoints in the Persian-Tajik literary criticism about the semantics of the mystical poems. The first considers the mystical poetry from the perspective of traditional aesthetics and poetics. and guesses its mystical grounds just as a allegory. This group of researchers are exploring the poetry from the standpoint of poetic art. The second group, gives preference to meaning of the text. From their viewpoint the mystical mode of thought has its own laws and rules, according to which Sufi poets create their poems. For this group of researchers more important is that what says the poet rather than how he says.
Keywords: mystical poetry, aesthetics, poetics, allegory, meaning, poetic art.
Сведения об авторе: Суфиев Ш. З., кандидат филологических наук, ведущий научный сотрудник Института языка, литературы, востоковедения и письменного наследия Академии наук Республики Таджикистан, e-mail: sufizadeh@gmail.com
About author: Sufiev Sh. Z., PhD in Philology, leading researcher of Institute of Language, Literature and Oriental Studies of Academy of Science of the Republic of Tajikistan
ШАРХУ ТАФСИР ВА ТАДЛИЛИ АСАРДОИ ГИНОИ ДАР ТАДРИСИ АДАБИЁТ
Муллоев А.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Инсон ва чахони маънавии он асоси маводи асари гиноиро ташкил медихад. Асари гиной, пеш аз хама чахони ботинии инсон, таассуроти фардии уро тасвир менамояд. Лирика, яъне асари гиной бевосита бо эхсос ва олами маънавии инсон сару кор дорад. Асархои гиноиро хонда, хонандагон хислати инсонро меомузанд, нозукихои рухи уро шинохта, аз руи меъёрхои баланди ахлокй ба рафтору кирдори худ бахо медиханд. Аз ин чихат шеър ба аклу дили одамон таъсири бузург мерасонад. Махсусан, хонандагони синфхои боло ба ашъори гиной дилбастагии хос доранд, зеро дар ин синну сол шахсият ва тасаввуроти ахлокию зебоишинохтии онхо шакл мегирад.
Назар ба акидаи донишмандон, лирика андешаи субъективй ва ботинй буда, ба олами ботинй нигаронида шуда, аз руи тасаввурот ва хиссиёти фард ифода меёбад. Мундаричаи асари лирикиро адабиётшиносон ба субъект ва хамаи он чизе ки ба у мегузарад, вобаста карда, таъкид намудаанд, ки лирика ба ифодаи амал ва афкори муайяни объективй тавассути фардияти эчодии шоир рангин шуда, иктидорманд мегардад ва дар хамбастагй бо он бегонагй надорад. Ба ин маънй, лирика сарнавишти инсон, афкору эхсос ва чахони ботинии уро дар алокамандй бо маърифати хусн зебо ва нозукбинона тасвир намуда, образи барчастаи инсонро меофарад. Шоири лирик бо сехри каломи бадей торхои нихонии дили инсонро ба садо меорад ва тамоми хастиашро бо зарурият ва эхтимолияти барчаста намоиш додан, мучассам месозад.
Шоири лирик ба олами атроф аз даричаи дили инсон менигарад. Лирика метавонад фикру зикри инсон, хаячони ботиниии уро падид оварад. Диди шоири лирик амик буда, ходисахои хурду бузург аз нигохи у пинхон намемонанд. ^ахрамони гиной (лирикй)-и шеър дар сари мушкилтарин ва дардноктарин масъалахои зиндагй изтиробангез сохиби андеша аст ва ба диди синфй махдуд набуда, на факат ба синфиятгарой, ки нисбатан кохиш меёбад, балки бо чашмандози густурдатаре, ки арзишхои умумибашариро хар чи бештар фарохам меоварад, бунёд меёбад. Мухимтар аз хама сарнавишти ботини инсон, андешаю ормонхои он дар маркази диккати шоири лирик ва кахрамони офаридаи у карор мегирад.
Шеъри гиной намунаи комили ифодакунандаи сухани хиссии муассир аст. Шеъри гиноиро хонда, хонандагон аз имконоти забон огох мешаванд, маънохои асосй ва мачозии калимахоро ёд мегиранд. Забони шеъри гиной намунаи олии тачассуми бадеии эхсосу андешаи инсон аст.
Дар вакти тахлили шеъри гиной хонандагон хоху нохох бо мафхумхои «шеъри гиной», «кахрамони гиной» дучор мешаванд. Муаллим бояд хамзамон бо хондану тахлили шеър мохияти ин мафхумхоро ба хонандагон фахмонад. Аз хамин мавкеъ
