CC BY
11МАСЪАЛАХ,ОИ ОДОБУ АХЛОЦ ДАР ОСОРИ ШО^ НЕЪМАТУЛЛО^И ВАЛИ
Назаров %отам
Донитгоуи давлаmии Кулоб ба номи А.Рудакй
Одоб оини некмардон acm,
Беодоб ба мисли уайвон acm.
Гар ризои Худое меmaлaбй,
Бояaдam кард maрки беодобй.
Боодоб марди сурхру гардад,
Беодоб чун сагони ку гардад.
Боодоб бандаи подтоу тавад,
Беодоб кам зи хоки роу тавад [1, с.589].
Сайид Нypиддин Шод Неъматyллоxи Валй даp меpоси адабй- педагогии худ ба мавкеи таpбия даp чамъият баxои дypyст дода, онpо омили асосии инкишофи шахси ба камол pасида xисобидааст. Вале пеш аз он ки ба xалли ин масъала pавшанй андозем, заpyp аст, мyайян намоем, ки y ба таpбия xамчyн мафxyми асосии инкишофи шахси комил ва фозили чамъият чй гуна баxо додааст, оё даp таxти ин мафxyм чиpо даp назаp доpад ? Бояд изxоp каpд, ки Шоx Нематyллоxи Валй даp маънои васеи ин мафxyм пеш аз xама паpваpиш намyдан, нигоxyбин, навозишy меxpyбонй каpдан ва таълим додану одоб омyхтанpо мефаxмониданд.
Волидон, мypабиён, таpбиятдиxандагон ва омyзгоpон xам аз pyи нишондоди онxо бояд ба xамин максад бачагонpо баpои xам pyxан ва xам чисман ба xаёт тайёp шyда баpомаданашон паpастиш, Fамхоpй ва нигоxyбин кунанд, таълим диxанд, одо6у ахлок омyзанд, то ки онxо шахсони комил ва фозили чамъият шyда, ба воя pасанд. Масалан, таpбия даp маънои нигоxy бин каpдан, хypондан, ^шондан, аз ч^ати моддй таъмин каpдани инсон, ки баъд аз он чисми вай ба инкишофи дypyст саp мекyнад, Шоx Неъматyллоxи Валй чунин ме^яд:
Аз таpбияти тамоми асмо,
Хyдpо ба камол паpваpидем [1, с.527].
Баpои xамин аст, ки шоиp таpбияpо баpои чисман ва pyxxан инкишоф ёфтани одамон даp чамъият хеле заpyp мешyмоpад, xатто шахси бо кобилият ва бо истеъдод, соxиби заковати табий xам бо меxpyбонй ва Fамхоpиxои моддй эxтиёч Доpад. Вале Шод Неъматyллоxи Валй бошад, одамонpо баpои зисту зиндагонии осyда, беxтаp каpдани шаpоити зиндагй, истифода бypдан аз чомеаю таpбият даъват менамояд: Хдо кй бад зист, окибат бад мypд, Неку бад xаpчи каpд бо худ бypд [1, с.170].
Аз ин чост, ки Ш^ Неъматyллоxи Валй аз таpбиядиxандагон талаб мекаpд, ки даp катоpи ба инкишофи xолатxои pyxии ^дак диккатдодан, баpои паpастишxои моддй дидани таpбиягиpандагонашон Fамхоpиxо зоxиp намоянд.
Даp инкишофи pyxии инсон, пеш аз xама, даp навpасонy чавонон таpбия намудани хислатxои неки инсонй ва сифатxои начиби фаpдй макоми махсус ва мyxим доpад. Шоиp мегуйяд: «Рав pyx бигиpy чисм бигзоp, бигзаp зи кдypатy сафо чу» [1, с. 426]. Вале даp катоpи ин хосиятxои хислат даp кисме аз аъзоёни чомеа аз наpасидани таpбияи x0латx0и pyxï сифатxои бад xам ташаккул меёбанд. Баpои xамин Шоx Неъматyллоxи Валй одамонpо аз pyи хислату хаpактеpашон ба сифатxои неку бад чудо мекаpд.
Одамони аз чиxати pyxï хуб таpбияёфта ба худ ва атpофиён таъсиpи судманд ва хyшxолкyнанда меpасонанд. Баpакс шахсони ба камбyдиxои xолатxои pyxï гиpифтоp шуда, ба шахсони щота каpдаи худ, умуман ба табак^ои гуногуни аxолй таъсиpи манфй мебахшанд.
Оpе, гуфтан ба мавpид аст, ки ин адиби тавоно одамони ба сифатxои бад инкишофёфтаpо ошкоp сохта, таъкид мекаpд: «Он ки бино бувад, асо чй кунад, ^p бошад, ки бо асо гаpдад » [1, с.518].
Аз ин чост бyзypгии Неъматуллох, ки хамчун мyаллим бо кopy фаъолият, бо сyханoни пypмаънию зебояш, бо маъpyзахoю машваpатхoи пайёпаяш дили маpдyмpo ба даст oваpда, oнoнpo аз хоби гафлат баpхезoнда, ба rapy фаъолият сафаpбаp намyдааст. Mo хам ба сyханoни пандy ахлокии ин мyаллими сохаи ахлок , ки то имpyз кимати таpбиявии хyдpo гум накаpдаанд, такя каpда, камаpи химмат баpбаста саpфаpoз аз онем, ки ин икдом боиси фаpхyндагии pyхи бyзypгвop ва дилхушию саpбаландии миллати Точик, Хатлониён ва чахониён мегаpдад.
Шох Неъматyллoх даp мавpиди бoздopии мypидoн аз кopхoи нoдаpкop, хyсyсан истеъмоли бангy тамoкy бисёp сyханpoнй каpдааст.
Ин акидахои вай даp шаpoити имpyза, ки баpхе аз чавонони ноогох ба истеъмоли маводи мyхадиp боиси касодии фаpханг ва доги миллат гаштаанд, бисёp ба мавpид мебошад.
Хдо ки бо бангиён даме биншаст, Бангии зишт кист, баpхезад [2, с. 14].
Бо хамин максад poхбаpи хиpадманди давлати Точикон мyхтаpам Эмомалй Рахмон бopхo даp кoнфpoнсхoи Созмони Милали Муттахид ва баpoмадy Пайёмхо ба мо халки Ч,yмхypии Точикистон ибpoзи акида намуда, насли навpасy чавoнoнpo таъкид намудааст аз ин «Вабои асp» [3] яъне маводи мyхаддиp канopачУй кунанд. Икдоми дигаpи Шох Неъматуллохи Валй бе иpтибoт бо тавсияи эшон даp мавpиди ишгол ёфтан ба машогили ичтимой набуд, ин буд, ки шoгиpдoни хyдpo аз пyшидани либоси махсус ва зoхиp шудан ба кисвати(тoзапyшй) хос манъ каpд. Ба акидаи y yмpи ботину маънавиpo наметавон бо зoиp омехта каpд ва кимати хак ба гуфтаи худи шoиp даp беpангист на даp сафедию сиёхии шаpифи инсон. Даp тахалук ёфтан ба ахлоки Аллох ва муттасаф шудан ба сифоти хазpати Илохист на мукайяд шудан ба хаp либосе.
Ин икдоми пешгиpифтаи шoиp маънии oнpo дopад, ки y шoгиpдoнy мypидoни хyдpo чй даp таълимгоху чй даp киштзop ба пушидани либоси махсус сафаpбаp каpдааст. Агаp ба акидахои педагогии Шох Неъматуллох назаp афканем, мебинем, ки y мегyяд, илму ботини маънавиpo ба зoхиp наметавон омехта каpд ва кимату хypмати инсон даp сафедию сиёхии сypат нест, балки даp сиpати Уст.
Бале, хак чониби ин гуфтахои воло мебошад. Баpoи хамин буд, ки шoиp маpдyмpo ба кopy фаълият, хyнаpмандивy кишoваpзй, илм бо амалаш маслихатхо дода, oнoнpo бо мазмун бахо медод, на ба танбаливу бекopй, зебогии зoхиpй ва чомаю дастop. Бyзypгвop бopхo даp ашъopи панду ахлокии худ ба ин масъала pавшанй андохта, маpдyмpo аз чумла насли чавoнpo, баpoи донистану даp амал тадбик каpдани макому маpтабаи сиpатy сypат, ки шаpт ва заpyp мебошад, даъват намуда, чунин фаpмyдааст: «Ч,ону маънй талаб на сypатy тан, тани бечон чи мекунад доно. Бода менушию чoмpo мебин, то тану чони ту бувад зебо» [1, с.2].
Бале, хак ба чониби уст, ба зебогии зoхиpй, ки бо чомаву дастopy кулох намоён аст наметавон даp чамъият ва коллективи мехнатй нигох каpд, бояд бо ботин, сиpат, маънавиёт, ишки пок, акли pасo, дили гаpм, тани солим чамъият ва коллективи мехнатиpo ба даст oваpд.
Оpе, даp хаp давpy замон касоне хастанд, ки ба сypатy зoхиp, салаву кулохи инсон нигох каpда o^opo бахо медиханд. Даp асл онхо хато мекунанд, зебогии инсон даp сypат не, балки даp сиpати уст, вакте ки ботину ахлоки инсон накуст, хакикати он зoхиpy сypати инсoнpo нyp мебахшад. Œ^p oнхoеpo, ки даp зиндагию pyзгop гyмpoх шудаанду сафедиpo аз сиёхй фаpк каpда наметавонанд ва хакикатpo даp чомаву дастop мебинанд, аз гypyхи одамони пастфитpат дониста, чунин гуфтааст: «Онхо, ки мyкаppабoни шоханд, фopиг зи сафедию сиёханд. Ташpифи сифот каpда даp баp. вopаста зи чабзи кулоханд» [1, с.214].
Шoиp ва мyтафаккиpи нуктасанч тамоми маpдyмpo чун фаpзанди замони хеш, бо таълимоти педагогию ахлокиаш ниёзманди омузиши илм дониста, ба сохаи тасаввуф алокаманд медонад, лекин асоси таpбия гиpифтанpo даp дониш ва омузиш медонист. У гуфтааст: « Хдо киpo тамоми авлиё pад кунанд, ман кабул дopам ва мувофики кобилияту фахмишаш ypo такмил медихам» [2, с.15]. Ризокулихон Х,идоят ин мавзyъpo ба назм даpoваpдааст, ки чанд байтеpo мо аз он меopем:
Кутби актобй Hеъматyллоx Шоx, Гуфт ба эътимод ва фазли Оллоx. ФоpиF ypо зи чову дона кунед, Суи куи манаш pавона кунед, Даp пазиpам ба фа^у маст кунам. Он чи шоистаи вай аст, кунам [2, с.15].
Шоx Hеъматyллоxи Валй на танxо даpи неъмат ба pyи толибону соликон ва мypидони хеш кушода буд, балки бо тамоми майлу салосили фа^и замони хеш сулук мекаpдy муш^ои pасми сафову оини вафоpо бо онон ба чо меоваpд, ба xаp диёpе, ки меpасид, бо бyзypгонy донишмандони он сомон, бо лаъни шиpинy дили пок ва ахлоки xамидааш баp хypдy калон мyошиpат менамуд.
Албатта, ин исpоpваpзии худи y шоxидй медщад, ки y xамчyн муаллим, шахси бомаъpифатy боахлок , бо ахлоки xамида ва pафтоpy киpдоpи беxамтояш насли навpасy чавон ва умуман хал^о ба xайpат оваpда, хyдpо даp байни омма чун даpёи сеpтyFёне, ки аз болои ноxамвоpиxои сатxи замин чоpй мешуд, ки халк бошад болои он даpё мавч мезад . Ин байти зеp гyвоxй аз он медщад:
Мо чу даpёемy халк амвочи мо, Мочаpам мо бо xама даp сохтаем [2, с.16].
Ба xамин таpтиб Шоx Hеъматyллоxи Валй чаpоFи факpии Мyxаммадиpо даp Эpон ФУPУFи тозае бахшид.
Бо икдомоте, ки намудаанд, пайpавони хyдpо аз xавою xавас манъ каpдандy тазкияи нафс ва тасфия калб ва тачалии pyxpо yмpxо бо сулуку xифзи хилват даp анчуман, даp миёни соликони мактаби тавxид pивоч доданд. Ва баъд аз саpи Шоx Hеъматyллоxи Валй xам актоби силсилаи Hеъматyллоxй ин pавишpо дyнболагиpй каpданд.
Пас аз олам гузаштани асосгyзоpи силсилаи Hеъматyллоxй, яъне Шоx Hеъматyллоxи Валй, фаpзандаш Бypxониддини Халилyллоx таълиму таpбияи даpвешонpо ба yxда гиpифт. Доктоp Чдводи Hypбахш даp тазкиpаи худ оид ба хислатxои хубу xамидаи Hеъматyллоxи Валй чунин гуфтааст: «Шоx Hеъматyллоxи Валй xангоми сухан ва сyxбат каpдан лаxни оpом доштанду суханони пайваста, ки даp камоли матонату викоpи матлуб мефаpмyд. Ба тавpе ки вакте даpёи илмаш мавч мезаду лаб ба сухан мекушод, суханону каpомоти y ончунон буд, ки мастама ( xаланга ) мепиндошт, аз pyй ё китобе киpоат мекунад» [2, с.17].
Сиppе даp Девони ашъоpи Шоx Hеъматyллоxи Валй нщон аст, ки xамин салосат (вазндоpй) ибоpатy сиpоxоти маъони даp ашъоpи эшон чамъ оваpда шуда, ба тавpе, ки хонанда ё шунаванда метавонад тасаввyp кунад, ки ин ашъоppо ин муаллими соxаи ахлок бо лабдаxо такpиp фаpмyданд, ва мypиде онxоpо таxpиp каpдааст. Доктоp Чдводи Hypбахш даp китоби худ чое мефаpмояд:
«Шоx Hеъматyллоxи Валй даp замоне мезистааст, ки бозоpи шеъp ва шоиpй даp Эpон камолу pивоч дошта ва y пас аз 60-солагй 0F0з ба сypyдани ашъоpи хеш каpдааст» [2, с.17]. Яъне даp охиpи давpони xyкyмати амиp Tемyp ва аввали xyкyмати писаpаш Шоxpyх, умуман Гypгониён баpои шоиpонy аxли калам ва xyнаpмандон эxтиpоми зиёде доштанд, бахусус Шоxpyх, монанди Миpзо Искандаp фаpзанди амиp шайх бинни Tемyp, аз ypафовy уламо ва xyнаpмандон истикбол мекаpданд. Хдтто даp xалкаи иpодоти онон даp меомаданду гоx- гоxе худ ба сypyдани ашъоpе шитоб меваpзиданд.
Шоx Hеъматyллоxи Валиpо метавон аз шоиpони машxypи асpи хеш ба шyмоp оваpд. Ва агаpчи Tемyp аз Шоx Hеъматyллоx истикболи шоиста ба амал наоваpда бошад, xам махсусан Искандаp бинни Амиp Шайх баpои Hеъматyллоx эxтиpоми зиёд доштанд.
Аммо шyxpатy бyзypгии ин мyтафаккиp ба воситаи ашъоpи y нест, Шоx Hеъматyллоxи Валй даp xакикат шоиp нест, балки оpифест, баёни xакикат мекунаду онpо ба либоси шеъp даpмеоваpад.
Ашъоpи Шод Hеъматyллоxи Валй xама доpои мазмуни панду ахлокии иpфонист ва баёни xоли касест, ки yмpе ба Fами ишк нишаставу аз саpи завк чун дилбохтаи шефта даp пешгоxи маъбуд ниоиш паpдохта аст.
Нест шеъpy шoиpй баp ман, Хдмчу абчад буд баp чаддам [1, с. 114].
Шох Неъматуллохи Валй бештаp ба сypyдани газал эхтимом ваpзиданд, ашъopи дигаpи шoиp аз кабили касоиду маснавихо ва pyбoихo даp макоми мукоиса бо газалхо бисёp ночиз аст.
Ашъopи Шох Неъматуллохи Валй такpopест даp гyфтop, ба кадpи тааммул метавон дид, ки шoиp даp ахволи мухталифи факт (вакт) ба баёни як хакикати вохид паpдoхтавy oнpo даp колаби мухталиф ва ба сypатхoи гуногун даpoваpда, он чиpo, ки бо завк даpёфта бозгу каpдааст.
Шеъpи у замзамаест аз чакомаи хаёт, навоест аз найи хастй, нагмахоест аз нагмахои Илохй ва он чо, ки ин замзамаест човидонй, нагмахоест осмонй. Шох Неъматуллох такpopи oнpo такpop хуш медонад ва мефаpмoяд: Гаp бувад такpop даp гyфтopи мо, Ту хуше бишнав, ки такpopе хуш аст [1, с.69].
Хдмин тавp, Шох Неъматуллохи Валй даp меpoси адабй ва педагогии худ ба маънои таpбия даp чамъият бахои дypyст дода, oнpo омили асосии инкишофи шахси ба камол pасида мехисобад
Аз тадкикотхои мо ба хулоса омадан мумкин аст, ки Шох Неъматуллохи Валй на танхо ба таpбия, мухит ва наслият хамчун омили асосии шахси баpкамoлy аз хаp чихат инкишофёфтаи чамъият бахо медихад, балки даp баpoбаpи ин нисбат ба наслият мавкеи таpбия ва мyхитpo баланд баpдoшта, ба таpбия чун омили асосии шахси комилан ба воя pасида ва ба хаёт тайёp шуда баpoмадаи инсон ахамияти калон медихад.
Масъалаи таpбияи одобу ахлок даp илми педагогика яке аз масъалахои хеле васеъ ва дoманадop буда, даp давоми гyзаpиши давpахo ва асpхoи тулонй баpoи даp насли навpас паpваpидани хислатхои начиби инсонй накши бyзypге гузоштааст.
Даp педагогикаи халкй одоб мафхуми васеъ дopад, зеpo, ки тахти ин мафхум даp бачагон таpбия каpдани хисси баланди ватандустй, инсoнпаpваpй, дустию pафoкат, хиpадмандию rn^^pï мехнатдустию дигаp сифатхои бехтаpини инсонй фахмида мешуд.
Аз ин чост, ки мутафакк^они гузаштаи точику- фopс даp эчодиёти худ ба масъалаи таълиму таpбия, одобу ахлок диккати калон медоданд ва бояд эвтроф каpд, ки ин масъала яке аз масъалахои асосии системаи акидахои педагогии o^opo ташкил мекаpд.
Шох Неъматуллохи Валй аз чумлаи хамин мyтафаккиpoне мебошад, ки эчодиёти пypганoваташ дилхopo тасхиp, аклхopo pавшан ва амалхopo наку мегаpдoнад. Даpачаи баланди инсонй, иззату и^оми одамон, наёзypдани шахсе ва амсоли инхopo даp бисёpи чойхои ашъopаш, аз чумла газалиёташ ба калам додааст. У даp ин мавpид чунин мефаpмoяд:
Гаp биёзopад маpo мypе, наёзopам ваpo, Худ кучо oзopи маpдyм, эй азизон, ман кучо. Кyфp бошад даp таpики ошикон, oзopи дил, Гаp мусулмонй, чаpo oзop медopй pавo [1, с.5].
Шох Неъматуллохи Валй ба масъалаи даp ниходи навpасoнy чавонон таpбия намудани poстию накyкopй хамчун яке аз сифатхои бехтаpини ахлокй ахамияти хеле калон медоданд. Ростию rn^^pñ, аз pyи нишондоди ин opифи замон, даp зиндагй баpoи инсон нихоят заpyp аст. Касе, ки poстию накyкopиpo пеша каpдааст, одами маданй, бoмаъpифат ва хушахлоки чамъият мебошад.
Хдо як фаpд хам ба poстию poсткopиаш хамчун инсон шинохта мешавад. Вале аз нигохи Шох Неъматуллохи Валй podï ва rn^^pñ он вакт фoидаoваp аст, ки агаp одам oнpo хамеша poхнамoи хаёти хеш сохта, даp фаъолияти хаppyзааш аз вай истифода баpад. Даp натичаи муттасил пеша сохтани poстию накyкopй даp у малака ва махopат хосил шуда, ба комёбихо сохиб мешавад. Шoиp даp як pyбoиаш даp хусуси он, ки pod'TOpo^ накyкopoн даp хаёт хамеша pod^op ва накyкop мешаванд, oдамoнpo ба poсткopию накyкopй даъват намуда, чунин гуфтааст: Мо одати худ бахоначуй накунем, Чуз poстpавй ва некхуйй накунем.
Онхо, ки ба чои мо бадихо карданд,
Гар даст дихад, ба чуз накуйй накунем [4, с.57].
Дулоса, таълимоти ахлокии Шох Нематуллохи Валй дар бораи кимати баланди тарбияи ахлокй, аз чумла ростию накукорй, одоби сухан, инсондустию ватандустй, саховатмандй, аклу фаросат гуфтахои хамфикрони худро пурра мегардонанд. Саховатмандон аз руи таълимоти у бо сахигиашон пеш аз хама хочатбарори мардумонанд.
Шох Нематуллохи Валй хам хамеша дар халкаи дустон, шогирдон, муридону устодон карор дошт. Сухбатхо меорост, мардумро панд медод, ба рохи рост хидоят менамуд. Ин буд, ки дар дилу дидаи одамон маъво гирифта буд, зеро дусташ медоштанд. Аз ин чост, ки худи шоир дар байти зер ба боварй гуфтааст: « Гар ба сурат аз дидахо биравам, аз дили дустон нахохам рафт» [1, с.603]. Осори панду ахлокии Шох Неъматуллохи Валй бахреро мемонад, ки хар ташналаберо ба суи худ мекашад. Дамин тавр, гуфтан бо маврид аст, ки тадкики пурраи ин бахри беканор вазифаи мо мухаккикони чавон буд, хаст ва мемонад.
Адабиёт:
1. Девони Шох Неъматуллохи Валй бо калами Сайид Нафисй. -Техрон,1374 (1996). -720 с.
2. Доктор Чдводи Нурбахш. Рисолахои илмии Сайид Нуриддини Шох Неъматуллохи Валй. -4.1. -Техрон, 1375 (1997). -500 с.
3. Конуни 4умхурии Точикистон «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд». -Душанбе, 2011.
4. Назаров Д. Рубоиёти Шох Неъматуллохи Валй. -Душанбе, 2011. -74 с.
ПРОБЛЕМА ЭТИКИ В ПРОИЗВЕДЕНИИ ШАХА НИГМАТУЛЛАХИ ВАЛИ
Назаров Хотам
На данной статье автор на основе анализа и обобщения существующих литератур анализирует различные аспекты этической учении Шаха Нигматуллахи Вали. Также в статье автором статьи определяется место и роль этической обучении и воспитании в произведении Шаха Нигматуллахи Вали. Таким образом, автор статьи, интерпретируя различные стороны этических учений Шаха Нигматуллахи Вали, показывает его вклад в развитии этических и педагогических учений.
Ключевые слова: обучение, воспитание, этика, этическое учение, педагогические произведения, негативные поступки, позитивные поступки, привычка.
ETHICS PROBLEMS IN THE CREATION OF SHAH NIGMATULLAHI WALI
Nazarov Hotam
In this article the author on the basis of the analysis and synthesis of existing literature examines various aspects of the ethical teachings of Shah Nigmatullahi Wali. Also in the article the author of the article defines the place and role of ethical training and education in the work of Shah Nigmatullahi Wali. Thus, the author of the article, interpreting various aspects of the ethical teachings of Shah Nigmatullahi Wali shows its contribution to the development of ethical and pedagogical exercises.
Key words: education, ethics, ethical teaching, pedagogical works, negative actions, positive actions, habit.
Сведения об авторе: Назаров Хотам - старший преподаватель кафедры педагогики Кулябского государственного университета имени А.Рудаки, тел.: (+992) 98 1058386.
Information about the author: Nazarov Hotham, senior lecturer of Pedagogy chair in Kulob State University named after A. Rudaki, tel. (+992) 98 1058386.
