CC BY
9Keywords: physical task of environmental content, environmental education, the movement of molecules.
Сведения об авторе:
Мирзозода Фирузи Талбидаги - ассистент кафедры методики преподавания физики Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни. Адрес: 734003, Республика Таджикистан, город Душанбе, район И. Сомони, проспект Рудаки 121. Тел.: (+992) 988 33 43 07. Мираков Насим Абдурасулович - асистент кафедры физика и телекоммуникации технического колледжа Таджикского технического универстета имени академика М.Осими. адрес: г Душанбе район Фирдавси улица Кахороа 149 кв 091а тел (+992) 93 541 42 37 Nasim.Mirakovamail.ru About the author:
Mirzozoda Firuzi Talbidagi - Assistant, Chair of Physics Teaching Methodoljgy, Tajik State Pedagogical University named by S. Aini. Address: 734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe, I. Somoni district, Rudaki Avenue, 121. Tel.: (+992) 9883343 07. Nasim Mirakov Abdurasulovich - Assistant, Chair of Physics and Telecommunication of Technical College, Tajik Tehnical University named after academician M. Osimi. Dushanbe, Kakhorova st., 149, apartment 091a Phone: (+992) 93 541 42 37 Nasim.Mirakov@mail.ru
методикаи таълими босалодияти ашъори абдуррадмони чоми дар курси хониши адаби
Бобоева З.Т.
Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров
Тибки консепсияи мактаби миллй таълими адабиёт дар муассисахои тахсилоти миёнаи умумй ба се зина чудо мешаванд: Курси хониши эзохй, курси хониши адабй ва курси таърихи адабиёт. Мутахассисон максад ва вазифаи хар се зинаи таълими адабиётро муайян карданд. Ин се зинаи таълим аз якдигар тавофут ва махсусияти хешро доранд ва ба синну солу чахонбинии хонандагон алокаманд аст. Тибки таъкиди методистон, Дар курси хониши адабй адабиёт ба таври мавзуй омухта мешавад ва он давоми мантикии таълими хониши эзохй буда, хониши матни бадей дар он мавкеи асосй дорад. Адабиёт бояд инсонсоз бошад ва яке аз вазоифи курси хониши адабй тарбияи насли наврас аст, ки ин максад бо воситаи таълими матнхои бадей амалй мегардад. Муносибати босалохият ба матни бадей метавонад захираи лугавии хонандаро бой гардонад, нутки шифохй ва хаттии онхоро инкишоф дихад ва нуктаи аз хама асосй, фаъолияти маърифатии хонандаро дар хаёт таъмин менамояд.
Мураттибони "Барномаи таълими адабиёти точик дар синфхои У-Х1" (2007) барои таълими эчодиёти Абдуррахмони Ч,омй дар синфи хафтум 5-соат чудо кардаанд, аммо ин панч соат барои таълими хикояхо аз "Бахористон"-у маснавии "Сислсилат-уз-захаб" ва "Нафахот-ул-унс" аст. Муратибони барнома аз ашъори гиноии Ч,омй байтеро хам барои хонандагони синфи 7 мувофик наёфтаанд ва ё салох надонистаанд. Дар шеваи муносибати босалохият ба таълим омузгор имкон дорад, ки мавзуъ ва мундаричаро вобаста ба талаботи таълим иваз намояд. Аммо пеш аз он ки аз ашъори гиноии шоир намунае дархури хонандагони синфи 7 биёварем, нишондоди барномаро баррасй мекунем, зеро омузгорони мактаб бештар ба барнома такя мекунанд ва пойбанд он хастанд.
Дикояи "Шикояти пиразани мазлум бо Санчар" аз маснавии "Сисилат-уз-захаб", ки мураттибони барнома пешниход кардаанд, дар асл " Дикояти пирзоле, ки рох бар Санчар гирифта ва аз берохии як-ду золим додхохй кард ва зулми эшонро аз рох бардошт" унвон дорад ва аз 44 байт иборат аст. Дар китоби дарсй унвони хикоят ба тарики мухтасар "Дикояти пирзоле, ки рох бар Санчар гирифта" омада, ки кобили кабул аст. Муаллифони китоби дарсй хикоятро мухтасар намуда, аз 44 байт 29 байтро интихоб намудаанд. Дикоятро аз ин хам мухтасар кардан мумкин аст, вале набояд кисмати охир, ки Султон Санчар баъд аз чазои золимон ба пирзол боги ангуру зар хадя мекунад ва бевазан аз адлу саховати вай хушнуд мешавад, хазф кард: Бевазанро ато муцаррар кард, Аз зару цалби зар тавонгар кард. Дод бо зар яке разаш маъмур, То аз он кудакон хуранд ангур.
Кардаш аз адлy цуди хyд хyшнyд,
Дар цауон то ки буд, аз он хуш буд [9].
Дap китоби дapсй ба чуз аз шapхи ду калима "Шохчон", ки мyхaфaфи Шохи чахон aстy дap гузашта Мapвpо чунин ном мебypдaнд ва боpaгй - асп шapхy тавзехе аз ин хикоят наомадааст. Муаллифони китоби дapсй дap кисмати "Саволу сyпоpиш" доиp ба ин хикоят суоле гузоштаанд, ки хеч ба он дахл нaдоpaд ва мантикан хатост: '^ap хикояти "Пиpзоле, ки pох ба Ca^ap гиpифтa" Ч,омй ба кадом бозëфти азим муваффак ва комëб гаштааст?" Маълум нест, ки муаллифони китоби дapсй кадом "бозëфти азими Ч^мй^о дap ин хикоят дap нaзap доpaнд. Шояд чазо додани золимон аз тapaфи Ca^ap "бозëфти азим"-и Ч,омй бошад?
Тaвpе ки методистон таъкид кapдaaнд, таълими aсapи бадей дap кypси хониши адабй се мapхилa доpaд: машгулияти мукаддимавй, коp бо матн ва машгулияти чамъбастй. Аз он чо, ки матни хикояти болои Ч,омй он K^ap калон нест, омyзгоp метавонад хикоятpо бо иштиpоки фаъоли хонандагон дap синф хондаву тахлил намояд. Ш^ти аввал дap тахлили матни бадей он аст, ки матн дypyст киpоaт шавад. Омyзгоp метавонад дap ибтидо худ матни хикоятpо киpоaт кунад. Талаботи муносибати босалохият, ки хонaндaмехвapй чaвхapи онpо ташкил медихад, фаъолияти бештapи шогиpдонpо такозо мекунад. Arap мaтнpо яке аз хонандагон бyppовy ифоданок киpоaт кунад, бехд^ аст.
Шapти дувум шapхи калимоти дyшвоpи матн аст. Методистон pyс В.В. Голубков, ки аз бyнëдгyзоpони методикаи таълими aдaбиëт дap дaвpони Шypaвист, дap ин масъала менависад: "Хонандагон aсapи бадей мехонанд, ягон калима ва ë ифода бapои онхо ношинос аст ва ба тавзех ниëз доpaд, вале аглаби калимот ба хадде фахмоянд, ки хонандагон метавонанд мaтнpо мухокима кунанд. Пас омyзгоp танхо ба шapхи калитмоти дyшвоp махдуд мегapдaд? На. Бештapи кaлимaхоpо хонандагон на ба хадди лозима сахех шapх медиханд. Илова бap ин бештapи кaлимaхоpо мефахманд, вале дap бaëни худ ба коp нaмебapaнд. Бо максади ганй гapдонидaни доиpaи зaхиpaи лугавии забони онхо ин кaлимaхоpо шapх додан, сахеху дакик намудан ва аз зaхиpaи кapaхтy бехapaкaт ба зaхиpaи фаъол интикол додан зapyp аст" [30, c.l80].
Дap матни мaвpиди нaзap кapиб дap хap як байт калимоти дyшвоpе мачуданд, ки ниëз ба шapх доpaнд. Дap байти якум калимаи "зол", ки ду боp омадааст, бояд тавзех ëбaд. "Зол" ба маънии пиp, солхypдa, одами фapтyт. Дap мисpaи дувум шоиp пиpзолpо ба чахони кухан ташбех дода, тapкиби "золи чахон" сохтааст. Дамин тapик дap матн калимахои "тазаллум" (шикоят аз зулм, додхохй), "сapкaшй", "Кайвон", "бонг", "нaфиp", "гapдyн", "мyздypй", "дастмузд", "гумоштан", "хувайдо", "нухуфт", "хасм", "мискинон", "хyсpaвй", "табохй", "мазолим", "paз" ва "тaвонгap" бояд шapхy тавзех шаванд. Илова бap ин ибоpaвy ифода ва тapкиботе дap ин хикояти манзум мавчуданд, ки дap зохиp фахмо менамоянд, аммо дapки маънои дакики онхо на ба хap кас даст медихад. Масалан, "золи чахон", "хaнчapи ситам", "сapкaшй ба Кайвон", "пapешонкоp", "гaндaпиp", дилашон бaхpи нон ба ду ним", "панчаи мyздyp", "paди адлу зулм", "чигapхоpон", "сapои нухуфт", "сapдaфтapи мазолим" ва Faйpa, ки ниëз ба шapхy тавзехи дакик доpaнд, то мазмуни матн ва хyнapи шоиp ба хонандагон paвшaн гapдaд. Омyзгоp бояд калимоти дap боло зикpшyдapо бо истифода аз лугату фapхaнгхо бо иштиpоки хонандагон шapхy тавзех дихад.
Омyзгоp пеш аз накли мазмуни матни бадей метавонад ба хонандагон сyпоpиш дихад, ки доиp ба матни киpоaтшyдa накша тapтиб диханд. Capaввaл хонандагон дap алохидагй накша тapтиб медиханд. Aгap накша аз тapaфи хонандагон дypyстy комил мypaттaб нашуда бошад, пас, бо pохбapии муаллим накшаи дастачамъй сохта мешавад. Накша бояд бо нaзapдошти фи^у андешаи хонандагон ва бappaсию мухокимаи онхо хатти хapaкaти пеpсонaжхо таъйин шуда, бaëни мазмун мypaттaб ва бонизом мypaттaб гapдaд.
Дap низми суннатии таълим, алалхусус дap синфхои У-У11 маводи асосии ^pn китоби дapсй мебошад. Чунон ки дидем, муаллифони китоби дapсй мaтнpо овapдaaндy ба чуз шapхи ду калима ва суоли бемавкеъ чизе илова нaкapдaaнд. Шеваи муносибати босалохият ба таълим имкон медихад ва талаб менамояд, ки омyзгоpy хонандагон аз сapчaшмaхои дигap истифода бapaнд ва махдуд ба китоби дapсй намонанд. Истифодаи сapчaшмaхои дигap, монанди куллжти шоиp, васоиту дaстypхои таълимй шapоит фapохaм меовapaнд, ки матни бадей ба дypyстй ва дакик тахлилу бappaсй шавад. Хонандагон танхо дap ин сypaт метавонанд дap фахмиши матни бадей ба салохиятхо комëб гapдaнд.
Чунон ки зикр намудем, методистон мураттаб намудани накшаро яке аз анвои асосии кор бо матн дар мактаб хисобидаанд. Тартиб додани накша кори сахлу осон нест, бояд шеваи тартиб додани онро ба хонандагон омухт. Мутахассисон дар таълими адабиёт дар мактаб ду навъи накша: сода ва мураккабро пешниход кардаанд. Накшаи сода ба чихатхои асосй, аммо накша мураккаб тамоми чузъхои матни бадеиро фаро мегирад. Ба тарики намуна мо дар асоси матни мавриди назар накша тартиб медихем. Ин амал дар синф хатман бояд бо иштироки фаъоли хонандагон сурат гирад. Накша бояд дар асоси рукнхои сужаи хикоят: кисмати аввал аз огоз, рабт, харакат ва кисмати дувум авч ва катъ мураттаб шавад. Аз ин назар накшаи содаи хикояти мавриди назар бояд чунин сурат гирад:
Накша сода:
1. Пеши рохи Султон Санчарро гирифтани пирзол;
2. Шикояти пирзол аз ду лашкарии султон, ки ангури сабади уро ба горат бурданд;
3. Худро маломат кардани Санчар аз шеваи хукмронияш, ки мардуми бечора аз дасти зердастони у дар азобанд;
4. Ч,азо додани Санчар ду лашкариро, ки пирзолро горат карданд;
5. Мукофот додани Санчар пирзолро.
Дар накшаи мураккаб чузъиёти хикоят муфассалтар ва дакиктар нишон дода мешавад. Агар хонандагон дар аввал накшаи сода ва баъд накшаи мураккаб тартиб диханд, бехтар аст.
Накшаи мураккаб:
1. Саргузашти пиразан:
а) Дикояти пирзол бо наберагони ятимаш дар Марв;
б) Ангур орзуи кардани ятимон;
в) Ба дехаи дигар мардикорй рафтани пиразан;
г) Як сабад ангур гирифтани пиразан ба ивази кораш;
д) Горат кардани ду-се лашкарй пиразанро;
2. Пеши рохи Санчарро гирифтани пиразан ва накухиш кардан:
а) Бо овози баланд хитоб кардани пиразан Султон Санчарро;
б) Назди пиразан омадани Санчар;
в) Накл кардани пиразан саргузашти худу ятимонашро ба Санчар;
г) Шикояти пиразан аз ду лашкарии Санчар, ки дастмузди уро ба
горат бурданд;
д) Тарсондани пиразан Санчарро аз окибати кораш;
ё) Танкид кардани пиразан шеваи хукмронии Санчарро;
3.Худро маломат кардани Санчар, ки аз холи зердастонаш бехабар
мондааст:
а) Шунидани Санчар арзи пиразанро;
б) Маломат кардани Санчар худро;
в) Чдзо додани Санчар он ду лашкарии горатгарро;
г) Ато мукаррар кардани Санчар бевазанро.
Омузгор метавонад баъд аз тартиб додани накшаи матн мазмуни онро пайдарпаю мураттаб аз хонандагон талаб кунад. Накли шифохии мазмуни матн ба ташаккули нутки шифохии хонандагон мусоидат мекунад. Матни "Дикояти пирзоле, ки рох бар Санчар гирифт" манзум аст. Хонандагон метавонанд онро мустакилона ба наср гардонанд. Агар накли мазмуни матн бо тахлил тавъам ба рох монда шавад, хонандагон хубтару бехтар максади адибро дарк мекунанд. Накли матни бадеиро метавон мухтасар ва муфассал баён кард. Омузгор бояд саъй кунад, ки шогирдон мазмуни матнро муъчазу мухтасар баён кунанд. Дангоми шарху тахлили матни бадей хонандагон бояд кахрамони асар ва персанажхои асосиро фарк карда тавонанд. Масалан, дар матни мавриди назар пирзол кахрамон ё худ персонажи асосии асар аст, ки хатти сужет вобаста ба фаъолияти уст.
Барои таъйини зинаи кобилияти маърифатии хонандагон, ки аз чумлаи талаботи муносибати босалохият ба таълим аст, баъд аз хондану тахлили матн омузгор метавонад тавасути саволнома онро амалй гардонад. Вобаста ба матни "Дикояти пирзоле, ки рох бар Санчар гирифт" барои муайян кардани кобилияти маърифатии хонандагон омузгор метавонад чунин саволнома ва супоришхо тартиб дихад:
Cавол Зинаи кобилияти маъpифатй
1 Баpои чй пиpзол саpи pоxи Cанчаppо гиpифт?
2 Пиpзол Cанчаppо ба кадом сабаб гyнаxкоp каpд?
3 Ду лашкаpй чй зулм ба пиpзол pаво диданд?
4 Oë Cанчаp ба вокеаи pyйдода вокеан Ty^x^p аст?
5 Oë Cанчаp хyдpо даp ин вокеа гyнаxкоp медонад?
б Cанчаp баpои чyбpони гyноxаш чй ^p каpд?
7 Ба фикpи шумо пиpзол xак буд ва pафтоpи ypо каxpамонй номидан мумкин аст?
Cyпоpишxое, ки бо такя ба мазмуни матн аз таpафи омyзгоp пешнщод мегаpдад, баpои таъйини зинаи маъpифатии хонандагон аxамияти бештаp доpад:
№ Cyпоpишxо Зинаи кобилияти маъpифатй
1 Mатнpо хонед ва пеpсонажxои онpо муайян кунед
2 Ба pафтоpи пиpзол баxо диxед
3 Mатнpо боpи дигаp хонед ва унвони дигаp, ки баëнгаpи мазмуни он бошад, гyзоpед.
4 Mатнpо ба кисматxо чудо кунед
5 Ч,ойи кисматxои матнpо иваз кунед, ки хатти сужет халал наëбад.
б Даp асоси матн саxнача таpтиб диxед ва онpо ба намоиш гyзоpед
Ин сyпоpишxоpо хонандагон метавонанд чудогона ичpо кyнанд чуз аз намоиши саxнача, ки бояд чанд кас иштиpок кунад ва xамчyнин дастчамъона метавонанд ичpо кунанд.
Омyзгоp бояд xам чавоби сyолxо ва xам ичpоиши сyпоpишxоpо назоpат кунад. Масалан, даp мавpиди таFЙиp додани унвони матн xамон хонанда муваффак мегаpдад, ки матнpо пyppа xазм каpда бошад. Таъйини унвони нав зинаи кобилияти маъpифатии хонандаpо муайян мекунад. Дамчунин муваффакона пасу пеш бypдани кисматxои матн ба даpачаи кобилияти маъpифатии хонанда вобаста аст. Даp матни мавpиди назаp нахуст пиpзол саpи pоxи Cyлтон Cанчаppо мегиpад ва баъд аз ry^xrop каpдани султон Fоpат шyданашpо аз чониби ду лашкаpии вай баëн мекунад. Хонандае, ки матнpо ба дypyстй ва комил xазм намудааст, метавонад чойи кисматxои матнpо иваз кунад, ки xеч халале ба хатти сужет наафтад. Масалан, метавон нахуст саpгyзашти пиpзол ва Fоpат шyданашpо аз чониби ду лашкаpй оваpд ва баъд аз он гиpифтани саpи pоxи Cанчаpy шикоят каpдани пиpзолpо баëн каpд.
Ба xамин минвол метавон чандин pоxy шеваxои таxлили матнpо ба коp бypд, ки хонандагон ба адабжти бадей шавк пайдо кунанду худ мустакилона ба хондану таxлили матн паpдозанд. Омyзгоpон метавонанд xикоятxои дигаp, ки даp баpнома баpои таълим пешниxод шудааст, ба шевае, ки даp таълими "Дикояти пиpзол, ки pоx баp Cанчаp гиpифт" баppасй намудем, таълим дщанд.
Гаpчанде даp "Баpномаи таълими адабжти точик даp синфxои У-1Х" (2007) аз ашъоpи гиноии шоиp чизе пешниxод накаpдаанд, аммо омyзгоp набояд бо баpнома маxдyд шавад. Шеваи босалоxияти таълим имконияти таFЙиp додани мавзyъ ва мyндаpичаpо баpои омyзгоp заpyp донистааст. Абдyppаxмони Ч,омй xам даp девони ашъоp ва xам даp маснавиxояш даp мавpиди маpомномаи зиндагии худ абëте сypyда, ки хеле пандомyзанд ва доpои аxамияти бyзypги маъpифатию таpбиявй доpанд. Масалан, байтxои даp маззамати тамаъкоpон гуфтаи шоиp, ки даp кисмати шаpxи xолаш оваpдаем, даp ^pra хониши адабй истифода каpдан хеле бамавpид аст: Ба дандон рахна дар фулод кардан, Ба нохун ро% дар хоро бyридaн, Ба фарци сар ниуодан сад шymyр бор, Зи Машриц цониби Магриб давидан, Басе бар Цомй oсoнmaр намояд, Ки бори миннamи дунон кашидан.
Даp абëти боло аксаpи калимаxо даp зоxиp баpои хонандагони синфи 7 фаxмоянд, вале омyзгоp бояд паxлyxои гуногуни баъзе калимаxоpо pавшан намояд, то хонандагон салоxияти коpбypди онxоpо даp нутки шифоxию хаттй биомyзанд. Агаp ин амал бо
иштиpоки хонандагон сypaт гиpaд, суди бештap меовapaд. Яъне, дap шapхи маънй кapдaни калимаву ибоpaхои ноошно ва ë камошно бояд хонандагон худ аз лугати фapхaнгхо истифода бapaнд, ки аз талаботи мухими муносибати босалохият аст. Омyзгоp бояд paхнaмо бошад, шеваи коp бо лугату фapхaнгpо ба хонандагон ëд дихад. Адабжтшиноси вapзидaи точик мapхyм Абдулманнони Нaсpиддин китобе бо номи «Фapхaнги мyхтaсapи адабдат» навиштаанд, ки бapои хонандагони мактаб дap маънй кapдaни калимаву ибоpaхо ва истилохоти шеъpй хеле муфид буда метавонад.
Дap поpaи шеъpии дap боло овapдaшyдa, калимахои «фулод» (аслан пулод аст, ки бо тaъсиpи забони apaбй хapфи «п» ба «ф» мубаддал гаштааст), «хоpо» ва «дунон»^ бояд шapх дод. «Пулод - филиззи нyкpapaнги бисëp мустахкам, ки аз якчоя гудохтани охан бо микдоpи муайяни кapбон (yглеpод) хосил мешавад (101, 105). «Хоpо, хоpa -санги сахт, санги сахти нотapошидa, гpaнит» (101,494). «Дунон - мapдyми паст, нокас, paзил» (101,399). Мypоди шоиp аз пулод ва хоpо сахтии онхост. Яъне, ба хеч вачх бо дандон ба пулод paхнa овapдaн намешавад ва ë бо нохун санги сахти хоpоpо бypyдaн наметавон, коpи бенихоят сахт аст, ки дандону нохун дap ин коp мешикананд. Аммо бapои Чомй ин коpхо басе осот^ аст, ки миннати одамони пасту нокaсpо тахаммул кунад. Дамчунин бapои шоиpи бyзypг сapнaгyн дap оташдон фypy paфтaнy ба мижжа (пилки дида) отaшпоpapо чидан ва сад шyтyp боppо ба сap ниходану аз Шapк чониби Fapб давидан осот^ аст нисбат ба он ки миннати инсонхои пасту фypyмояpо кашад.
Омyзгоp бо хaмpохи хонандагон бояд аз маънии aбëти боло нaтичaгиpй кунанд. Яъне шоиp чй гуфтан мехохад? Aгap ба ин суол нахуст худи хонандагон чавоб гуянд бехтap аст. Бapдошти хонандагон аз шеъp бояд мухокима шавад. Arap чaхоp - панч хонанда андешаи хyдpо бaëн кунанд, нaтичaгиpй комилтap мегapдaд. Хонандае фикpaшpо шояд чунин бaëн кунад: Aбдyppaхмони Чомй ба мо - чавонон таъкид мекунад, ки дap зиндагй аз касе кapз нaгиpем, то дap зеpи миннати вай намонем. Хонандаи дигap чунин бapдошт доpaд: Шоиpи бyзypг талкин мекунад, ки чунон зиндагй бояд кapд, ки ба касе мухточ нашавй ва Faйpa. Омyзгоp андешахои хонaндaгонpо, ки яке дигapеpо пyppa мекунад, чамъбаст мекунад.
Талаботи муносибати босалохият он аст, ки ба хонанда чизеpо бояд омухт, ки дap зиндагй ypо ба rap ояд. Дифзи поpчaи шеъpии боло ва донистани маънии калимахои он дap инкишофи нутки хаттию шифохии хонанадагон тaъсиp меpaсонaд, хангоми иншои мактуб, эссе ва ë хини мaъpyзa дap мусохибахову чамъомадхо ва ë коpхои дигapи мактабй хонандагон метавонанд бapои таквияти фикpaшон аз он байтхо истифода бapaнд. Сониян, aндapзхои Чомиpо, ки аз тaчpибaи pyзгоpи худ гиpифтaвy бо обypaнги бадей бaëн кapдaaст, хонандагон бояд ба гуши чон бишнаванд ва бо он амал кунанд, то ба зиндагии сapбaлaндонaю хушбахтона ноил гapдaнд.
Aшъоpи Мавлоно Чомй моломол аз панду хикмат аст, ки дap тapбияи насли нaвpaс аз онхо истифода бypдaн ба фоида коp хохад буд. Ин амал аз чанд чихат мaнфиaтовap аст. Хонандагон хам панду aндapз мегиpaнд ва хам дap кypси хониши адабй ба мохияти матни бадей сapфaхм меpaвaндy ^p бо мaтнpо ëд мегиpaнд. Панду aндapзхои Мавлоно Чомй дap мавзуъхои гуногун сypyдa шудааст, омyзгоpон метавонанд дap ин масъала аз китоби «Aбдyppaхмони Чомй. Панду хикматхо» истифода кунанд. Масалан, дap мaвpиди саъю кушиш мегуяд:
Дар цавони саъй кун, гар бeхалал хо^й амал, Мeва бeнyкlсон бувад чун аз дарахти навбар аст.
Ба андешаи шоиpи бyзypг инсон бояд дap чавонй дониш омузаду аз пайи касбу хyнap шавад, зеpо чавонй дaвpaи тaшaккyлëбии инсон асту дap он aйëм одам неpyю кувваи бисëp доpaд. Ба монанди он ки дapaхти навхосил меваи бенукс медихад. Кушодани тaсвиpхои шоиpонa ва дapëфти санъатхои бадеии байтхо шавки хонандагони чaвонpо ба aдaбиëт здад мекунад. Чунон ки мушохида менамоем, шоиp дap мисpaи аввал фикpaшpо бaëн мекунад ва дap мисpaи дувум бapои тасдики фикpaш далел меовapaд. Ташбехи чавонй ба дapaхти нaвбap хеле муносиб афтодааст. Омyзгоp бояд аз кypси хониши адабй сap кapдa таваччухи хонaндaгонpо ба зебоии шеъp ва тapзи сухани бадеъ ошно созад.
Дap aбëти зеp аз аслу насаб ва ифтихоpи бехуда кapдaни фapзaндони бехyнap аз пaдapи хиpaдмaнд мaвpиди накухиш кapоp гиpифтaaст: Хар писар, к-у аз падар лофад, на аз фазлу уунар, Филмасал гар дидаро мардум бувад, номардум аст. Шохи бeбар гарчи бошад аз дарахти мeвадор, Чун наёрад мeва бор, андар шумори yeзум аст.
Панди боло имpyз беш аз xаpвакта даpхypи чомеаи мост, алалхусус баpои хонандагони мактаб. Фахp аз доpоии падаp каpданy либосxои кимат пушидан, бо мошин ба мактаб омадан ва дигаp амалxои номатлуб, ки даp pyзгоpи мо pyй медщанд, сабаби дилмондагии хонандагони аз оилаxои камбизоат мегаpдад. Ин амали номатлуб то он чо доман паxн каpд, ки Дукумати кишваp мачбyp шуд, то фаpмон баpоваpад, ки хонанадагону донишчyëн бо мошин мактаб наоянд ва xамчyн ин ^онущои масъулияти падаpy модаp даp табияи фаpзанд ва танзим баpгиpифта аз ин мушкилотанд. Ч,омии бyзypгвоp 600 сол пеш ин амали номатлуби фаpзандони нодони саpватмандон ва донишмандонpо дидаву ин байтxоpо сypyдааст. ^to^p мегyяд, ки писаp набояд аз молу саpват ва дониши падаpи худ фахp намояду лоф занад. Масалан, агаp писаpе аз падаpи саpватмандy донишманди худ худ лоф занад, на аз фазлу xyнаpи хеш, xаpчанд назди маpдyм азиз бошад xам, одами паст аст. Шоиp писаpи беxyнаpи маpди xyнаpмандpо ба шохи хушки даpахти мевадоp монанд мекунад ва мегyяд, ки ин шохи хушк (писаpи беxyнаp) xаpчанд аз шохи даpахти мевадоp (падаpи xyнаpманд) аст, чун аклу тамиз ва xyнаpy дониш надоpад (чун наоpад мева боp), ба мисоли xезyм хушк аст.
Oмyзгоp бояд ин байтxои пандогинpо таpзе ба хонандагон таълим диxад, ки даp умки дилашон нишинад ва як yмp аз хотиp фаpомyш накунанду даp зиндагй ба ^p баpанд.
Aбдyppаxмони Ч,омй даp осоpаш ба ëди фаpзандаш Зиëвyддини Юсуф меафтад, чун падаpи мушфик ояндаи фаpзандашpо меандешаду ypо насиxат мекунад. Ин насиxатxои шоиpи бyзypг ба фаpзандаш ба тамоми мо, ки меpосбаpи y xастем, дахл доpад. Масалан, даp маколаи бистуми маснавии «Тyxфат-yл-Axpоp», ки «Даp панди фаpзанди аpчманд» унвон доpад, фаpзанди чаxоpсолаи хешpо панд медиxад. Мо аз ин пандномаи шоиp абëтеpо интихоб мекунем, ки ба синну соли хонандагони синфи 7-ум мувофик бошаду аxамияти таpбиявй ва маъpифатиаш бештаp: Мекунам аз хомаи уикмamнигoр, Баури my ин номаи уикмam нигор. Гарчи кунун не^ myрo фауми панд, Чун ба уади фаум расй, кор банд [9, c.284]
Шоиpи бyзypг xаpфxои алифбоpо чунон ба pафтоpи писаpбача монанд каpда, ки баpои хинандагони синфи 7-ум, ки даpси «Алифбои ниëкон» мехонанд, хеле шавковаp ва судманд буда метавонад. Чунончи хаpфи «дол pафтоpи бачаи боодоб аст, ки саpаш хам асту китоб мехонад ва xаpфи сод ( ^ ), ки чашм доpад, чашм ба лавx (тахтаи сабакомузй) дyхтааст:
Долваш аз шарм фикан сар ба пеш, Сoдсифam дуз бар он чашми хеш.
Хандидани кудак, ки дандощояш менамояд, ба xаpфи син ( ) ташбеx шудааст:
Хандазанон гау ба ону гау ба ин,
Ра^аи дандон манамо уамчу син.
Дауони пушида ба уарфи мим ( ? ) монанд шудаа^:
Дил макун аз фикри парешон ду ним,
Тангдауон бош зи гyфmaн чу мим.
Мавалоно Ч,омй баp он аст, ки хонанда бояд муаддаб бошад ва «адаби даpси муаллим нигоx доpад»:
Дор адаби дарси муаллим нигоу, То нашави maблaки maълимгoу.
«Таблаки таълимгоx шудан» - киноя аз шаpманда шудан аст. Бачае, ки одоби даpсpо pиоя намекунад, масхаpаи xамсабакон мегаpдад. Myтафаккиpи бyзypг ба омyзгоp аpч мениxад ва баp он андеша аст, ки сила задании муаллим хонандаpо баp манфиати худи Уст, аммо кушиш бояд каpд, ки аз муаллим шаппотй нахypад, яъне одобpо pиоя кунад:
Силии у гарчи фaзилamдeу а Гар my ба силй нарасонй, беу а
Даpфе, ки муаллим ба кудакон меомузад, аз лавxи хотиpи онxо ба тег, каламтаpош (кизлик) таpошида намешавад. Ба таъбиpи дигаp, донише, ки даp кудакй ба даст меоваpанд, монанди накш даp санг асту онpо сyтypдан намешавад: %арфи нaвишma ба дили mифли хурд,
Кизлики насён натавонад сутурд.
Падари хирадманди дурандеш ба фарзанди худ маслихат медихад, ки дар талаби илм шавад, зеро саодати дучахонии инсон ба илм вобаста аст:
Тоци сари цумла уунаруост илм,
Кулфкушои уама даруост илм.
Дар талаби илм камар чуст кун,
Даст зи ашголи дигар суст кун.
Бо ту пас аз илм чи гуям сухун,
Илм чу ояд ба ту гуяд чи кун...[9, с.285]
Байтхои боло, ки агар дар хониши адабй бо талаботи шеваи муносибати босалохият дарс дода шаванд, хонандагон хам дониш ба даст меоваранд ва хам панду андарз меомузанд, ки дар оянда сабаби начоташон мешавад. Абдуррахмони Ч,омй дар осори дигараш низ барои фарзандаш панд гуфтааст, ки омузгорон метавонанд аз он истифода кунад.
Ба хонандагон он чизхоеро бояд омухт, ки мухим бошаду дар оянда ба кор ояд. Дамин маъниро Ч,омй ба фарзандаш талкин мекунад:
Илм касир омаду умрат цасир,
Он чи зарурист ба он шугл гир..
%арчи зарурист чу уосил куни,
Беу ки иморатгарии дил куни [9, с.286]..
Яъне, илм зиёд асту умри инсон кутох. Инсон наметавонад хама илмро фаро бигирад, бояд хамон илмро омухт, ки дар зиндагй ба кор меояд.
Дар ашъори Абдуррахмони Ч,омй хазорон байтхое метавон ёфт, ки ба тамоми талаботи курси хониши адабй чавобгу бошанд. Дар ин амал омузгор имкони интихоб доранд. Хуб мебуд, ки хангоми тартиб додани барномаи таълими адабиёт ва хинни навиштани китоби дарсй муаллифон ба ин нукта таваччух менамуданд.
АДАБИЁТ
1. Ахмадов М. Таълими адабиёти точик (к,исми 1) \ М.Ахмадов.-Хучанд: Ношир 2012.-324 с.
2. Барномаи таълими адабиёти точик дар синфхои У-1Х. Мухаррирони масъул Х. Шарифов ва У.Тоиров, Душанбе, 2007.-72 с.
3. Голубков В.В. Методика преподавание литературы \ В.В. Голубков. -Москва, 1962.
4. Исрофилниё Ш.Р., Султонмамадова М.А. Методикаи таълим ва шеваи шарху тафсири каломи мавзун \ Ш.Р. Исрофилниё., М.А.Султонмамадова // Паёми ДМТ, 2016, №-4\3, (203) С.146-150.
5. Лутфуллоев М. Бобизода Г. Андешахо перомуни салохиятхо ва ташаккули онхо \ М.Лутфуллоев, Г.Бобизода.-Душанбе, 2019.-90 с.
6. Муносибати босалохият ба таълим. Мураттибон: Г.Бобизода,Д. Имомназаров, Ш.Исрофилниё, А Байзоев. Душанбе: Ирфон, 2018.-72 с.
7. Мухторй К;. Махсусияти ташкили таълими босалохият дар дарсхои адабиёти точик дар муассисахои тахсилоти миёнаи умуми./ ^.Мухторй \\ Татби^и муносибати босалохият ба таълим дар муассисахои таълимй : Маводи конференсияи илмй-амалй бахшида ба Рузи Вахдати миллй, Душанбе, 29 июни соли 2018. Душанбе, "Ирфон"-2018, С.58-66.
8. Тоиров У.,Солехов М.,Ширинзода Н. Адабиёти точик.Китоби дарси барои синфи 7\У.Тоиров.-Душанбе:Маориф,2018.288 с.
9. Фарханги забони точикй.-Москва, 1969.
10. Ч,омй, Абдуррахмон.Осор.Силсилат-уз-захаб,Саломон ва Абсол, Тухфат-ул-Ахрор, чилди севум\Ч,омй. -Душанбе: Адиб, 1986 - 560 с.
методика обучения произведения а.джами в курсе литературного чтения на основе кометентносного подхода
В статье речь идёт о методике преподавание поэзии Джами с точке зрение компетентностного подхода в образовании. Автор освещает проблему компетентностного подхода в образовании при изучении литературы на примере комментарии одного рассказа из поэмы"Сисилат-уз-запаб"-а Абдуррахмана Джами в 7-ом классе. С точки зрении автора статьи компетентностный подход помогает учащимя самостоятельно решать проблемы и усвоить учебный материал.
Ключевые слова: методика, преподавание, комментария, учитель, традиция, компетентность.
method of teaching a. djami composition in the course of literary reading based on the competence approach
The article deals with the methodology of teaching Jami's poetry from the point of view of the competency-based approach in education. The author highlights the problem of the competency-based approach to education in the study of literature using the example of a commentary from a short story from the poem "Sisilat-uz-zabab" by Abdurrahman Jami in the 7th grade. From the point of view of the author of the article, a competency-based approach helps students to solve problems and learn teaching material on their own.
Keywords: methodology, teaching, commentary, teacher, tradition, competence.
Сведения об авторе:
Бобоева Зарнигор Тохировна- ассистент кафедры теория и методика преподавание родного языка факультета педагогики Худжандского государственного университета имени Б. Гафурова. E - mail: zarnigor.boboeva@mail.bk.ru, тел: (+992) 926667824.
About the autor:
Boboeva Zarnigor Tohirovna - Assistant, Chair of the Theory and Method of Teaching Tajik Language, Khujand State University named after B. Gafurov. E -mail: zarnigor.boboeva@mail.bk.ru,тел: (+992) 926667824
удк 372.8:802.0(075.8) чанбадои чузъдои таркибии фарданги дар ташаккули салодияти фарданги-ахлоции омузгорони оянда
Назиркулов Т.А.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон С. Айнi Файзализода Ц.Х.
Донишкадаи идоракунии давлатии назди Президенти Цумуурии Тоцикистон
Яке аз масъалахои мубрами чомеаи имрузаи Чумхурии Точикистонро метавон масъалаи тайёр кардани кадрхои омузгорй, бахусус омузгорони забони англисй хисобид. Агар рушду ташаккул додани донишхои базавию тахассусии шогирдони имруза (омузгорони оянда), кушодани нутки муоширатии хоричии онхо, васеъ намудани доираи чахонбинию тафаккури донишчуёнро як тарафи масъала гуем, аз лихози технологияи педагогй омода шудани шогирдон, тарбияи ахлокию фархангй, этикаи нутку муоширати шогирдонро метавон тарафи дигари масъала шуморид. Барои дуруст ба рох, мондани ин чараён аввалан мебояд мушкилоти масъалаи мазкурро мавриди омузиш карор дод. Боло бурдани салохияти фархангй-ахлокии омузгорони оянда мушкилоти чашмраси сохаи маориф ба шумор меравад ва халли онро метавон дар натичаи гузаронидани тадкикотхои илмй ба даст овард.
Дар тули тамоми таърихи худ илми педагогика ба фарханг хамчун падидаи мухим барои тарбия таваччух зохир мекард. Дар давраи хозира, вакте ки равандхои дар фаъолияти ичтимой, иктисодй ва сиёсии давлати мо бавучудомада ба хаёти маънавй-ахлокии чомеа таъсири калон расониданд ва боиси тафрикоти маънавй, тагйир ёфтани гароишхои арзишй дар хаёт, сукути низоми аввалияи ахлокй ва хамаи низоми тамоюлхои ахлокй гардиданд, масъалаи мазкур боз хам мухимтар мегардад. Натичаи ноустувории ичтимоии хаёти чамъятй боиси паст шудани маънавиёти шахс ва фарханги ахлокии он гардид.
Рахой ёфтан аз холати ба вукуъомада бидуни ислохоти тамоми низоми таълиму тарбия имконнопазир аст. Дар шароити муосир барои чомеа омузгороне лозиманд, ки дорои маданияти баланд бошанд. Дар солхои охир дар кишвари мо консепсияи миллии тарбия шакл гирифта истодааст, ки ба тарбияи инсони сохибфарханг, эътикодманди арзишхои умумиинсонй ва талош ба хамдигарфахмй бо инсонхои миллатхои гуногун дорад, равона гардидааст. Дар робита ба ин талаботи аввалиндарачаи чомеа ин дар чавонон тарбия намудани сифатхои чисмонй, зехнй, ахлокй, фархангй ва коршиносй мебошад, ки бояд ташаккули ичтимоии шахсро дар шароити нав таъмин намоянд. Бинобар ин, максади асосии омодасозии мутахассисони оянда ин тарбияи шахси дорои ахлоки хамида ва фарханги баланд махсуб мешавад.
Дар миёни мухаккикони муосир акидае роич аст, ки ташкили омодасозии мутахассисони оянда дар асоси усули салохиятнокй ин маънои иваз намудани
