CC BY
5
5.8. [13.00.00] ПЕДАГОГИКА 5.8. [13.00.00] ПЕДАГОГИКА 5.8. [13.00.00] PEDAGOGY
5.8.1. [13.00.01] ПЕДАГОГИКАИ УМУМЙ,ТАЪРИХИ ПЕДАГОГИКА ВА ТАХ.СИЛОТ 5.8.1. [13.00.01] ОБЩАЯ ПЕДАГОГИКА, ИСТОРИЯ ПЕДАГОГИКИ И ОБРАЗОВАНИЯ 5.8.1. [13.00.01] GENERAL PEDAGOGICS,THE HISTORYOFPEDAGOGYAND EDUCATION
ТДУ372
DOI:10.51844-2077-4990-2023-3-59-67
АФЗАЛИЯТНОКИИНИЗОМИМУОСИРИ Миралиён Щиёмиддин Абдусалимзода,
ТАХ^СИЛ ДАРШАРОИТИРУШДИ УСТУВОРИ доктори илщои сиёса, профессори
СОХА-ИМАОРИФДАР ЦУМХУРИИ кафедраи сиёсатшиносии Донишгоци
ТОЦИКИСТОН давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав(Тоцикистон, Бохтар)
ПРИОРИТЕТНОСТЬ Миралиён Киёмиддин Абдусалимзода,
СОВРЕМЕННОЙ СИСТЕМЫ доктор политических наук, профессор
ОБРАЗОВАНИЯ В УСЛОВИЯХ УСТОЙЧИВОГО кафедры политологии Бохтарского
РАЗВИТИЯ СФЕРЫ ОБРАЗОВАНИЯ В государственного университета им.
РЕСПУБЛИКЕ ТАДЖИКИСТАН Н.Хусрава (Таджикистан, Бохтар )
THE PRIORITY OF THE CONTEMPORARY Miraliyon Kiyomiddin Abdusalimzoda, SYSTEM OF EDUCATION Doctor of Political Sciences, Professor of IN THE CONDITIONS OFSUSTAINABILITY OF the Department of Political Sciences of SECTOR OF EDUCATION IN THE REPUBLIC OF Bohtar State University named after
TAJIKISTAN N.Khusrav, (Tajikistan, Bohtar), E-mail:qmiraliyon@gmail com Вожа^ои калидй: низоми анъанавии тщсил, низоми муосири тщсил-кредит, тщсилоти кредити, рушди устувор, тщсилоти олии касба, низоми тести, мутобщат ба низоми тщсилоти цщона
Мацолаи тщлилии мазкур цамчун посух - роци муносиби цалли бац су мунозирщо ва муцокимщои зиёд, ки атрофи низоми тщсили анъанави ва муосир ё кредита цой доранд, асос мегирад. Зимнан, ин масъала цамчун зарурати ташаккули низоми миллии тщсилот ва баррасии асосцои сиёса ва идоракунии он зимни Дарси сущ (01.09.2023) аз цониби Пешвои миллат, Президенти Цущурии Тоцикистон муцтарам Эмомала Рщмон барраса гардид, ки саривацта буданимацолаимазкурро инъикос менамояд. Истифодаимацола ба масъулони ссцщоимаориф, илм ва тщсилоти олии касба тавсия мегардад.
Ключевые слова: традиционная система образования, современная (кредитная) система образования, кредитная система образования, устойчивое развитие, высшее профессиональное образование, система тестов, адаптация к всемирной системе образования
В данной аналитической статье представлены возможные пути решения споров и дискуссий вокруг современной и традиционной систем образования. Данный вопрос в качестве актуального для формирования национальной системы образования и рассмотрения ее политических и управленческих основ представлен в Уроке мира (01.09.2023) со стороны Лидера нации, Президента Республики Таджикистан уважаемого Эмомали Рахмона, что отражает своевременность настоящей статьи. Рекомендуется ответственным лицам, секторам образования, науки и учреждениям высшего профессионального образования.
Key words: traditional education system, contemporary education system, credit system education, education, training, sustainable development, higher professional education, test system, the world education system fit.
This analytical article is presented as a review of suitable ways to resolve disputes and discussions around modern and traditional education systems. Consequently, this issue as the relevance of the formation of the national education system and consideration of its political and managerial foundations is presented in the Lesson of Peace (01.09.2023) by the Leader of the Nation, the President of the Republic of Tajikistan, his excellency Emomali Rahmon, which reflects the timeliness of this
article. The article is recommended to responsible persons, sectors of education, science and institutions of higher professional education.
Пеш аз хама зарур аст, ки тавзехоти мавзуъ ва ё мафхумхои алоцаманд барои дарки ахамиятнокии масъала чунин муайян карда шаванд.
Низоми анъанавии тахсил - ин тарзу услуб ва тартиби тахсил дар даврони хукмронии собиц давлати Шуравй ва солхои аввали бадастории истицлоли давлатй арзёбй мегардад.
Низоми муосири тахсил - ин низомро ба ду гурух чудо кардан мумкин аст: 1) низоми Болонии тахсил ва 2) низоми кредитии тахсил.
Низоми болонии тахсил - консепсия, ки оид ба фазои ягонаи тахсилот дар байни давлатхои Аврупо дар асоси декларатсияи соли 1999 дар Донишгохи Болон цабул шудааст. Системаи Болонии тахсил асосан ба тахсилоти олии касбй робита дошта, аз ду зина бакалавр бо 4 соли тахсил ва магистр бо 2 соли тахсил иборат буда, ба донишчу имконияти мустацилона тагйир додани ихтисоси худро фарохам меорад, яъне донишчу зинаи бакалаврро бо як ихтисос хатм намуда, дар зинаи магистратура метавонад ихтисоси худро тагйир дихад [1].
Низоми кредитии тахсил - усули ташкили чараёни тахсиле, ки дар он таълимгиранда имконияти то хадди муайян банацшагирии пайдарпайии барномахои таълимиро дорад.
Кредит - вохиди ченаки ягонаи арзёбии хачми фаъолияти таълимии таълимгиранда ва омузгор мебошад; яъне, ченаки баходихии фаъолнокии донишчу [2].
Дар зинаи маълумоти олй, ин низом, низоми дузинагй (бакалавр ва магистр) ном гирифта мешавад.
Низомхои Болонй ва кредитии тахсил ба хам монандй доранд, аммо ба назари мо онхо дар алохидагй гуногунчанба мебошанд, низоми Болонй хоси сиёсати маорифи Аврупо буда, низоми кредитиро хамчун барномаи муосири тахсил, аз чумла тахсили рацамй тацозои чомеаи чахон -хоси хамаи кишвархо арзёбй карда мумкин аст.
Таъсири устод (субъективй) - ин амал ва ё тартибест, ки зимни низоми анъанавии тахсил чараён мегирад ва он иборат аст, аз 1) вобастагии доимии донишчу ба ирода, нуцтаи назар, хулоса ва царорхои нисбатан мустацилонаи омузгор, 2) таъсиррасонии (хукмфармоии) омузгор нисбат ба донишчу дар чараёни соатхои дарсй ва санчишу имтихонхо. Яъне, ба назари мо дар шароити муосири таълим, ки формулаи «система+субъект=донишцу» тацозо мегардад, вайрон шуда, шакли худро куллан чунин иваз мекунад -«субъект+система=донишцу», яъне низоми таълим хусусияти субъективй мегирад.
Иштироки донишчу дар раванди таълим - имкониятест, ки ба донишчу чихати талаб кардан ва ё таъсир расонидан ба раванди тахсили худ шароит фарохам меорад. Яъне, донишчу вобаста ба малака, дониш, махорат ва ё иродаи далелноки хеш метавонад самти тахсили худро тагйир дихад, донишгох ё ихтисосро иваз кунад ва ё татбици усулхои инноватсиониро дар чараёни тахсил аз омузгор тацозо намояд;
Усулхои интерактивй ва инноватсионй - гурухи методхои таълимие мебошанд, ки дар шароити рушди илму техника ва технологияхои иттилоотй хамчун василаи таълимй амалй мегарданд. Ин усулхо хавасмандй ва шавцмандии донишчуёнро ба омузиши фанхо зиёд намуда, барои хамгироии онхо ба бозори мехнат заминахои мусоидро ташаккул медихад.
Чузъиёти низоми кредитии тахсил. Барои равшании масъала низоми кредитии тахсилро хамчун объекти мухим дар алохидагй баррасй менамоем.
Чи тавре аз мафхуми низоми кредитй бармеояд, он усули таълимиест, ки дар чараёни тахсил ба таълимгиранда имконияти мустацилона банацшагирии омузиши пайдарпайи барномахои таълимиро (фанхоро) пешниход менамояд. Яъне, ин имкониятест, ки ба довталаби дониш хос ва хеле мухиму дастрас бо фарогирии дарачаи баланди озодии академй (дар омузиши фанхо), мустацилии мутаносуби донишчу дар таълим, доимо инкишофдихии тарзу усулхои тадрис аз чониби омузгор, дар чустучуи доимии дониш будани таълимгиранда, мухтавои инноватсионй доштани барномахои таълимй. Зимнан, назари мо ин аст, ки низоми анъанавй ин имкониятхоро фаро намегирад.
Дар ин низом як кредит ба 30 соати академй баробар аст; як соати академй бошад, 50 дацицаро дар бар мегирад. 1 кредит = 24 соат, 1 соат = 50 дацица. Аммо дар низоми анъанавй, 1 соати академй ба 80 дацица баробар аст, яъне 30 дацица бештар нисбат ба низоми кредитй.
Тибци талаботи ECTS (системаи аврупоии интицол ва чамъоварии кредитхо) дар як соли тахсил (36-40 хафта) бояд 60 кредит чамъоварй карда шавад, яъне 1800 соати академй (1500
соат); дар 3 соли бакалавриат - 180 кредит (5400 ст. ак. / 4500 ст.), 4 соли бакалавриат - 240 кредит (7200 ст. ак. / 6000 ст.) ва 2 соли магистратура 120 кредит (3600 ст. ак. / 3000 ст.).
Хдмин таносуб дар низоми анъанавй дар як соли тахсил (36-40 хафта) 1800 соати академй (2400 соат); дар 3 соли тахсил - 5400 ст. ак./7200 ст., 5 соли тахсил 9000 ст. ак./12000 ст.
Яъне, барои гирифтани маълумоти олй тибци низоми анъанавй 12000 соат лозим мегардад, дар холе ки тибци низоми кредитй - 6000 соат, як баробар (-100%) кам вацт лозим мегардад. Зимнан, бо гирифтани маълумоти олии магистрй, яъне дар 6 сол - 9000 соат лозим мегардад, ки он низ, нисбат ба 5 соли низоми анъанавии тахсил 3000 соат кам мебошад.
Ба назари мо, аз тахлили боло бармеояд, ки низоми анъанавии тахсил вацт, мувофицан цувва ва маблаги (як баробар) зиёд талаб намуда, дар ин баробар ба довталаб фурсати истирохат ва ё барцароркунии неруи зехнй фарохам намеорад. Дар холате, ки тибци низоми муосири тахсил на танхо вацту маблаг сарфа мегардад, балки донишчу имконияти интихоб дорад, хамчунин ин низом донишчуро ба тагйир додани тамоюли касбй дар чараёни тахсил водор месозад ва албатта, дар сурати гузаштан ба дигар равияи касбу донишандузй кредитхои у нигох дошта (ба хисоб гирифта) мешавад, яъне дар аксар холат адолат таъмин карда мешавад.
Бахогузорй дар низоми кредитй.Низоми кредитй - консепсия ё идеяи ташкилёбии ин низом ба бахогузории адолатноки давомоти таълимгиранда (ва омузгор) бо услуби чамъоварии пайдарпайй ё даврагй ва ё мунтазамии нишондодхои муайян (холхо) асос меёбад.
Дар низоми кредитй низоми рейтинги бахогузорй бо ченаки 100 хол дар як соли тахсил аз як фан муцаррар карда шудааст. Зимнан, ин муносибат хамчун рейтинги академии донишчу арзёбй карда мешавад, ки он аз нишондодхои мицдории (омории) сатхи азхудкунии барномахои таълимй ё фанхо иборат аст.
Нишондихандахои асосии донишчу, ки мавриди бахогузорй царор мегирад, ин дониш, махорат, малака ва салохиятнокй мебошад, ки давоми хар соати таълимй аз чониби омузгор ба хисоб гирифта мешавад ва дар фосилахои чамъбастй (даврахои рейтингй) давомоти донишчу мачмуан баррасй ва тасдиц карда мешаванд [3].
Дар низоми анъанавй аз 4 нишондихандаи асосй танхо 1 нишондиханда-дониш фаро гирифта мешавад.
Аз ин чо андеша мегардад, ки низоми муосири тахсил, дар асл аз лихози сифатй фарогир буда, ба шахс чихдти рохёбй дар бозори мехнат заминахои муфид фарохам меорад.
Хукмфармоии андешахои носахех нисбат ба низоми муосири тахсил. Дар байни чомеа, хамчунин гурухи омузгорон ва амалдорон вобаста ба арзишмандии дипломи бакалавриат (4 сол), магистратура (2 сол) ва мутахассиси 5-солаи анъанавй бахсхои зиёд чой доранд, ки онхо бо инобати тавзехоти поён носахех ва ё беасос арзёбй мегарданд.
1. Тибци низоми анъанавй - тахсил 5 сол, дарачаи маълумоти олй, мутахассис, имконияти кор дар хама зинахо ба истиснои сохаи тиб;
2. Тибци низоми муосир:
a. Бакалавриат - тахсил 4 сол, дарачаи 1-уми маълумоти олй, мутахассис, имконияти кор дар хама зинахои амалй ба истиснои сохахои омузгорй ва тиб;
b. Магистратура - тахсил 2 сол, дарачаи 2-юми маълумоти олй, мутахассис, имконияти кор дар хама зинахои назариявию амалй.
Яъне, дар умум вобаста ба мацоми хуцуцй байни низоми анъанавй ва муосир фарцияти куллй дида намешавад, хар ду низ, мутахассис омода мекунанд. Аммо имкониятхо дар байни низомхои бакалавриат ва магистр чой доранд, хатмкунандагони бакалавриат ба сифати омузгор, табиб ва ё корманди илмй фаъолият карда наметавонанд, барои ин зарур аст, ки тахсилро идома дода, зинаи магистриро низ, бо омузиши амици ихтисоси интихобкарда хатм намоянд.
Мутобици моддаи 1 Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи маориф» бакалавр - шахси дорои дарачаи аввали тахсилоти олии касбие, ки доир ба назария ва амалияи самти ихтисосаш дониш, махорат ва малакаи касбиро сохиб шудааст ва магистратура - дарачаи дуюми тахсилоти олии касбие, ки ба хатмкунандагони муассисахои таълимии тахсилоти олии касбй пас аз супоридани имтихонхои давлатй ё химояи рисолаи магистрй дипломи намунаи давлатиро медихад.
Яъне, цонунгузорй тахсилоти олии касбиро ба ду гурух чудо кардааст, дарачаи якум -бакалавр ва дарачаи дуюм - магистратура.
Аммо ба назари мо ин гурухбандй макрми поёну боло ва ё якуму дуюм надошта, он бо мацсади ташкили низоми сарфакорона ва муносиби тахсил, сарфаи вак;т ва муайян (дарк) кардани афзалиятнокии интихоб ба рох монда шудааст.
Зимнан, тибци тахлилхои илмй дар муносибатхои идоракунй се гурухи одамон (хизматчиён, масъулон) муайян шудаанд, 1) эчодкорон-8%, 2) воридсозон (амалдорон)-32% ва 3) амалисозон (ичрокунандагон)-60%. Зимнан, дар китоби таълимии мухак;к;ик;они ватанй - «Сотсиологияи идоракунй» оварда шудааст, ки: «Хусусиящои эцодии инсон аз имкониящои эцоди вобастаги доранд, ки ощо дар навбатихуд ба кобилиящоимодарзодй ва мацсулшуда, инчунинмаълумоти психологи, физиологи ва ицтимои асос меёбанд. Тибки маълумоти тщлилй дар х,ар як ташкилот Ъудудан 7-8% кормандон мщорати тах,ия кардан, навовари ва ташаббускорию тавлиди идещои наву созандаро доранд ва дар навбати худ, неруи эцоди ва ё захираи зех,нии ташкилот ба %исоб мераванд (гурухи эцодкорон). 30-35% кормандон бошанд, сох,иби малакаи воридсози ва коркарди идещо мебошанд, ки дар цараёни барраси бо дониш ва имкониящои зех,нии худ метавонанд ба х,ар як идея сах,ми муносибгузоранд (гурухи воридсозон). 60% кормандон бошад, идещои тавлидшуда ва пешнщодшударо зимни татбщ карор медщанд, яъне ицрокунандагони бевосита мебошанд (гурухи амалисозон)» [4].
Илова бар ин, тибци тахлилхо ва аслияти низоми кредитии тахсил бакалавриат-дарачаи маълумоти олиест, ки 4 сол давомнокй дошта, дар ин муддат шахс сохиби ихтисоси интихобкардаи худ мегардад. Сипас, агар хохиши такмили асосхои назариявию илмй ва методологии ихтисоси худро дошта бошад ва ё хохиши тагйир додани ихтисоси худро (омузиши дигар ихтисосро) дошта бошад, метавонад тахсилро дар зинаи магистратура, ки 2 сол мухлат дорад, давом дихад [5].
Хулоса мегардад, ки низоми кредитии тахсил ба зинахои якум ва дуюм чудо нашуда, тартиби дурусти он, ба назари мо, чунин аст: маълумоти олии дарачаи бакалавр ва маълумоти олии дарачаи магистр, ки хар ду маълумоти дарачаи олй буда, бартариятхои ба худ хос доранд.
Аз тарафи дигар, дар сурате, ки аксарият махорат, ицтидор ва ё майли фаъолияти илмй, тахлилй, эчодй ва назариявй надоранд, пас зарурати харочоти маблаг ва вацти зиёд нест, кифоя он аст, ки ин гурухи одамон зинаи бакалаврро хатм карда, ба фаъолияти касбй (амалия) шуруъ намоянд. Аммо шахсоне, ки ба гурухи эчодкорон ва амалдорон дохил мешаванд, зарур аст, ки тахсилро дар зинаи магистратура идома дода, ба умк;и ихтисоси худ ворид шуда, асосхои назариявй, методологию эчодй ва пешбарии фаъолияти ояндаи худро омузанд.
Дигар масъала он аст, ки шахсони дорои дипломи дарачаи олии низоми анъанавии тахсил имкон надоранд, ки дар аксари кишвархои хоричй аз руи ихтисоси худ кору фаъолият ва ё идомаи тахсил намоянд.
Яъне, ба андеша мо имруз танхо низоми муосири тахсил рохатафзо буда, ба шахрвандон чихати кору фаъолият ва такмили донишу ихтисос дар кишвар ва хорич аз он имконият фарохам меорад.
Чанде «омили манфй».Дар байни чомеа, аз чумла омузгорони муассисахои олй ва миёнаи касбй нисбат ба камахамиятй ва ё зиёноварии низоми муосири тахсил чанде омилу далелхо ва ё «омилхои манфй» чой доранд ва ё баррасии онхо мушохида мегарданд, ки албатта тахмилй ва ё боркардашуда арзёбй мегарданд.
Махаки ин нигаронй, - хамчун нуцтаи назари гурухи омузгорон, дар он аст, ки новобаста аз чорй шудани низоми кредитии тахсил хамоно 1) сатхи дониш ва ё фаъолнокии донишчуён мутаносибан (нисбат ба дахсолахои гузашта ва ё дигар кишвархо) паст мебошад, 2) таваччух ва ё завцмандии аксари донишчуён оид ба азхудкунии барномахои таълимй (фанхо) хеле паст аст, 3) обрую нуфуз ва эхтироми омузгор дар байни донишчуён дар циёс ба даврахои гузашта (зимни чорй будани низоми анъанавии тахсил) паст гаштааст, 4) донишчу хануз аз давраи мактабй камсавод дохил мешавад.
Зимнан, тибци мушохидахо пайдоиши ин омилхоро гурухи муайяни омузгорон ба 1) ноустувории низоми муосири тахсил, аз чумла 2) аз байн рафтани механизми таъсиррасонии омузгор (субъект) ба донишчу асоснок мекунанд (сабаб медонанд), - албатта, назари мо бар он аст, ки ин андешахо нодуруст мебошанд.
Сабаби асосй, ба андешаи мо, мутаассифона омили ичтимоии психологй ва коррупсионй дошта, на ба низоми муосири тахсил хамчун система, балки ба инсон ва рафтору кирдори
нoмyнocиби у вoбacтaги дopaд. Бapoи тaвзexoти xyлocaи (нaзapи) мaзкyp, capaввaл coxти (схемаи) фаъолияти (бах,огузории) системам муосири тах,силро баррасй менамоем.
Сащиш/ имти^они (СИ), х^р нимсола ё соли та^сил
r 1 Бах,огузории Г ч Базфгузории
дон и ш чу, î^ap соати фосилавй (БФ), 2
да рей (ХСД) давра
Аз чониби омузгор Аз ч,ониби омузгор,
аз руи 4-5 баррасии холх,ои
нишондод Чамъшуда
Чамъбасг, тарици Пешних,оди холх,о
электронй (сомона), дар 8 х^фта {8ЭД
охири з^ар руз (БР) тарици ведомост
БР=5**СД БФ=БР*8^ L J
Тарици тести, барномаи компютерй
Натич,аи да во мот, цамъи кредит (К):
К= СИ+БФ
Акнун ин ce к;aдaми дap тapxи (cxeмaи) бoлo нишoндoдaшyдapo тaвзex мeдиxeм.
Kaдaми 1. Чи тaвpe дидa мeшaвaд, тиб;и низoми мyocиpи тaxcил дaвoмoти дoнишч,у та дaвpa бa дaвpa, бaлки xap coaт aз н^иби ycтoд бaxoгyзopИ гapдидa, дapxoл кapдaни
татачди бaxoи pуз дap мaxзaни pa;aмИ вa ë фaзoи мaч,oзИ (comom, Интepнeт) тa;oзo мeгapдaд.
Ин им^н мeдиxaд, ки тaъcиpи cyбъeктивИ дapxoл бapтapaф гapдидa, нaтич,aи aзxyдкyнии мaвoди тaълимИ вa ë ч,aмъoвapии кpeдит тapи;и элeктpoнИ тacди; кapдa шaвaд, ки тaFЙиp дoдaни минбaъдaи oн (чи aз ч^ниби ycтoд вa чи дoнишч,у) имкoннoпaзиp acт.
rçaдaми 2.Taxкypcии бaxoгyзopии дaвoмoти дoнишч,у вa ë фaъoлгapдoнии у aз лaxзaxoи aввaли oмузиш бa тexникa (кoмпютep) вoбacтa (caбт) кapдa шyдa, минбaъд дap бaxoгyзopии фocилaвИ вa ë ч,aмъбacти coл oнxo (бaxoxoи caбтгapдидa) acoc гиpифтa мeшaвaнд, яънe тaъcиpи cyбъeктивИ пyppa бapдoштa мeшaвaд.
Kaдaми 3. Имтиxoни ч,aмъбaотИ тapи;и тecтИ дap acocи caвoлxoи (ч,aвoбxoи) aз н^иби ycтoд бa мapкaзи тecтии дoнишгox пeшниxoдшyдa вa дap cиcтeмaи тecтИ ч,oйгиpшyдa aмaлИ мeгapдaд. Яъта, дap ин 4,o низ, дoнишч,у 6o кoмпютep ca6K;a™ дoниш кapдa, aз cyбъeкт (oмузгop) вoбacтaгИ нaдopaд.
Дap инч^ бoяд зикp гамуд, ки aз 100 xoлe, ки xaмчyн кpeдит бoяд дoнишч,у aз xap як фaн бa дacт opaд, бa кlaдaми 1 вa кlaдaми 2 - 50 xoл вa бa кlaдaми 3 - 50 xoл My;appap кapдa шyдaacт. Яънe, ниcфи кpeдитpo дoнишч,у xaмзaмoн xaнгoми тaxcил бa дacт oвapдa, ниcфи дигapaшpo xaмчyн оaнч,иш вa ë имтиxoн дap oxиpи дaвpaи тaxcил xимoя мeкyнaд. Ин пpинcип бoз xaM тaъcиpи cyбъeктивиpo дyp кapдa, мacъyлияти тapбияpo (;apop;aбyлкyниpo) бa ду кдом (oмузгop вa дoнишгox) мeкyнaд.
Бappacии «oмилxoи мaнфИ»-и низoми мyocиpи тaxcил:
1) ca-цидoнишвa ë фaъoлнoкиидoниIШ^yëнмyтaнocибaн (ниcбaт бa дax,coлax,oигyзaштa вa ë дигap кишвapx,o) тот мeбoшaд.
Бa нaзapи mo caбaб низoми кpeдитии тaxоил вa ë cиcтeмa нaбyдa, бaлки xyди инcoн aот: якум ин ки, ч,opИ кapдaни чyзъиëти низoми мyoоиpи тaxcил тo бa мaктaбxoи миëнaи умумИ xeлe axaмиятнoк aот (xoлo нaшyдaacт); дуюм, - оaтxи дoниши ycтoдoн oид бa иотифoдaи тexнoлoгияи иттилooтИ бexбyдИ тa;oзo мeкyнaд, xoлo xaM гypУxи мyaйян aз иотифoдaи кoмпютep бapxУpдop нeотaнд; оeюм, - дap кишвapxoи пeшpaфтa пpиноипxoи aмaли низoми кpeдитии тaxоил пyppa pиoя кapдa мeшaвaнд, мyвoфи;aн дoнишч,уëн пeшоaфaнд.
2)тaвaччy; вa ë зaвкlмaндии aкоapи дoниIШ^yëн oид бa aзxyдкyнии бapнoмa}<,oи тълимИ
(fam, o) xeлe пaот ac^
Дap xoлaтe, ки cиcтeмaи элeктpoнии низoми кpeдитии тaxоил (1) 6o тaъоиpи cyбъeкт (шaxоoни мaоъyл) тaFЙиp дoдa шyдa, xaM4yn xyдоoxт 6a мaнфиaти шaxcИ aмaл мeкyнaд, (2)
адолати бахогузорй ё чамъоварии кредитро таъмин карда наметавонад, мувофицан (3) ба донишчуи фаъол ва хам камфаъол бахои баробар медихад, зимнан донишчуро рухафтода гардонида, суръати харакати донишандузии уро паст мекунад. Чунончй, камфаъолй ин мутобицшавии инсон ба мухит, чахорчубаи махдудшуда, ки цувваи иловагй (зехнй, хиссиётй ва f.) ва ё фаъолноки талаб намекунад [6]. Хдмин тариц, аз лихози психологй завцмандии донишчу ба таври худкор (новобаста аз ирода ва хохишу талоши у) кам мегардад ва у ру ба камфаъолй меорад.
3)обрую нуфуз ва эхтироми омузгор дар байни донишчуён дар киёс ба даврахои гузашта
(зимни ц ори будани низоми анъанавии тахсил) паст гаштааст.
Ба назари мо руз ба руз эхсос мегардад, ки обрую эътибори омузгор дар байни донишчуён мутаносибан кам гардида истодааст, аммо сабаби асосй ва ё камбудй дар донишчу набуда, аз худи устод ва маъмурияти донишгох маншаъ мегирад. Яъне, дар сурате, ки устод низоми принсипиалии таълиму тарбияро пурра риоя намекунад, давомоти харсоатаи донишчуро ба инобат намегирад ва бахо намегузорад ва ё бахохоро дар махзани электронй (сомона) сабт намекунад, зимнан усулхои анъанавии тахсилро истифода мекунад, эхтироми худро дар байни шогирдон аз даст медихад. Чунки системаи функсионалии низоми муосири (кредитии) тахсил ба мисли занчир пойбанди якдигар аст, дар сурати канда шудани як занчира система пурра аз кор мемонад ва махз хамин сабаб - вайрон шудани алгоритми низоми муосири тахсил боиси паст шудани эътибори омузгор дар байни донишчуён арзёбй мегардад.
Зеро, донишчу - чавон аст ва эхсос (аз мушохида) мекунад, ки роххои осони супоридани санчишу имтихонхо мавчуд аст, яъне хондан лозим нест - чун воситаи гайридониши супоридани имтихонхо мавчуд аст, пас намехонад ва ба устод низ, мурочиат намекунад ва ба дарсхо низ, бе омодагй хозир мешавад; хамин тариц зарурати эхтироми устод низ, (аз лихози психологй) ба миён намеояд.
Хулоса донишчу камбудй надорад, сабаби камфаъолии донишчу ва камнуфузии омузгор, ин беахамиятии худи омузгор ва холатхои коррупсионии чорй мебошад.
4)донишчу хануз аз давраи мактаби камсавод дохил мешавад.
Ба ин нуцтаи назар то чое розй шудан мумкин аст, аммо аз тарафи дигар вазифаи устоди муассисаи тахсилоти касбй омода намудани мутахассиси касбй аст. Яъне, агар чунин аст, ин маънои цафо гаштан ба барномаи мактабии тахсилро надорад, мебояд пеш рафт, бо риояи цатъии принсипхои низоми муосири тахсилот ба донишчу таълим дод ва талаб намуд. Зимнан, донишчучавоне, ки камсаводй ва ё мутобиц набудани худро эхсос мекунад ва дар санчиши якуми фосилавй холи кам мегирад, дархол хулосаи даркорй мебарорад ва ё худи система идома додани тахсилро ба у имкон намедихад. Албатта, ин гурухи чавонон бе шугл намемонанд ва ба касбхои коргарй, беш аз 60% бозори мехнат аст, мепардозанд; аз хама мухим вацти худро бехуда масраф намекунанд.
Ба маънои содатар, ба назари мо - имруз дигар мо фурсати ба цафо нигох кардан надорем, бояд доимо пеш равем, ба фаъолияти системаи идоракунй, бахусус идоракунии рацамй, ки тацозои чомеаи муосир аст, монеъ нашавем.
Имруз мо-устодон набояд монеи пешрафт шавем, пешравй, навоварию ташаббусхоро накушем, тавонем кумак расонем, агар натавонем, пас, монеъ нашуда, ба низоми ташаккулёфта итоат ва талаботи онро пурра риоя намоем. Зимнан, итминон дорам, ки эътибору эхтироми хоссаи худро дар байни чавонон-донишчуён пайдо карда, ба фаъолгардй ва рохёбии онхо боис мегардем.
Тачрибаи низоми дузинагии тахсил (кредитй) дар чахон.Дар Аврупо низоми Болонии (кредитии) тахсил амал мекунад [7], илова бар кишвархои Аврупо хамчунин, дар ин низом, чамъ 48 кишвар шомил аст [8].
Дар ИМА низ, низоми дузинагии тахсил аз соли 2008 инчониб амал мекунад [9].
Яъне, дар сурате, ки яке аз кишвархои абарцудрат - ИМА хамагй 12 сол цабл ба низоми кредитии тахсил гузашта бошад, пас барои мо - кишвари дар холи рушд, ин далели устуворест.
Аз хамсоякишвархои мо Цазоцистон низоми Болонии (кредитии) тахсилро хануз соли 2010 цабул кардааст, зимнан дар минтаца индекси маълумоти олии ахолии махз хамин кишвар пешрафта мебошад [10].
Аз инчо, бармеояд, ки низоми кредитии тахсил ба баланд бардоштани сатхи худфаъолии таълимгиранда, аз чумла худомузишии у ва азхудкунии бозавц ва пурэчоди барномахои таълимй дар асоси талаботи фардй, интихоби пайдарпайии таълим дар доираи тартиби
мy;appapгapдидaи ч,apaëни тaълим paвoнa гapдидa, тa;oзoи MoMeao мyoоиp вa poxбapияти oлии кишвap мeбoшaд.
Зимнaн, Пeшвoи миллaт, Пpeзидeнти 4,yMxypoo Toчикиотoн мyxтapaм ЭмoмaлИ PaxMorn дap XOшияи Пaëми xyд 6a Maч,лиcи Олии 4,yMxypoo tom^octo^ 21.12.2021 дacтyp дoдaaнд, ки: «Baзopaти мaopиф ba илм, вoбacтa 6a тaлaбoти pyз ba pyшди тexнoлoгияxoи иттилooтии мyocиp лoиxaи кoнceпcияи гyзapиш 6a тaxcилoти parçaMopo тaxия кapдa, 6a бappacии X^yMa™ мaмлaкaт пeшниxoд нaмoяд».
Taxcилoти parçaмй ин тarçoзoи низoми мyocиpи (кpeдитии) тaxcилoт acт.
Зимтан, дap xaмин дaвpaи тaxлил Фapмoни Пpeзидeнти 4,yMxypoo Toчикиотoн [11], ки бopи дигap aфзaлиятнoкии низoми мyocиpи тaxоилpo дap xoшияи pa;aмикyнoнии мyнocибaтxo инъикoо мeкyнaд. Аз чyмлa, тиб;и бaнди 3 Фapмoни мaзкyp cyбъeктxoe, ки xизмaтpaоoниxoи мyзднoкpo 6a шaxcoни вo;eИ вa xy;y;^ a^oM мeдиxaнд, Moxa™ тaъмини пaйвacтшaвии бeфocилa 6a шaбaкaи интepнeт sa cypъaти зapypии oн, инчунин фaъoлияти мyнaззaм(дoимй)-и вocитaxoи элeктpoнии пapдoxтй мyвaззaф гapдидaнд.
Чи тaвpe дap бoлo ибpoз гapдид, ин xaмoн тaлaбoтe aот, ки aз шaxpвaндoн дoниш ba мaкaлaи Hop 6o тexнoлoгияxoи иттилooтиpo тarçoзo мeнaмoяд ba зaминaи ин дoнишxo aлбaттa, мyaccиcaxoи тaълимй, aз чумм дoнишгoxxo ba низoми тaxcили Myocop (кpeдитй) 6a xиcoб мepaвaнд; шaxpвaнд xaнуз aз дaвpaи тaxоили мaктaбИ вa ë дoнишгoxИ бoяд дap pУxияи тaтби;и тexнoлoгияxoи мyoоиpи rnrraoo™ вa ë pa;aмИ тapбия гapдaд вa xaм;aдaми MoMeao мyoоиp бoшaд, xaмчyнин aъзoи oилaи xyдpo низ, 6a xaмин paвaнд oмoдa нaмoяд.
Пeшвoи миллaт дap Пaëми xyд 6a Maчлиои Олии 4,yMxypoo tom^octo^ 23.12.2022 тaъкид мeнaмoянд, ки: ^<Maкlоaд aз aMajiü оoxтaни тaмoми щдoмoт дap caMo pyшди илму мaopиф бaлaнд бapдoштaни carxo оaвoднoкивy мaъpифaтнoкии миллaт, мyнтaзaм öe%тap гapдoнидaни ca,ry co/paw тaълимвa тapбияикaдpxloи 6a тaлaбoтизaмoнa чaвoбгyймeбoшaд> [12].
Дap вo;eъ, дap !apoffra имpузaи тaшaккyлëбИ вa pyшд мaopиф xaмчyн coxao тaкдиpоoз apзëбИ мeгapдaд, чун дoниш тaxкypоии xaMa гута пeшpaфт мeбoшaд.
Пpeзидeнти мaмлaкaт дap Пaëми дигapи xyд 6a Maмлиои Олии 4,yMxypoo Toмикиотoн чунин пeшниxoд мeнaмoянд [13]:
«..., XyyyMam ^цик^тн 6a pyшди Myaccmca^om тaxоилoти oлии ^c6ü доц^ти x;aмaчoнибa дoдa, 6apoo bopm гapдидaн 6a фaзoи ярщи тaxLcилoт ßa yop нaмyдaни Mebëp^oo б^н^мшии тa^cилoт mMoMo имкoниящoи xyдpo иотифoдa мeнaмoяд.
Эътщюфи ъyччaщoи тaxcилoти oлии кбии кишßap дap кишßapxloи aßpyпoü aз дaотoвapщoимухимми coxa мeбoшaд, кимщз 6o щдoми^y^Maoмaмлaкaт aMarn шyдaaнд.
Mинбaъд Myacc^axom тaxоилoти oлииmc6mpo лoзим ac^ кииcтифoдaиßaceи тсxнoлoгияxloи иттилooтиßy кoммyникaтcиoниpo дap цapaëни тълим 6a pox Mom^, тaцpи6aи öa^^MwuMpo oмyзaнд, нaкlшaвy 6apнoмщoи тaълимиpo 6a тaлa6oти 6oзopи дoxилиßy ^a^orno мс^нт ßa тa^cилoт мyтoöиъ гapдoнaнд вa т coли 2020 yîapwn öa мeъëp^oи ^a^ornor тщcилoтpo тъмин нaмoянд.
Coли 4,opü K,aбули дoвтaлaбoн 6a MyaccmaxoM тaxоилoти orn 6opo aввaл тaвaооyти имтщoщoи мapкaзoнидaшyдaи дoxилшaвü дap Mapкaзи миллии тсст 6a pox Mo^a мeшaвaд. Mo 6a ин кp дap acoco xoxишy дapxoоти з^ди пaдapy мoдapoн вa 6o мaкlоaди бaлaнд бapдoштaни ca-щи тapбияи кaдpxo, инчунин muMp кapдaни aMarn^oo ^pp^icMoMi дap цapaëни имтщoнoщ K,aбул щдoм шмудсм»
Чу^ти, вopид гapдидaн 6a фцзри ягонци тaxcилoт вa чopй мму^ни мeъëpxoи бaйнaлмилaлии тaxcилoт дap вorçeъ, тaлaбoтe мeбoшaд, ки öapoo кишвapи mo вa чaвoнoнy нaвpacoн дap pocroo м^габи^т 6a бoзopи мexнaт вa тaxcилoти чaxoнй xerne муфид вa axaM^rao^ Аз xaMa MyxoM, дap cypa™ вopид шyдaн 6a фaзoи ягoнaи тaxcилoт - низoми тaxcилoти кpeдитй шaxpвaндoни (мyтaxaccиcoни) mo имкoн пaйдo мeкyнaнд, ки дap aкcapи кишßapxoи Fap6 xaмчyн coxибтaxacyc эътиpoф гapдaнд. Яъш, нaзapи mo дap тa;вият 6a Xидoятxoи Пeшвoи миллaт чунин ac^ ки xoлo xaM дигap pox дидa нaмeшaвaд, пaо мeбoяд 6a ин мacъaлa тaмoми axли MoMea, aз мyмлa мaоъyлини coxao илму мaopиф тaвaччyxи xocca дoштa бoшaнд.
Зимнaн, 6o мa;оaди дaотëбИ 6a эътиpoфи xyMMaтxoи тaxоилoти oлии кacбии мaмлaкaт дap кишвapxoи aвpyпoИ aз мoниби Capвapи кишвap чaндe тaшpифxo 6a кишвapxoи Авpyпo дoиp гapдидa бyдaнд вa ниxoятaн шapтнoмaxoи aлo;aмaнд 6a имзo paоидaaнд.
Хулоса, ба назари мо, низоми анъанавии тахсил ончуноне, ки мо-калонсолон онро медонем, дигар бар намегардад.
Илова бар ин, ин низом дар давраи то солхои 2005 ахамиятнок буд, чун 1) мавчудияти дигар низоми устувори тахсилро намедонистем; 2) технологияи иттилоотию инноватсионй хукмфармо набуд ва 3) талаботи бозори мехрат ва тахсилот мутаносибан ба якдигар мутобиц буданд.
Имруз бошад, ин се омили болозикр - 1) дар чахон низоми муосир тахсил, кредитй бо фарогирии беш аз 58 давлат хамчун фазои ягонаи тахсил амал мекунад ва натичабор аст; 2) технологияи иттилоотию инноватсионй дар чомеа ва дар хар як оила хукмфармо аст ва 3) талаботи бозори мехнат ва тахсилот ба якдигар мутобиц нестанд, чун хар лахза ихтисос ва ё касби наве дар фазои мачозй (Интернет) ва доираи сохибкорй пайдо шуда истодааст.
Дигар омил 4) бартараф кардани таъсиррасонии субъективй моро водор месозад, ки ба усулхои инноватсионии тахсил ру оварем, зеро танхо техника, технологияи компютерй имруз цобил аст, ки ба ин масъала муцовимат карда тавонад, илова бар ин, дар шароити имруза махз барномахои компютерй цодир хастанд, ки барои санчиши сатхи дониш, махорат, малака ва салохияти таълимгиранда алгоритмхои гуногун, муносиб, хатто зуд-зуд тагйирёбандаро амалй намоянд. Ин имконият медихад, ки аз як тараф донишчу аз андешаи истифодаи шахсони сеюм барои дастёбй ба натичахои хуб (гузаштан аз санчишу имтихонхо) дур гардад, аз тарафи дигар масъулияти шахсии донишчу бахри омузишу такмили дониш ташаккул меёбад, зимнан эхтирому нуфузи омузгор дар назди донишчу мутаносибан хеле баланд мегардад. Чун донишчу медонад, ки ягона рохи такмили дониш ин гирифтани (омузиши) он аз устод аст. Албатта, устод низ, цувваи асосиро ба тахкими василахои омузиши шогирдон равона мекунад, чун натичаи хуби шогирд, бахои хуб бар захмати устод аст.
5) Татбици хидоятхои рохбарияти олии мамлакат. Пешвои миллат шахсияте хастанд, ки сохиби малакаи волои тахлилй ва хар дастуру рохнамоие, ки пешниход менамоянд, асоси амици илмию амалй дошта, боиси пешрафи мамлакат ва хар шахрванд мегардад. Мисол, мактаби сулховарии Пешвои миллат - дар чахон хамто надошта, Точикистонро аз вартаи нобудй рахо бахшида, ба халцу миллати точик хувияти дубора бахшид. Зимнан, гузаштан ба фазои ягонаи тахсилот, аз чумла хамцадамй ва ё хамрохй ба низоми муосири тахсилоти Аврупой ё Fарбй, ки гурухи зиёди кишвархо шомиланд, ба мацсад мувофиц аст.
Дар умум, омилхо ва афзалиятхои асосии низоми муосири (кредитии) тахсилот дар тахлили мазкур (дар боло) ишора гардидаанд; ба хонанда тавсия мегардад, ки ба онхо назар андозад.
Хдмин тариц, ба назари мо ва бо дарназардошти тахлилу омузишхои боло баррасй ва татбици тавсияхои зерин ба субъектхои алоцаманд, хамчунин олимону мухаццицон пешниход мегардад:
1. ^атъ кардани хамагуна бахсу мунозирахо ва назару андешахо атрофи низоми анъанавии тахсил (он дигар бар намегардад ва зарарбор низ мебошад);
2. Пурра гузаштан ба низоми муосири тахсил (кредитй), аз чумла ворид шудан ба фазои ягонаи тахсил (низоми Аврупоии тахсил);
Ё инки
3. Баррасй кардани масъала оид ба низоми миллии тахсил бо дарназардошти татбици хусусиятхои муосир - низоми кредитй ва хамохангй бо фазои ягонаи тахсил;
4. Тахияи шакли ягона ва ё универсалии барномахо ва нацшахои таълимй дар хошияи ташаккули низоми муосири тахсил;
5. Бартараф кардани холатхои коррупсионй ва чорй кардани низоми муосири тахсил бо принсипхои амалии аслй;
6. Ч,орй кардани рацамикунонии чараёни натичагирии соатхои дарсй ва санчишу имтихонхои фосилавй ва солона бо принсипи хамбастагй ва хамгирой ба (аз) якдигар, хамзамон вобастагй надоштан аз субъект (на аз омузгор ва на аз маъмурият) бо истифода аз технологияхои коркарди нейрошабакавй;
7. Назорат ва мониторинги чараёни татбици цатъии низоми муосири (кредитии) тахсил, давра ба давра аз чониби мацомоти ваколатдори давлатии сохаи маориф ва алоца;
8. Баррасй кардани масъала оид ба чорй намудани чузъиёти низоми муосири (кредитии) тахсил дар муассисахои тахсилоти умумй.
ПАЙНАВИШТ:
1. Болонский процесс // https://journal.tinkoff.ru/guide/bologna-process/
2. Кредитная система обучения// https://almau.edu.kz/kreditnaia_sistema_obucheniia-6476
3. Положение о кредитной системе обучения в Технологическом университете Таджикистана, 2017//https://www.tut.tj/wp-content/uploads/2019/11/ПОЛОЖЕНИЕ-КСО^
4. МиралиёнД.А.Сотсиологияи идоракунй: Маводи таълимй/АД. Миралиён, С.Г.Абилова. -Душанбе: «Графика принт», 2018. - С. 316
5. В чем разница бакалавриата, специалитета и магистратуры// https://sibac.info/blog/bakalavriat-specialitet-i-magistratura-v-chem-raznica
6. Пассивность // https://vocabulary.ru/termin/passivnost.html
7. Кредит (образование)// https://ru.wikipedia.org/wiki/Кредит_(образование)
8. Болонский процесс и Европейское пространство высшего образования (ЕПВО) https://www.vsmu.by/157-o-evropejskom-prostranstve-vysshego-obrazovaniya/3220-bolonskij-protsess-i-evropejskoe-prostranstvo-vysshego-obrazovaniya-epvo.html
9. Образование в США// https://ru.wikipedia.org/wiki/Образование_в_США
10. Болонский процесс, Казахстан//https://ru.wikipedia.org/wiki/Болонский_процесс#Казахстан
11.Фармони Президенти Ч,умх,урии Точикистон «Дар бораи тадбирхои вусъат додани хисоббаробаркунии гайринакдй» аз 22.06.2023, №586// http://president.tj/node/30900
12.Паёми Президенти Чумхурии Точикистон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон -23.12.2022//http://president.tj/node/29823
13.Паёми Президенти Чумхурии Точикистон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон -23.04.2014 // http://president.tj/node/6598
14.Стратегияи миллии рушди Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030.-46 с.
15.Барномаи пешазинтихоботии номзад ба мансаби Президенти Чумхурии Точикистон аз ХХДТ Эмомалй Рахмон, Душанбе, 2020. - С. 24-25
16.Рейтинг университетов мира//https://www.i-l.ru/blog/rejtingi-universitetov-mira-kak-v-nih-razobratsya/
REFERENCES:
1. Bologna process // https://journal.tinkoff.ru/guide/bologna-process/
2. Credit education system // https://almau.edu.kz/kreditnaia_sistema_obucheniia-6476
3. The Statemanof the credit system of education of the Technological University of Tajikistan, 2017//https://www.tut.tj/wp-content/uploads/2019/11/REGULATIONS-CSR.pdf
4. Miraliyan K. A., Abilova G. S. Sociology of management: Educational material.-Dushanbe: "Grafika Print", 2018. - P.316
5. What is the difference between bachelor's, specialist's and master's degrees // https://sibac.info/blog/bakalavriat-specialitet-i-magistratura-v-chem-raznica
6. Passivity // https://vocabulary.ru/termin/passivnost.html
7. Credit (education) // https://ru.wikipedia.org/wiki/Credit_(education)
8. Bologna process and the European Higher Education Area (EHEA) https://www.vsmu.by/157-o-evropejskom-prostranstve-vysshego-obrazovaniya/3220-bolonskij-protsess-i-evropejskoe-prostranstvo-vysshego-obrazovaniya- epvo.html
9. Education in the USA // https://ru.wikipedia.org/wiki/Education_in_USA
10.Bologna process, Kazakhstan//https://ru.wikipedia.org/wiki/Bologna_process#Kazakhstan
11.Decree of the President of the Republic of Tajikistan "On measures to expand non-cash settlement" dated 22.06.2023, No. 586// http://president.tj/node/30900
12.Message of the President of the Republic of Tajikistan to the Supreme Assembly of the Republic of Tajikistan - 23.12.2022//http://president.tj/node/29823
13.Message of the President of the Republic of Tajikistan to the Supreme Assembly of the Republic of Tajikistan - 23.04.2014 // http://president.tj/node/6598
14.National development strategy of the Republic of Tajikistan for the period up to 2030.- p. 46
15.Pre-election program of the candidate for the post of the President of the Republic of Tajikistan from the People's Democratic Party Emomali Rahmon, Dushanbe, 2020. - Р. 24-25.
16.Рейтинг университетов мира//https://www.i-l.ru/blog/rejtingi-universitetov-mira-kak-v-nih-razobratsya/
