CC BY
0
Бобоцонова Мунира Юсуфцоновна, унвонцуи кафедраи методикаи таълими забони англисии факултети забони англиси ва забощои Шарци Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни (Тоцикистон, Душанбе)
Бабаджонова Мунира Юсуфджоновна, соискатель кафедры методики преподавания английского языка факультета английского языка и восточных языков Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни (Таджикистан, Душанбе)
Babajonova Munira Yusufjonovna, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ayni. Applicant for the department of the methodical teaching of English, faculty of English and oriental languages. Tajikistan, Dushanbe), E-mail: bmunirka88@gmail.com Вожа^ои калиди: проблема, маориф, Тоцикистон, низом, таусилоти аврупои, кредит, модели таусил, магистратура, мактаби оли
Мацола ауамияти педагоги дошта дар он оид ба проблемауои воридшавии маорифи Тоцикистон ба низоми таусилоти аврупои сухан рафтааст. Муаллиф бо истифода аз сарчашмауои илми масъалаи мазкурро мариди барраси царор дода цайд намудааст, ки дар охири садаи бистум дар цауон як раванди нави махсуси рушди инсоният муцаррар гардид, ки он дар адабиёти илми таути истилоуи «цауонишави» ё «глобализатсия» сабт шудааст. Цауонишави хусусияти асосии низоми цауонии муосирро касб намуда, ба яке аз цуввауои таъсирбахш табдил ёфт, ки цараёни минбаъдаи таърихи инсониятро пешгуи мекунад. Мавцудияти худро дар тамоми соуауои уаёти цамъият: дар ицтисодиёт, сиёсат, ицтимоиёт, маориф, фаруанг, экология, амният ва гайра нишон додааст. Муаллиф уадафи асосии цори намудани низоми кредитии таусилро дар низоми маорифи Тоцикистон баланд бардоштани сифати таълим ва тарбияи кадруои цавони соуибихтисос медонад, ки ба талаботи бозори меунат цавобгу бошанд. Бояд цайд намуд, ки дар мацола низоми кредитии таълим маъмултарин модели таусил дар цауон дониста шуда, муаллиф онро ба низомуои таълимии Аврупо ва ИМА мутобиц медонад. Ва илова менамояд, ки низоми маорифи Тоцикистон уануз дар маруилаи ташаккули ин модел дар кишвар царор дорад. Аз ин лиуоз, дар Тоцикистон масъалаи уамгироии мутобици низоми таусилоти кредити бо низоми таусилоти милли мууим ба шумор меравад.
Ключевые слова: проблема, образование, Таджикистан, система, европейское образование, кредит, модель образования, магистратура, высшая школа
Статья имеет педагогическое значение, в ней говорится о проблемах интеграции таджикского образования в европейскую систему образования. Используя научные источники, автор сделал данный вопрос предметом обсуждения и отметил, что в конце ХХ века в мире установился новый особый процесс развития человечества, который зафиксирован в научной литературе под термином «глобализация». Глобализация стала главной чертой современной мировой системы и стала одной из наиболее влиятельных сил, предсказывающих дальнейший ход человеческой истории. Она проявила свое присутствие во всех сферах общественной жизни: экономике, политике, социальной сфере, образовании, культуре, экологии, безопасности и т.д. Автор считает, что основной целью внедрения кредитной системы образования в систему образования Таджикистана является повышение качества образования и подготовка молодых квалифицированных кадров, отвечающих требованиям рынка труда. Следует отметить, что в статье кредитная система образования рассматривается как самая популярная модель образования в мире и автор считает ее совместимой с образовательными системами Европы и США, хотя система образования Таджикистана пока находится на этапе формирования этой модели в стране. С этой точки зрения в Таджикистане важным считается вопрос правильной интеграции кредитной системы образования с национальной системой образования.
DOI:10.51844-2077-4990-2023-4-117-126 ПРОБЛЕМАМИ ВОРИДШАВИИ М А ОРИ ФИ ТО ЦИКИСТОН БА НИЗОМИ ТАX;СИЛОТИ АВРУПОИ
ПРОБЛЕМЫ ИНТЕГРАЦИИ ОБРАЗОВАНИЯ ТАДЖИКИСТАНА В ЕВРОПЕЙСКУЮ СИСТЕМУ ОБРАЗОВАНИЯ
PROBLEMS OF TAJIKISTAN EDUCATION ENTRY INTO THE EUROPEAN EDUCATION SYSTEM
Key words: problem, education, Tajikistan, system, European education, credit, education model, master's degree, higher school
The article has a pedagogical significance, it talks about the problems of the integration of Tajik education into the European education system. Using scientific sources, the author made this issue a subject for discussion and noted that at the end of the twentieth century, a new special process of human development was established in the world, which is recorded in the scientific literature under the term «globalization». Globalization has become the main feature of the modern world system and has become one of the most influential forces predicting the future course of human history. It has shown its presence in all spheres of public life: economy, politics, social affairs, education, culture, ecology, security, etc. The author believes that the main goal of introducing the credit system of education in the education system of Tajikistan is to increase the quality of education and training of young qualified personnel to meet the requirements of the labor market. It should be noted that in the article, the credit system of education is considered to be the most popular model of education in the world, and the author considers it compatible with the educational systems of Europe and the USA. And he adds that the education system of Tajikistan is still at the stage of forming this model in the country. From this point of view, the issue of proper integration of the credit education system with the national education system is considered important in Tajikistan.
Дар охири садаи бистум дар чахон як раванди нави махсуси рушди инсоният му;аррар гардид, ки он дар адабиёти илмй тахти истилохи «чахонишавй» ё «глобализатсия» сабт шудааст. Чахонишавй хусусияти асосии низоми чахонии муосирро касб намуда, ба яке аз ;уввахои таъсирбахш табдил ёфт, ки чараёни минбаъдаи таърихи инсониятро пешгуй мекунад. Мавчудияти худро дар тамоми сохахои хаёти чамъият: дар и;тисодиёт, сиёсат, ичтимоиёт, маориф, фарханг, экология, амният ва гайра нишон додааст.
Чахонишавй аз чониби мутахассисони фалсафаи ичтимой хамчун «таъсири рузафзуни равандхои умумибашарйба сарнавишти кишвархо ва хал;хои алохида» маънидод карда мешавад [3, с. 20]. Масалан, Добренков чахонишавиро низоми бисёрсатхй ва бисёрчонибаи зухуроти гуногуни хамгирой, аз ;абили муоширати чахонй, и;тисодиёт, сиёсат, маориф, фарханг, илм, забон, тарзи хаёт мефахмад [1, с. 4]. Э.С. Демиденко дар асоси гояхои В. Вернадский, Э. Лаура, П. Тейхард де Шарден дар бораи олами заминии ноосферй а;ида дорад, ки ин чахон пас аз тагйироти биосферй сунъй мешавад. Инро бояд низомхои маорифи муосир бо рохи бунёди низоми амалию умедбахши таълим ва тарбияи насли наврас ба инобат гиранд [2, с. 85]. Пеш аз хама, дар хотир бояд дошт, ки мафхуми «глобализатсия» дар шакли этимологй аз калимаи лотинии «globe» гирифта шуда, дар тарчума маънои онро дорад, ки тамоми равандхои дар чахон зухуркунандаи и;тисодй, сиёсй, экологй, фархангй ва гайра таъсири мута;обила касб карда,хамдигарро такмил медиханд.
Оид ба мохият ва о;ибатхои чахонишавй дар адабиёти илмй андешахои гуногуни дорои хусусияти оптимистй ва пессимистй баён шудаанд. Тавре Р. Назаров ;айд мекунад: Оптимистхо чахонишавиро хамчун падидаи ногузир ва объективй муайян карда, самт ва дурнамои онро бештар мусбат хисоб мешуморанд. Чднбахои мусбати чахонишавй ба таври якчониба амал карда, пахлухои манфии он хомушона ба харакат медароянд [4,с.196]. Пессимистхо ба о;ибатхои манфии чахонишавй, майл надоштани давлатхои зиёд ба иштирок дар ин раванд ва мавчуд набудани чунин зарурат таваччух доранд. Ин ну;таи назар бевосита мухолифи диди оптимистй аст [4, с. 196]. Тавре муха;;и;и точик РДайдаров менависад, чахоншавй бо инкори комил ва беасос фош мешавад. Он, аз як тараф, во;еияти объективии ичтимоиро инъикос намояд, аз тарафи дигар, онро тахриф мекунад [10, с. 168-169].
Во;еан, имруз пайомадхои мусбату манфии раванди чахонишавй зиндагии моро ба ин падида вобаста кардаанд. Ба эъти;оди бархе аз пажухишгарон, чахонишавй падидаи нав набуда, таърихан аз замонхои ;адим вучуд дошт ва дар чараёни таърих рушду такмилро аз сар гузаронд.
Муха;;и;и рус В.Я Нечаев се давраи чахонишавиро муайян кардааст, ки хар як давра хазор солро дар бар мегирад.
Давраи аввали чахонишавй ба давраи пайдоиши динхои чахонй дар ибтидои эраи мо дахл дорад. Давраи дуюм ба зухуроти аввалин мактабхои олй, яъне ба ибтидои хазорсолаи дуюм мансуб аст. Давраи сеюм ба замони хозира, яъне ба давраи пайдоиши интернет ва шабакахои иттилооту коммуникатсия марбут аст [6, с. 27-34].
Раванди чахонишавй чомеа ва муассисахои чамъиятиро хаматарафа фаро мегирад. Дар низоми маориф чахонишавй ба фазои ягонаи тахсилоти чахонй ворид шудани низомхои таълимии бисёр кишвархо мебошад.
Имруз дар низоми маориф майли чахонишавй дар дохили худи низом мушохида мешавад. Мафхуми чахонишавй дар низоми маориф инхоро дар бар мегирад:
- стандарти ягонаи таълимй барои хамаи касбхо;
- забони ягонаи илмй;
- мавчудияти классикони умумй дар илмхои алохида;
- вазифахои умумии маориф хамчун ма;омоти давлатй;
- ташаккули муносибати салохиятнок ба таълим.
Бояд ;айд кард, ки хар як низоми маориф ба арзишхои фархангй, анъанавй ва миллй, ки решахои ;авии таърихй доранд, зич ало;аманд аст.
Чанбаи мусбати чахонишавй дар сохаи маориф дар он аст, ки ин падида ба хамкорихои байналмилалй дар сохаи маориф ва инчунин омодасозии мутахассисони чавобгу ба талаботхои бозори чахонии мехнат таъсири мусбат мерасонад.
Дар баробари ин, чахонишавй ба тарбияи анъанавии миллй таъсири манфй мерасонад. Аз чумла, баъзан ба таълими анъанавй зарбаи чиддй мезанад, ки дар натичанигох доштани якпорчагии он душвор мегардад. Тавре муха;;и; Р. Назаров ;айд мекунад,чахоншавй, аз як тараф, раванди объективй бошад, аз тарафи дигар, раванди субъективй аст. Мусаллам аст, ки Точикистон наметавонад аз ширкат дар равандхои чахонишавй канорагирй кунад, аммо вазифаи асосй хифзи хувият, мохияти фархангсоз ва тафаккури шахсият мебошад [4, с. 198].
Хдмин тавр, сарфи назар аз чанбахои мусбат ва манфии чахонишавй, мехохем ;айд намоем, ки ин раванд бебозгашт нест ва мо,хохем-нахохем, дер ё зуд хамаи кишвархоро ба фазои ягонаи тахсилоти чахонй чалб менамояд.
Низоми маорифи аврупой, ки дар аксари кишвархои чахон доман пахн карда истодааст, дар ислохоти сохаи маорифи асри 21 афзалият дорад. Барои Точикистон яке аз падидахои та;дирсози чахонишавй дар асри 21 ворид шудани Точикистон ба фазои умумии тахсилоти аврупой аст. Чанбахои мусбату манфии ин раванд бояд бо назардошти стратегияи умумии Точикистон дар робита ба чахонишавй муайян карда шаванд.
Тавре ;айд карда будем, ма;сади гузариш ба низоми Болония кушиши пайвастан ба стандартхои аврупоии тахсилот ва барои мутахассисони точик дар чахон рох кушодан аст. Fайр аз ин, пайвастан ба раванди Болония имкони иштироки донишгоххои Точикистонро дар лоихахои байналмилалй ва ху;у;и тахсилро ба донишчуён дар донишгоххои Аврупо фарохам меоварад. Аз ин ру, ворид шудани низоми маорифи Точикистон ба раванди Болония та;озои замон аст.
Вале, ба андешаи мутахассисони соха, раванди Болония чихатхои манфй низ дорад. Кайд кардан бамаврид аст, ки замоне мо як сохтори ;авии таълимии шуравиро доштем, ки дар чахон хамчун яке аз муваффа;тарин сохтор эътироф шудааст. Гузаштан ба раванди Болония маънои онро дорад, ки мо аз тачрибаи беназири тулонии дахсолахо чамъшуда даст кашида, ба тачрибаи аврупой мегузарем.
Баъдан, ва;т барои тахсил дар муассисахои таълимй кохиш хохад ёфт, ки ин, бешубха, ба сифати тахсил бетаъсир намемонад. Илова бар ин, пас аз хатми зинаи бакалавр бисёре аз хатмкунандагон тахсили худро дар зинаи дуюми тахсилот, яъне магистратура идома намедиханд. Дар ин холат онхо танхо дониши ибтидой мегиранд, ки баъдан дар амал барои онхо кофй нахохад буд.
Сеюм чихати манфии ин раванд худомузй ва муста;илияти донишчуён аст. Худомузй маънои кохиш додани соатхои аудиторй ва зиёд намудани ва;ти тайёриро дорад. Чаро ин чихати мусбат нею манфист? Зеро ба гумон аст, ки донишчу бештари ва;ти холии худро бо ма;сади таъйиншуда, яъне барои тахсил истифода барад.
Дигар чихати манфии ин раванд он аст, ки бисёре аз хадафхои он ба кишвархои пешрафта нигаронида шудаанд. Ин аз он шаходат медихад, ки мутахассисоне, ки омода мегарданд, барои дарёфти кор бо маоши баланд ва шароити хуби корй ба кишвархои тара;;икарда хоханд рафт, ки ин боиси аз даст додани мутахассисони болаё;ат мегардад.
Fояи ташкил намудани сохтори ягонаи аврупой самарабахш ва ба шароити хозира мувофи; бошад хам, аммо татби;и ин сохтор вобаста ба минта;ахо хануз хам такмилталаб аст [12].
Зимнан, дар Ч,умхурии Тоцикистон низоми таусилоти сезинагй дар сатхи конунгузорйкабул шудааст: бакалавр, магистратура ва докторантура (PhD). Инчунин аз руи низоми кредитии таълим мониторинги сифати дониши донишцуён цорй карда шудааст.
Низоми кредитии таълим маъмултарин модели тахсилот дар цахон мебошад. Он ба низомхои таълимии Аврупо ва ИМА мутобик гардонда шудааст. Мутаассифона, дар Тоцикистон цорй намудани низоми таусилоти аврупой (Болония) бо мушкилоти зиёде рубару шуд. Аз ин лихоз, дар Тоцикистон таъмини хамгироии самараноки низоми таусилоти аврупой бо таусилоти анъанавй яке аз масъалахои мухим ба шумор меравад. Дар холи хозир низоми маорифи Тоцикистон ногузир бояд ба фазои ягонаи таусилоти цахонй воридшавад, ки аз ин цихат масъалаи баланд бардоштани сатхи донишу майорат ва малакахои олимону омузгорон ва донишцуёнро мувофики талаботхои муосир хал кардан лозим аст.
Х^олатицорй намудани низоми кредитии тахсилот дар тахкикоти Д.Сангинова мавриди тахлил карор гирифта, мухаккик мушкилихои асосии низоми маорифи Тоцикистонро, ки хангоми ислохоти соха ба онхо таваццухи хоса додан лозим аст,ба таври зайл муайян намуд [8, с. 13]:
- номутоби; будани низоми мавцудаи идоракунии маориф ба технологиями муосири таълим, ки истифодаи бесамари захирахоро дар истехсолот пешакй муайян мекунад;
- сатхи пасти омодагй дар зинахои ибтидой ва миёнаи тахсилот, ки боиси паст шудани сифати таълим дар зинахои минбаъдаи тахсилот мегардад;
- нокифоя будани маоши муаллимони мактабхои миёна, ки боиси норасоии доимии кадрхои педагогии сохибихтисос, бахусус аз фанхои табий, забонхои русй ва англисй дар дехот мегардад;
- дониши нокифояи омузгорон дар бораи усулхои муосири таълим ва нокифоя будани маводи таълимию методй;
- ба талаботи замон цавобгу набудани тацхизоти таълимии мавцудаи муассисахои таълимй, бо назардошти фарсудашавии маънавию цисмонии онхо;
- истифодаи сусти технологиями муосири иттилоотй дар раванди таълим, аз цумла дастрасй ба интернет ва истифодаи воситахои аудиой, видеой ва электронии таълимба сабаби махдудиятхо дар таъмини кувваи барк.
Аз нигохи мо, мушкилихоеро, ки дар низоми маорифи Тоцикистон вуцуд доранд, тадрицан бартараф карда, ба татбикинизоми таусилоти аврупоймусоидат кардан мумкин аст, ки ин дар нихоят ба баланд бардоштани сифати таълимшароиту имкониятхоро фарохам меорад. Тавре маълум аст, беш аз 70 фоизи ахолии Тоцикистон дар дехот зиндагй мекунанд, бинобар ин, ба талаботхои муосир цавобгу набудани заминаи моддию техникй, мушкилихо дар амалй намудани фаъолияти инноватсионй ва истифодаи воситахои электронии таълим ба сабаби махдудиятхо дар таъмини кувваи барк омили табиист.
Принсипхои асосии низоми маорифи аврупой инхоянд:
- ноил шудан ба шаффофияти байналмилалии низомхои мавцудаи миллии маориф, яъне хадаф аз он иборат аст, ки ба одамон имкони гирифтани маълумот дар замону макони барои онхо мувофик, фарохдм оварда шавад;
- мутобикат ба хама гуна низоми тахсилоти миллй;
- татбикшаванда будан хама намудхо ва шаклхои тахсилоти олй (рузона, шабона, гоибона, фосилавй);
- имконияти интиколи кредитхои байналмилалй;
- мутобикати дипломхо ба шаклхои аврупоии дипломхо;
- иштироки шахсии хар як донишцу дар тахияи барномаи инфиродии таълимй;
- озодии интихоби фанхои дар накшаи таълимй пешбинишуда;
- истифодаи низоми холй (баллй) барои баходихии пешрафт;
- имконияти интиколи кредит аз як муассисаи тахсилоти олии касбй ба дигараш;
- гузаштан ба низоми ягонаи таълим (технологияи кредитии таълим ва гузаштан ба низоми холиибаходихии фаъолияти таълимй - ECTS (Еигореап Credit Transfer Sistem);
- аккредитатсияи муассисахои таълимй;
- гузаштан ба низоми зинагии тахсилоти олй: бакалавриат, магистратура ва докторантура (PhD);
- новобастагиимактаби олй ва фаъолияти он ба давлат, бахусус аз цихати идоракунй ва маблаггузории раванди таълим.
Муха;;и; Р. Назаров ;айд мекунад, ки принсипи тахсил дар низоми Болония багайр аз принсипи классикии тахсил чизе беш нест, ки формулаи асосии он «омуз, омуз ва боз омуз» аст. Ин раванди таълим, ки ба амалия ва истехсолот зич ало;аманд аст, ба такмили худшиносии шахс фаъолона таъсир мерасонад. Хддафи асосии низоми Болония ташаккули принсипи салохият дар раванди таълим мебошад. Низоми Болония майлу рагбати донишчуро ба андухтани дониш, малака ва майорат инкишоф дода, ба у имкон медихад, ки дар чараёни интихоб намудани дониш ва ;абули ;арор муста;ил бошад. Дар низоми анъанавй омузгор хамчун лектор ва дар ин чо хамчун машваратчй (тренер) ва рохнамо амал мекунад. Пеш аз хама, ба донишчу дар огози хар як курс озодии интихоби фанхои таълимй, курсхои махсус ва хатто омузгорон дода мешавад, донишчу барномаи корй (силлабусхо)-ро бо мачмуи пурраи саволхо, вазифахо ва тестхо барои санчиши худ мегирад, сатхи дониш, малакаю махорати худро такмил медихад ва гайра. Омузгор дар чараёни тахсил ба таври инноватсионй фаъолият намуда, танхо ба сифати мушовир баромад карда, кори шогирдро рохнамой ва ислох мекунад, ки бори асосии гирифтани маълумот ба зиммаи донишчу меафтад. У имкон пайдо мекунад, ки аз фанхои хатмй ва фанхои интихобйна дар назди омузгор, балки муста;илона аз мониторинги компютерй гузарад.
Омузгор модулхо, барномахоро месозад, нуктахои асосии мавзуъро шарх медихад ва ба донишчуён маводи таълимй медихад, яъне аз лектор ба мушовир табдил меёбад [5, с. 68-85].
Зарурати гузариш ба низоми аврупоии тахсил дар мактабхои олии Точикистон дар он аст, ки дар шароити и;тисоди бозорй мутахассис дар бозори мехнат хамчун «махсулоти асосй» баромад мекунад ва у бояд талаботи ин бозорро ;онеъ гардонад. Меъёрхои асосии ра;обатпазирии мутахассис дар бозори мехнат аз руи фаъолияти у муайян карда мешавад. Тахлили тамоюли инкишофи талаботи бозори чахонии мехнат нишон медихад, ки сабаби афзудани динамикаи мухочират проблемаи мутоби; ба талаботи технология ва пешрафти илмй омодасозии кадрхои коргарй дар мадди аввал меистад. Аз ин ру, вобаста ба ин зарурат стандартхои таълимро такмил додан лозим аст, то ин ки мувофи;и онхо мутахассисоничавонон чавобгу ба талаботхои бозори мехнат омода гардида, ба тагйирёбии он аксуламали фаврй нишон дода тавонанд.
Бояд гуфт, ки татби;и раванди Болония дар Точикистон якранг аст. Аз лахзаи муаррифй шуданаш то имруз дар байни омузгорон тарафдорону мухолифони он вучуд доранд. Мухолифони он низоми суннатии маорифи шуравиро барои мархилаи кунунии рушди маорифи Точикистон бештар ;обили ;абул медонанд. Тарафдорони тахсилоти аврупой бар ин назаранд, ки дар во;еияти нави рушди чомеаи Точикистон низоми кухнаи шуравии тахсилот ба ниёзхои имруза чавоб дода наметавонад ва низоми нав, ки барои шароити и;тисоди бозорй тархрезй шудааст, муассиртар аст. Масалан, тарафдорони низоми нав, муха;;икони точик Д.Н. Сангинова ва Н. Салимов ;айд мекунанд, ки низоми тахсилоти шуравии чумхурйхоло дар бозори байналмилалии мехнат омодасозии мутахассисони сохибкасб ва ра;обатпазирро таъмин карда наметавонад, зеро:
1. Мивдори зиёди маводи таълимй, тагйирнопазирй ва мураккабии барномахои таълимй ба омузгор имкон намедихад, ки ;обилият ва махорати худро дар дарс истифода барад. Илова бар ин, ;ариб 90% фанхои омухташуда муста;илияти донишчуро махдуд мекунанд;
2. Номукаммалии низоми назорат ва ;абули кори муста;илонаи донишчуён хисси масъулиятшиносии онхоро хангоми машгулиятхои беруназсинфй паст мекунад;
3. Усули анъанавии супоридани имтихонхо ;обилияти муайян кардани сатхи дониши донишчуёнро надорад.
4. Мутоби; набудани на;шахои таълимй ба стандартхои байналмилалй, ки барои дар оянда дар давлатхои хоричйкор кардан метавонад мушкилихоро ба миён орад [9, с. 31-32].
Вазорати маориф ва илми Чумхурии Точикистон бо омузиши тачрибаи пеш;адами кишвархои дигар дар сохаи тахсилоти аврупой ба хулосае омад, ки низоми кредитии тахсил дар айни замон зарур буда, барои ба таври васеъ чорй намудани он дар низоми таълим, дар асоси бахисобгирии шароиту имкониятхои муассисахои тахсилоти олй, дастур дод.
Дар солхои аввали воридшавй ба низоми Болония душворихои зиёд вучуд доштанд. Дар байни донишчуён ва омузгоронхар гуна ихтилоф ва норозигй ба амал омад. Базаи сусти моддию техникии мактабхои олй барои бомуваффа;ият чорй намудани низоми нав халал мерасонд. Дохилшавии низоми маорифи Точикистон ба тахсилоти аврупой (Болония) бо як
катор сабабхои дорои хусусияти объективй ва субъективй якмаъно сурат намегирад. Низоми нав хамеша ба шикастани низоми кухна ва ивазшавии низоми кухна ба низоми нав алокаманд аст. Ин раванди табиии муборизаи байни нав ва кухна махсусан дар тагйири цойхо равшан зохир мегардад. Маком ва тафаккури омузгор дар шароити муосири давраи гузариш ва тамоми ходисахое, ки аз ин мубориза бармеоянд, бахам алокаманд мебошанд. Аксари омузгорони мактабхои миёнава устодони мактабхои олии Тоцикистон (ва шояд дар тамоми кишвархои пасошуравй) дар шаклу усулхои классикии таълиму тахсил кардаанд, бинобар ин, макому тафаккури онхо ба принсипхои тахсилоти шуравй вобастагии зич дорад. Омузгорон субъекти асосии раванди таълим буданд, ки ицрои вазифаи асосии таълиму тарбия ба зиммаи онхо гузошта шуда буд. Онхо ба хар як дарс бодиккат тайёрй медиданд, дарсхоро ба накша гирифта, мегузаронданд, ба саволхои сершумори донишомузон цавоб медоданд, дарацаи дониши онхоро месанциданд,сатху сифати ицрои супоришхои хонагиро месанциданд, имтихон мегирифтанд ва гайра. Шогирдон дар симои муаллим шахси тавоно ва донишмандеро медиданд, ки ба у такя кардан мумкин аст ва муаллимро хамчун намунаи ибрат ва идеали зиндагйкабул мекарданд. Дар мукоиса бо таълими классикй, низоми маорифи постмодернй - аврупой (Болония) цой, маком ва хувияти омузгорро дар низоми маориф тагйир дод. Дар низоми маорифи аврупой, ки дар зери таъсири фалсафаи позитивистии маориф ташаккул ёфтааст, бори асосии таълим ба зиммаи худи донишцу гузошта мешавад ва омузгор аз омили асосии таълим ба миёнарав табдил меёбад. У бояд донишцуро дар цараёни таълиму тарбия рохнамой карда, маслихату машварат дихад, яъне аз лектор ва омузгор ба мушовир (мураббй) иваз шавад. Хдмаи меъёрхои рафтори дохилимактабй вадарацабандии арзишхои ахлокй тагйир меёбанд.
Дар Тоцикистон низоми маориф, ки таърихи хазорсола дошта, бо анъанахои хоси худ, ки дар муносибатхои чандинасраи омузгор - шогирдон асос ёфтааст, ин падида ба холати маънавию равонии хам омузгорон ва хам донишцуён таъсири манфй расонда метавонад. Тасаввур кунед, профессоре, ки собикаи чандинсолаи омузгорй ва аз фанни худ дониши бунёдйдорад, ногахон аз лектори фаъол ба мушовир табдил меёбад ва чунин таассурот пайдо мешаавад, ки дониши академии у тамоман лозим нест. Fайр аз ин, профессор-омузгор барои имтихонхо бояд кариб хар руз конспектхо, тестхо тайёр кунад ва супоришхои сершумори кори мустакилонаи донишцуёнро назорат намояд. Ухар руз ба ин машгулият кувваю вакти зиёде сарф мекунад, барои илму фаъолияти эцодй на вакт мемонад, на кувва. Аз ин ру, онхо ин гузаришро манфй кабул мекунанд. Айнй замон хам онхо асосан мухолифи низоми нав буда, дар ислохоти низоми маориф гайрифаъолона иштирок мекунанд. Амалия нишон дод: то замоне, ки субъектхои асосии маориф, яъне омузгорони мактабхои миёна ва устодони мактабхои олй ба принсипу накш ва мавкеи нав дар низоми тахсилоти аврупой (Болония) дарнизоми маорифи Тоцикистон сарфахм нараванд, низоми аврупой проблеманок бокй мемонад.
Мушкили навбатии воридшавии низоми маорифи Тоцикистон ба низоми аврупой хадаф ва хусусиятхои асосии модели аврупоии тахсилот мебошад. Модели аврупоии таълим ба ташаккули салохият дар донишомузон ва муносибати салохиятнок ба таълим нигаронида шудааст. Идеяи равиши салохиятдоре, ки файласуфи маъруфи маориф Ч,он Дюи дар солхои 30-юми асри XX пешниход карда буд, холо на танхо дар ИМА ва Канада, балки дар кишвархои Аврупо дар низомхои маорифи онхо цой гирифтааст. Муносибати салохиятнок ба ташаккули малакаи кори мустакилона аз руи маводи таълимй, ба мустакилона хал кардани масъалахо ва ба такмили мунтазами дониш ва малакаи донишомузон нигаронида шудааст. Дар вокеъ, дастоварди махорати донишомузон барои омузгор, одат кардан ба модели классикии таълим, ки гузаронидани дарс ва лексияхои стандартй анъанавй аст, дигаргунии мураккаби психологию педагогии худи омузгор мегардад.
Ба донишомуз (объект) барои мустакилона аз цихати дидактикй азхуд намудани донишхои илмй, додани вазифахои асосии омузгор хамчун таълимй мохияти ба худ хос дорад, махсусан барои он омузгороне, ки ба модели классикии таълим одат кардаанд, кори душвор аст. Гузариш аз омузгор (лектор) ба мушовир (муррабй) раванди мураккабест, махсусан дар вокеияти Тоцикистон, ки низоми маорифи он таърихи бисёрасраи фаъолият бо анъанахо, меъёрхо ва коидахои мукарраршуда дорад, омузгор - устод дар сохтори ицтимоии цомеа накши асосию шарафмандро мебозад. Аз байн рафтани макоми пештара ва тагйир ёфтани мавкеъ ва накши муаллим дар шароити устувори маорифи суннатии Тоцикистон таъсири манфй гузошта метавонад.
Талаботи навбатии низоми тахсилоти аврупой ташаккул додани принсипи низоми доимй ва х амачонибаи мониторинги сифати таълим мебошад. Мониторинги сифати таълим аз руи чунин модели аврупоии тахсилот амалй карда мешавад:
• Баходихй аз чониби худи донишчуён хар руз, хар хафта, хар мох ва дар охири хар як семестр. Ин раванд тавассути вохидхои кредитй амалй карда мешавад, ки дар он донишчу аз руи хар як шакли фаъолият барои тахияи маводи таълимй хол мегирад. Аз руи натичахои холхои гирифтааш донишчу ба фаъолияти таълимй ва сифати дониши худ бахо медихад.
• Муаллим сатхи пешрафти дониши донишчуёнро тавассути баходихии дониши онхо аз руи маводи додашуда хар руз, хархафта, хар мох ва дар охири семестр назорат мекунад. Бояд гуфт, ки баходихии дониши ошкоршуда тавассути тестхо дар мониторхои компютерй бе дахолати омузгор сурат мегирад.
• Мониторинги муассисаи таълимй тавассути тахлили мунтазам, ки аз тарафи Шуъбаи назорати сифати дониши шунавандагон, тавассути санчишхои гуногуне, ки аз чониби Вазорати маориф ва илм, Маркази мониторинги сифати таълим му;аррар ва тавсия карда мешаванд, амалй мегардад. Муассисаи таълимй аслан назорати асосии тамоми раванди мониторинги сифати таълимро ба зиммаи худ мегирад.
• Корфармоён дар низоми маорифи аврупой, хамчун фармоишгарони асосии мутахассисон дар тахияи стандартхо ва на;шахои таълимй иштирок намуда, ба сифати таълим дар амалия, яъне дар истехсолот бахо медиханд. Дар асоси натичахои мониторинги сифати таълим аз чониби корфармоён стандартхо ва на;шахои муассисахои таълимй пайваста ислох гардида, такмил дода мешаванд.
• Дар муассисахои тахсилоти миёнаи умумии (мактабхо, коллечхо, гимназияхо ва гайра) дар низоми маорифи аврупой на;ш ва мав;еи ассотсиатсияхои падару модарон ва омузгорон бузург аст. Ин ташкилот ало;аи доимии падару модаронро бо мактаб ва омузгорон таъмин менамояд. Фаъолияти якчояи падару модарон ва омузгорон дар бобати баланд бардоштани сатху сифати таълиму тарбияи донишомузон самараи дилхох медихад. Аз ин ру, волидоне, ки ба инкишофи босифати фарзанди худ таваччух доранд, дар назорати сифати таълим дар раванди тахсилот фаъол мебошанд.
Ин талаботи низоми тахсилотиаврупой оид ба назорати сифати тахсилот дар Точикистон хануз пурра дарк нашудааст ва он ;исман амалй мешавад. Дар сохаи тахсилоти умумй ва аксармактабхои олии кишвар модели аврупоии мониторинги сифати таълим вучуд надорад. Мониторинги сифати таълим аз руи модели тасди;шудаи шуравии назорат ва санчиш аз чониби кафедрахои мактабхои олй оид ба усулхои омории коркард ва тахлили иттилоот амалй карда мешавад. Масалан, дар шароити ворид шудан ба низоми тахсилоти аврупой ба муайян кардани сабабхои паст шудани сифати таълим ва роххои бартараф намудани онхо ди;;ат дода мешавад.
Принсипи навбатии низоми тахсилоти аврупой (Болония) харакати омузгорон ва донишчуён дар муассисахои тахсилоти олй мебошад, ки Созишномаи Болонияро имзо кардаанд. Хдракати омузгорон, аз як тараф, ма;сади баланд бардоштани ихтисоси омузгорони дигар донишгоххоро дошта бошад, аз тарафи дигар, тахсили донишчуён бо даъват дар донишгоххои кишвархои ба Шартномаи мазкур дохилшуда таъмин карда мешавад. Татби;и ин раванд дар Точикистон ба чанд сабаб мушкил аст. Аввалан, дар шароити бухрони умумии и;тисодй бисёре аз муассисахои тахсилоти олй ба сабаби надоштани маблаг наметавонанд омузгорони худро барои тачрибаомузй ба кишвархои дигар фиристанд. Набудани механизми иттилоотй-коммуникатсионй, монеахои забонй ва махбубияти омузгорони варзида ва обруманд дар Точикистон имкон намедихад, ки сафарбарии омузгорони лаё;атманд барои тадрис ба шогирдону донишчуён дар муассисахои таълимии кишвархои дигар таъмин карда шавад.
Хдракати донишчуён дар Точикистон ба далели набудани механизми иттилоотй-коммуникатсионй, монеахои забонй ва як ;атор омилхои дигар холо та;рибан ба сифр баробар шудааст. Баъзе робитахо ва дастрасии донишчуёни точик дар донишгоххои Россия, Беларус ва Чин вучуд доранд. Аммо тамоюли умумии харакати доимии донишчуён дар мамлакат хануз шакл нагирифтааст.
Дар асоси гуфтахои боло метавон хулоса баровард, ки воридшавии низоми маорифи Точикистон ба низоми тахсилоти аврупой (Болония) ба халли мушкилихои зиёди дорои хусусияти объективй ва субъективй ало;аманд аст.
Дар Тоцикистон низоми тахсилоти аврупой (Болония) худро хамчун низоми тахсилоти кредитй муаррифй кардааст. Тахлил кардан бамаврид аст, ки дар байни низоми анъанавй ва кредитии тахсилот чй фаркият вуцуд дорад. Пеш аз хама, афзалияти низоми нави кредитиро кайд кардан лозим аст.
Низоми кредитии тахсил дар мукоиса бо таълими анъанавй бартарихои зерин дорад:
- иштироки бевоситаи донишцу дар тартиб додани накшаи вокеии таълим ва муайян намудани самтхои асосии он дар тамоми давраи тахсил;
- фарохам овардани шароит барои донишомузон дар интихоби мавзуъ ва маводи таълимй;
- ташаккул додани хадамоти мушовирони академй (мушовир ва тюторхо) бо максади ёрй расонидан ба донишцуён дар интихоби фанхо ва омодагй ба дарсхо;
- татбики низоми баходихии сатхи дониш аз руи низоми холй-кредитй;
- мустакилияти омузгорони кафедрахо ва факултетхо дар интихоби усулхои таълим;
- дар синф ба ёрдамчии донишомуз табдил ёфтани омузгор дар раванди таълими мавод;
- татбики технологияхои навтарин ва воситахои аёнии электронй бо максади баланд бардоштани сифати таълим;
- интихоби омузгор ва фанхо аз цониби донишомузон;
- имконияти аз як донишгох ба донишгохи дигар ва аз як ихтисос ба ихтисоси дигар гузаштани донишцу дар раванди тахсил.
Бояд гуфт, ки шакли нави таълим тацхизоти хатмии моддию техникй, синфхои компютерй, васоити таълимии чандрасонай, интернет ва телевизиони мохворавй, фонди бузурги китобхонаи электрониро такозо мекунад. Вале дар шароити бухрони ицтимоиву иктисодй дар Тоцикистон барои расидан ба ин сатх аксар вакт маблаг цудо карда намешавад.
Мушкили асосии дигар дар он аст, ки усули асосии назорати дониш дар низоми нав санциши компютерй мебошад. Дар давоми семестр рейтингхои миёнахафтаина гузаронида мешаванд. Аммо, тавре амалия нишон медихад, имтихонхо дониши донишомузгонро инъикос намекунанд. Саволхои тестии чандинтихобй дар барномаи таълимй мавцуданд, аз ин ру, аксарияти донишцуён цавобхои дурустро ба таври механикй интихоб мекунанд, аммомаънои онхоро ба кадри кофй амик намефахманд.
Мафхуми «кредит», ки дар Тоцикистон ба номи низоми нави маориф истифода мешавад, вокеан мафхуми иктисодй аст. Хдмчун категорияи иктисодй маънои «кредити бонкй»-ро дорад, аммо дар низоми маориф ин истилох ба маънои "як вохиди ченаки эътимод" истифода мешавад. Масалан, агар мо ба накша гирем, ки ин фан 3 кредит дорад, пас, мо боварй дорем, ки баъди хатми дарсхо аз руи 3 кредит тамоми маводи таълимии ба накша гирифташударо шунавандагон азхуд мекунанд. Хдмин тавр, "кредит" ё "соати кредитй" як категорияи вактест, ки барои тахияи маводи таълимии хафтаина пешбинй шудааст, ки дар давоми як семестр анцом дода мешавад.
Дар низоми маорифи Амрико як соати кредитй ба 50 дакика баробар аст. Муаллим ин соатро хар хафта дар як семестр бо донишцуён мегузаронад. Аммо дар низоми маорифи Аврупо як соати кредитй дар вакти дарсй ва дар вакти барои кори мустакилонаи донишцуён цудошуда пешбинй шудааст.
Дар Аврупо соли хониш аз 40 хафта иборат аст. Дар цумхурии мо соли хониш 32-34 хафта давом мекунад, ки 192-204 рузи тахсилро дарбар мегирад. Хдцми корхои мустакилонаи донишцуён 60 кредитро ташкил медихад. Агар хамаи соатхои кредитиро мукоиса кунем, пас, дар давоми як семестр кори мустакилонаи донишцуён 30 кредитро ташкил медихад, ки у бояд онро анцом дихад [5, с. 68-85].
Дар асоси талаботи стандартхои таълимй дар муассисахои тахсилоти олии касбии Ч,умхурии Тоцикистон як соати академй барои 45-50 дакика пешбинй шудааст. Ин мукаррарот инчунин пешбинй мекунад, ки як хафтаи таълимй 54 соати академиро бояд ташкил дихад. Аз ин соатхои академии цудошуда 27 соаташ дар синфхонахо мегузарад. Соатхои бокимонда, ба гайр аз дарси тарбияи цисмонй, кори амалй, лабораторй ва мустакилонаи донишцу мебошанд [5, с. 68-85].
Мухаккикони тоцик Сангинов Д.Н. ва Салимов Н.С. кайд мекунанд, ки гузаштан ба низоми нави кредитии таълим, пеш аз хама, фарохам овардани шароити нав барои татбики ин раванд ва мувофикати инфраструктураи муассисахои тахсилоти олии касбй ба ин низомро такозо мекунад [9, с. 26].
Онхо чунин мешуморанд, ки ба амал баровардани дигаргунихои куллй дар сохтори идоракунии мактабхои олй он кадар осон нест, зеро ин маблаггузории кофиро талаб мекунад,
ки дар навбати худ, кадрхои баландихтисос ва сохиби дарачаю унвони илмй доштан лозим аст. Бинобар ин, ба андешаи онхо, ин раванд бояд ду давраро дар бар гирад.
Давраи якум (давраи гузариш) давраи баъзе дигаргунихои куллй дар низоми идоракунии мактабхои олй буда , бе он чорй намудани технологияи нави таълим гайриимкон аст. Дар сохтори идоракунии муассисахои тахсилоти олй, пеш аз хама, хадамоти машваратии академй ва шуъбаи ба;айдгирй (рахбарй) таъсис дода, вазифахои функсионалии онхо бояд муайян карда шаванд. Ма;сад аз таъсиси ин сохторхо ташкили раванди таълим бо назардошти ху;у;у озодихои донишчуён, инчунин назорати аз тарафи онхо риояи шудани ;оидахои нави му;арраршуда мебошад. Хдмин тавр, татби;и ин тагйироти куллй дар сохтори идоракунии мактабхои олй ба самаранок гузаронидани дарсхо, аз худ намудани мавод аз чониби донишчуён ва ба баланд бардоштани дониши онхо мусоидат мекунад [8, с. 27].
Давраи дуюм ин холатест, ки хамаи донишгоххо давраи ташкилиро ба итмом расонида, ба татби;и принсипхои асосии созишномаи Болония дар донишгоххои худ шуруъ карданд.
Хддафи асосии чорй намудани низоми кредитии тахсил дар низоми маорифи Точикистон баланд бардоштани сифати таълим ва тарбияи кадрхои чавони сохибихтисос, ки ба талаботи бозори мехнат чавобгуянд, ба шумор меравад. Коршиносон барои татби;и бомуваффа;ияти ин низом зарур мешуморанд, ки дар сохтори идоракунии муассисахои тахсилоти олй тагйироти зерин ворид карда шаванд:
- таъсиси шуъбаи маркетинг ва робита бо истехсолот;
- ташкили шуъбаи назорат ва таъмини сифати дониш дар муассисаи таълимй;
- таъсиси кафедраи магистратура дар мактабхои олй.
Раванди таълим аз руи низоми кредитии тахсилот дар мактабхои олй дар асоси низомномаи (оинномаи) муассисахои тахсилоти олии касбй, на;шахои таълимй, та;вими академй ва чадвали тасди;шудаи дарсхо сурат гирифта истодааст.
Хдмин тавр, дар низоми кредитй дар чараёни таълим худфаъолии худи донишчу дар раванди тахсилот дар чои аввал меистад. Донишчу, магистр муста;илона маводро меомузад ва тамоми супоришхои пешниходкардаи омузгорро ичро мекунад. Ин усул ба донишчу имкон медихад, ки аз руи маводхо муста;илона кор кунад ва омузгор хамчун машваратчй амал намояд. Дар ин равиши дар салохият асосёфта донишчу малакахои салохиятнокиро инкишоф медихад, ки уро аз шунавандаи классикии лексияхо ва дарсхо ба субъекти муста;илу фаъоли таълим табдил медихад.
Низоми кредитии таълим маъмултарин модели тахсил дар чахон аст. Он ба низомхои таълимии Аврупо ва ИМА мутоби; карда шудааст, ки муваффа;ияти ин модели тахсилро собит кардаанд. Мутаассифона, низоми маорифи Точикистон хануз дар мархилаи ташаккули ин модел дар кишвар ;арор дорад. Аз ин лихоз, дар Точикистон масъалаи хамгироии мутоби;и низоми тахсилоти кредитй бо низоми тахсилоти миллй мухим ба шумор меравад.
ПАЙНАВИШТ:
1.Давыдов, В.В. Учебная деятельность и моделирование/ В.В. Давыдов, А.У. Варданян. Ереван:изд-во Луйс, 1981. -220 с.
2. Демиденко,Ю Э.С. Перспективы образования в меняющемся мире/ Э.С. Демиденко // соц. ИС. - 2005. - №2. - С. 85.
3. Назаров, Р. Философия образования таджикского народа/ Р. Назаров, А.Ш. Курбонов. -Душанбе, 2010. - 216 с.
4. Назаров, Р. Философия качества образования Таджикистана (социально-филосовский анализ) [Текст] / Р. Назаров. - Душанбе: Дониш, 2011. - 320 с.
5. Назаров, Р. Трудности восхождения высшей школы Таджикистан в Болонкский процесс/ Р. Назаров // Вест. Ин-та философии, политологии и права АН РТ. - 2008. - №1. - С. 68-85.
6. Нечаев, В.Я. Параметры глобализации и факторы Болонского процесса/ В.Я. Нечаев // Вест. Моск. ун-та. - 2004. - №4. - С. 27-34.
7. Одинаев, Б. А. Исти;лоли давлатй ва таъмини суботи сиёсй дар рушди фаъолияти босамари бонувон дар Чумхурии Точикистон [Матн] / А.У. Тагдиров, Б.А. Одинаев // Ахбори Академияи миллии илмхои Точикистон. Шуъбаи илмхои чамъиятшиносй. - 2021. - №4(265).
- С. 34-38.
8. Сангинова, Д.Н. Теоретические основы и тенденции развития кредитной системы в Ресупублике Таджикистан: автореферат дис... к.п.н. / Д.Н. Сангинов. - Душанбе. 2015, 21 с.
9. Сангинов, Д.С. Кредитная система образования: метод. пособие для вузов/ Н.С. Сангинов, Н.С. Салимов - Душанбе, 2005. - 203 с.
10. Хайдаров, Р.Дж. Развитие Таджикистана в период глобализации/ Р.Дж. Хайдаров. -Душанбе: Ирфон, 2006. - 192 с.
11. Худойдодзода, Ф. Б. Таъмини суботи сиёсй дар рушди фаъолияти босамари бонувон дар Чумхурии Тоцикистон [Матн] / Ф.Б. Худойдодзода, Б.А. Одинаев, А.У. Тагдиров // Паёми Донишгохд миллии Тоцикистон. - 2021. - №4. - С. 125-131.
12. https://omuzgor-gazeta.tj
REFERENCES:
1. Davydov V.V., Vardanyan A.U. Educational activities and modeling [Text] / V.V. Davydov, A.U. Vardanyan. - Yerevan: Luys publishing-house, 1981. - 220 p.
2. Demidenko E.S. Prospects for education in a changing world [Text] / E.S. Demidenko // Series of social sciences. - 2005. - No. 2. - P. 85.
3. Nazarov R. Philosophy of education of the Tajik nation [Text] / R. Nazarov, A.Sh. Kurbonov. -Dushanbe, 2010. - 216 p.
4. Nazarov R. Philosophy of caste education in Tajikistan (socio-philosophical analysis) [Text] / R. Nazarov. - Dushanbe: Knowledge, 2011. - 320 p.
5. Nazarov R. Difficulties in the ascent of higher education in Tajikistan into Bologna process [Text] / R. Nazarov // Bulletin of the Institute of Philosophy, Political Science and Law of the Academy of Sciences of Tajikistan Republic. - 2008. - No. 1. - P. 68-85.
6. Nechaev V.Ya. Parameters of globalization and factors of Bologna process [Text] / V.Ya. Nechaev // Bulletin of Moscow State University. - 2004. - No. 4. - P. 27-34.
7. Odinaev B.A. State independence and ensuring political stability in the development of effective activities of women in Tajikistan Republic [Text] / A.U. Tagdirov, B.A. Odinaev // Bulletin of the Tajik National Academy of Sciences. Department of Social Sciences.-2021. -No. 4(265). - P. 34-38.
8. Sanginova D.N. Theoretical grounds and trends aimed at the development of the credit system in Tajikistan Republic: synopsis of candidate dissertation in pedagogy/D.N.Sanginov.-Dushanbe. 2015,- 21 p.
9. Sanginov, D.S. Credit system of education: manual [Text] / N.S. Sanginov, N.S. Saliov - Dushanbe, 2005.- 203 p.
10. Khaidarov R.J. Development of Tajikistan in the period of globalization [Text] / R.J. Khaidarov. -Dushanbe: Cognition, 2006. - 192 p.
