CC BY
11АДАБИЁТШИНОСЙ / ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ
ПРОБЛЕМАИ ИНСОНМЕДВАРИ АЗ НИГОДИ СОРБОН
Солевое Ш., Махмудов М.
Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Дар таърихи адабиёт кам адибоне хастанд, ки пайваста як хадафи мушаххаси эчодиро пайгирй карда бошанд. Бисёр иттифод меафтад, ки адибон бо таъсири низомхои сиёсй, табдили мафкура ва арзишхои ичтимой ахдофи адабию эчодии худро тагйир медиханд, худро ба сиёсати замон мувофик месозанд. Аммо адибону суханварони асилу вокей, ки ахдофашон, андешаи адабию эчодиашон поя бар вокеияти зиндагй ва хадидати фалсафаи хаёт устувор аст, дар халлодияти адабию хунарй мавдеи устувори худро тагйир намедиханд. Устод Сорбон аз зумраи ана хаин гуна нависандагоне хастанд, ки хам дар зиндагии ичтимой ва хам дар фаъолиятхои адабй аз мавдеи гоявии худ берун нарафтанд ва нахоханд рафт. Агар мо рохи тайнамудаи эшонро дар адабиёти муосири точик пеши назар орем, бори дигар ба ин хадидати бебахс мутадоид мешавем. Чунки рисолати эшон дар чодаи эчод ва адабиёт таргиби одаму одамгари ва ба таври кулй инсонгарой мебошад. Ба хамин хотир, устод Сорбон аз нахустин хикояхо ва диссахояшон ба тахдиди бадеии инсон бо хама расоию норасоихояш пардохтанд, ки онро имруз донишмандон дар илм антропосентризм ё инсонмехварй унвон карданд. Ба давли мунаддид К.Шукруллохи «Сорбон шояд аз ба нудрат даламкашонест, ки назари ичтимоияш дар хамаи навиштахояш ошкор аст, зеро у ягон вадт, хатто дар даврахои фишори сахти мафкуравй кушиш менамуд, ки хости дилашро баён кунад, инсонро чи гунае ки дар зиндагй хаст, дар адабиёт тасвир намояд» [1, с.270].
Вадте кас нахустин хикояхои нависандаро мутолиа мекунад, боварй хосил менамояд, ки устод Сорбон аз ибтидо хамчун адиби дорои истидлоли андеша ва фикр ба майдони адабиёт ворид гардиданд. Соли 1969 нахустин мачмуаи хикояхои нависанда бо номи «Гап дар дил» ба нашр расид, ки он аз зухури як адиби тозаназар ва дорои дарехаи хоси хунарй дарак дод [2, с.221]. Дар хикояхои ин мачмуа махсусан, тасвири чехраи зани точик дар хамон давра боиси бахсу гуфтугухои гуногун гардид, ки сабабаш аз назари дигар ба далам додани симои бонувони мехнаткаши Шуравй буд. Махсусан, дар хикояхои «Хокистари ишд» ва «Гам дар дил» муаллиф кушида буд, ки дар баробари дунёи зохирй, дунёи рухонй ва холатхои равонии зани точикро ба хонанда нишон дихад. Дар хикояхои «Надши руи барф», «Сурати зани ношинос», «Хонаи ишд барчост» нависанда махдудиятхои назари атрофиёнро ба хайсияти инсонии зан махкум менамояд. Дамаи ин барои офаридани чехрахои равшани занони хамон давра мисли Дамида («Занги аввал») ва Ашура («Санги сипар») замина гардидаанд. Дар симои онхо нависанда мухимтарин сифатхои занони точикро тасвир менамояд ва ин шеваи тасвири зан дар насри точикии солхои 70-80 хеле тадвият пайдо намуд.
Масири инсоншиносии устод Сорбон дар диссаи «Санги сипар» хеле вусъат пайдо менамояд ва назари тахдидиаш амидтар мегардад, чунки дар ин асар вазъи зиндагии мардум дар як замони хеле душвор, солхои баъди чангй ба далам дода мешавад. Устод Сорбон дар симои Даким ва Ашура мохияти як мархиллаи хассоси рузгори мардуми дехоти точикро бо хама мушкилию монеахояш, бо хама неку бадаш ба тасвир мегирад. Диди бадеии нависанда дар ин дисса тобишхои амиду равшани ичтимой пайдо мекунад. Хонанда хангоми мутолиаи ин асар ба сарнавишти дахрамонхои нависанда бетараф буда наметавонад. Дад ба чониби мунаддиди зиндаёд Бадозода аст, ки навишта буд: «Нависанда дар диссаи «Санги сипар» хаёти багоят душвору вазнини дехоти баъдичангй ва таддири одамонро водеъбинона ба тасвир гирифтааст»[3, с.76]. Сорбон ба воситаи образи бадей, лахзахои водей, мубориза, чидду чахд ва кушиши дехдонон дар мустахкам кардани хочагии дишлод, задухурди характерхои мухталифро муътамад тасвир намудааст.
Мутолиаи "Санги сипар" ва диссахои баъдии нависанда собит месозад, ки назари хоси инсоншиносй ва чахоншиносии устод Сорбон дар масири эчодиаш пайваста дар ташаккулу инкишоф будааст. Дар диссаи "^угй", "Буд набуд", "^умрй ", "Шинел", "Дашти морон" ва гайра масоили марбут ба сиришти инсон, хуввияти он, худогохию хештаншиносии вай барои нависанда ахамияти аввалиндарача пайдо мекунад. Дар диёси масоили мазкур иртиботи шуглй ва табадотии одам барои нависанда ахамияти дуюмдарача доранд [4, с.63].
Дар солхои хафтодуми садаи ХХ ба нашр расидани диссаи "Ч,угй" дар мухити адабии хамон солхо хамчун падидаи чолиби адабй арзёбй шуда буд. Ин асар на танхо аз тарафи адибон, балки аз чониби мунаддидони осори нависанда хам хеле истидболи гарм пайдо кард. Устод М.Шакурй диссаи мазкурро дар рохи дарки амиди алодаи инсон бо мухити ичтимой
кадами чиддда ба пeш номида бyдaнд. Дар ин acap xонaндa бо чexpaxоe миcли Чиннй, Худойкул, Онакалон, Лдxaм, Саидкул вомexypaнд, ки ощо дар нacpи мyоcиpи точик комилан, cимоxои нав ва нотакрор буданд. Дар ин acap xaводиcи ичтимоию axлокиe мавриди aндeшaи нaвиcaндa карор мeгиpaнд, ки ощо барои ташаккули шaxcият, чaxони маънавй ва амокию равонии он бeтaъcиp нecтaнд. Maxcyca^ capнaвишти Норчон, ки пeчидaгиxои зиëдe дорад, чолиб мeбошaд. Ин чо тaъcиpи вокeияти ичтимой ба capнaвишти инcон равшан тacвиp мeшaвaд. Ба кавли м^акки^ "Сорбон бо ин киееа xaм мaвзyи навро ироа кард ва xaм тaвониcт, ycyли гайриколабии шиноxт ва тacвиpи ишонро ба миëн кашад"[5, с.125].
Бояд гуфт, ки xaмин гуна навчуй ва дарки тозаю амикй во^ияти зииндагиро дар киccaxои "Буд набуд", "Шишл", "Кумрй", "Дашти морон" xaм ба мyшоxидa гирифтан мумкин аст. Дар киccaxои номбурда шeвaxои тaxкики бaдeии олами ботинии инcон, ковишxои ру^ю равонии он боз xaм амиктару равшантар мeгapдaд. Дар киccaxои "Буд набуд", "Шинeл" мaвзyи чанг ба aндeшa гирифта мeшaвaд. Навжанда таваееути ба xapaкaт овардани xотиpaи кaxpaмонононaш Шaxбонy ва Шайдо моxияти фочeaбоpи чангро, ки бaдбaxтию xapобиxоe дар пай дорад, ба xонaнaдa тaфcиp мeкyнaд. Дар ин acapxо бeштap ëдномaxо ва xотиpотy мyшоxидaxои давраи бачагию нaвpacии муаллиф xaмчyн маводи бaдeй иcтифодa мeшaвaд.
Илова бар ин, дар киccaxои зикргардидаи нaвиcaндa чexpaxои Шaxбонy, Холбибй, Шайдо, Сабо, Умрй, Лбдyxолик, Сангинбй, Истад ва дигарон чолибу xотиpмон тacвиp ëфтaaнд. Дар яки ин шaxcиятxои доcтони бо xaйcиятxои xоcи игеонй, axлокy рафтор ва aндeшaю киpдоpxояшон аз xaмдигap фарк мeкyнaнд. Дар киccaxои "Чугй", "Буд набуд", "Кумрй ", "Шинeл", "Дашти морон", "Сабо" ва Faйpa ycтод Сорбон биcëpe аз xиcлaтxои бад ва cифaтxои ношоиcтaи одамонро бо тacвиpxои равшан ва кобили aндeшa мaxкyм мeнaмояд. Лдиб тавачч^и xонaндapо ба зaминaxо ва омилxои шаклгирии cифaтxои бади инcонй чалб мeкyнaд ва аз ин pоx pиcолaти нaвиcaндaгии xyдpо дар назди xонaндa ба пуррагй ичро мeнaмояд.
Уcтод Сорбон баъди пайдо кардани тачрибаи бой дар тaxкики чaxони ботинй ва зоxиpии ишон ба таълифи роман OFOЗ намуданд. Нaxycтин acapи эшон дар ин навъи мурашами нacp романи "Актëp" буд, ки он cоли l981 ба табъ pacид [6, с.127]. Дар ин acap тибки ишораи ycтод М.Шакурй, накши мyxити ичтимой дар capнaвишти инcон xeлe амик ва гycтypдa ба калам дода мeшaвaд. Нaвиcaндa дар cимои Ромиз capнaвишти зиëиëни точикро дар як мapxилaи бeдоpй, xy^yï ва xyдшиноcй ба калам мeдиxaд. Дар ин acap xaм диди бaдeию тaxкикии нaвиcaндa ва xaм шeвaи нигориши y гycтapдa ва пypвycъaт мeбошaд. Нaвиcaндa capнaвишти инcонpо дар ин acap дар матни вокeияти замони мyшaxxac ба тaxк;ик мeгиpaд. Дар ин acap чexpaxои Ромиз, С^о^б, Fиëc ва Муллоамак xeлe омyзондa ва ибpaтaнгeзaнд, чунки бapxypдxо, низоъxо ва иxтилофxои ботинию paвониe, ки дар роман тacвиp мeшaвaнд, Ромизро водор мeнaмояд, ки дар capи фaлcaфaи зиндагй aндeшa кунад ва чиддитар аз пacи xy^yï ва дарефти acолaти xeш равад. Ин мошаю мyшкилиxо Ромизро р^афтода нaмeкyнaнд, балки дар тaлошxои xy^yï уро кувват мeбaxшaд.
Бояд гуфт, ки xyнapи чexpaофapинии ycтод Сорбон дар ромащои "Зарафшон", "Роcy", "Барзгар" ва "Достони пиcapи Худо" xycycиятxо ва чолибиятxои дигар пайдо мeкyнaд. Дар ин acapxо нaвиcaндa дар capи xодиcaю вокeaxои мyxими тaъpиxй aндeшa мeнaмояд, ки caбaки онxо барои зиндагии имрузу ояндаи xaлк аз axaмият xолй нecт. Лз чумла, дар романи "Зарафшон" муаллиф тaвaccyти тacвиpxои муфаееал cобит мeнaмояд, ки имрузу оянда бидуни гузашта нaмeтaвонaд вучуд дошта бошад. Вай гузаштаи xaлки xyдpо дар оинаи имруз мeбинaд. Рафтору кирдори кaxpaмонони романи "Зарафшон" тобит мecозaнд, ки дар xолaти набудани иртибот байни дирузу имруз пaйвaндxои axлокй ва маънавии байни нacлxо гycacтa мeгapдaд. Ба эътирофи мyxaккикон ycтод Сорбон бо таълифи романи "Зарафшон" дар нacpи муошр шакли дигари романи таършй, шeвaи дигари маърифати вокeaю xодиcaxои тaъpиxй ва шиноxти шaxcиятpо ба вучуд овард. Устод Абдyлxaмид Самад романи мазкурро бappacй намуда, бapxaк таъкид намуданд, ки "Зарафшон" дар эчоджти Сорбон "як мapxиллaи нав, як гардиши чaшмpac мeбошaд" [7, c.217).
Романи "Зарафшон" аз ce китоб иборат буда, дар caxифaxои он xонaндa ба aшxоce мисти Ормон, Бypxон, Гyлcифaт, Ниëз, Гyлбapг,Фaëз ва Faйpa py ба py мeгapдaд, ки образи aкcapи ощо дорои заминаи xaëтию вокeй мeбошaнд. Дар кадоми ин aшxоc дар тacвиpи нaвиcaндa бо вижагшри xоcи xyд бо axлокy рафтор ва дарачаи маърифату чaxоншиноcии фардиашон ба чилва мeоянд. Дар ин роман образи Ндаз аз бозëфтxои мущми эчодию xyнapии ycтод Сорбон мeбошaд. Шyкyxy азамати шaxcй ва ичтимоии Ниëз, тaлошxои y барои имрузу оянда пaxнои xaммоcии романи "Зарафшон" -ро рангин ва пypвycъaт мeгapдонaд. Дар натича муаллиф аз OFOз то анчоми роман caъй мeнaмояд, ки кaxpaмонxои acоcии acapaшpо дар маркази вокeaxои мyxими замон карор ддаад ва бо ин pоx з^ури aндeшaxо ва aнгeзaxои тозаро дар чомeaи
хамон давра тасвир созад. Асари сегонаи "Зарафшон" бо романи "Туграл" поён меёбад ва он дар мачмуъ бозгуи бадеии як давраи мухими таърихии рузгори мардуми водии Зарафшон мебошад. Мутолиаи сарнавишти Ниёз ва Туграл, ки дар мархиллаи пуртазоди таърихй чараён мегирад, хонандаро водор месозад, ки дар сари масоили мухиме мисли иртиботи шахс ва таърих, муносибати инсон ва замон андеша намояд. К.Шукруллохй романи мазкурро баррасй намуда ба хулосаи дуруст расидааст, ки бо он наметавон розй нашуд: "Дарк ва тафсири бадеии вазъи замон, чомеа ва сарнавишти инсонхо дар фосилаи дури замонй, ки ноумедии фочеарез ва нигарониву умедворихоро ифода мекунад, аз дастовардхои бузурги хунарии Сорбон дар романи сегонаи "Зарафшон" аст".
Бояд гуфт, ки романи "Зарафшон" барои нависанда дар шинохти маърифат ва тасвирхои пурвусъати мавзуъхои таърихй рохи васеъ кушод. Ин асар бори дигар собит намуд, ки Сорбон на танхо дар тахдиди мавзуоти муосир, тасвири рузгору пайкори муосирон, балки дар тахдиди бадеии мавзуъхои таърихй, зиндагинома ва корномахои ашхоси бузурги гузаштаи наздику дур ба дарачаи устодй расидаанд Таълифи романи "Достони писари Худо" далели равшани ин гуфтахост. Сужети ин роман дар заминаи водеоти таърихй, лашкаркашихои Искандари Маддунй ба кишвархои Шард аз чумла, ба сарзаминхои таърихии точикон тахия мешавад. Ин асар на танхо аз чихати масъалагузорй, мавзуъ, мухтаво ва меъёрхои чахоншиносй, ахлодй, фалсафй, динй ва гайра, ки барои наслхои имруз ноошност, балки аз лихози фочиахо ва бархурдхои сиёсиву ичтимой хам чолиб аст. Нависанда аз тарики ба калам додани симои Искандари Маддунй, ки лашкаркашихояш фочиахои азими таърихиро дар пай доранд, руху фазои замонхои дурро барои хонандаи имруз мекушояд. Мухаддиди насри муосир А. Набавй романи мазкурро инъикоскунандаи хусусиятхои хоси тафаккури бадей ва равоншинохтии эчодии устод Сорбон номидааст, ки он водеист. Дар роман номбурда муаллиф зимни тасвири шахсияти Искандар суолхои зиёде барои андеша кардан дар мавриди мадом ва рисолати таърихии ин шахс ба миён мегузорад. Вай зимни баррасии бадеии ахбори сарчашмахои адабию таърихй чехраи водей ва хадидии Искандарро ба хонанда муаррифй менамояд [8, с.65].
Дар мачмуъ, зухури романи достони "Достони писари Худо" бисёре аз афсонахову диссахои бофташудаи безаминаро дар бораи шахсият ва пайкорхою кишваркушоихои Искандари Маддунй аз байн мебарад ва хадидату водеияти тарихиро бардарор месозад. Аз ин чихат, романи мазкур на танхо барои хонандаи точик, балки барои доираи васеи хонандагони кишвархои Шарду Еарб мухим ва добили таваччух аст.
АДАБИЁТ
1. Асозода Х. Адабиёти точик дар садаи ХХ.-Душанбе: Маориф,-1997,-270 с.
2. Сайфуллоев, А. Чону чахони наср . - Душанбе: Ирфон, 2007,- 221с.
3. Ва^озода, Ч,. Абдухамиди Самад ва инкишофи хикоя - Душанбе: Эчод, 2007,-76 с.
4. Набавй, А. Зиндагонй сар ба сар савдост// Куллапаймои сухан. - Душанбе: Деваштич, 2009,-63 с.
5. Сайфуллоев, А. Чону чахони наср ,- 125 с.
6. Сайфуллоев, А. Чону чахони наср ,- 127 с..
7. Солехов, Ш. Адабиёт ва шинохти он. - Душанбе: Ирфон, 2009, - 217 с.
8. Набавй, А. Зиндагонй сар ба сар савдост // Куллапаймои сухан. - Душанбе: Деваштич, 2009,-65 с.
ПРОБЛЕМА АНТРОПОЦЕНТРИЗМА В ПРОЗЕ СОРБОНА
Сорбон изначально был писателем, овладеющим самостоятельным мышлением и стилем изображения образа современного человека. Он относится к числу тех таджикских писателей, которые и в социальной жизни и в художественной творчестве сохранили свою идейную позицию. Когда мы рассматриваем творческий путь Сорбона, ещё раз убедимся в этом. Действительно, Сорбон в своих рассказах, романах и повестях подходил к индивидуальному миру каждого героя с позиции гуманизма и антропоцентризма.
Ключевые слова: Сорбон, литератор, человек, правда жизни, рассказ, повесть, роман, художественное исследование, антропоцентризм.
THE PROBLEM OF ANTHROPOCENTRISM IN THE PROSE OF SORBON
Sorbon was a writer, who has an independent thought and style of a modern person picturing. He is a one of the Tajik writers, who has preserved his ideological position both in social and literature life. When we consider the creative path of Sorbon, once again we will be convinced of this. Indeed, Sorbon in his stories, novels and short stories approached the individual world of each hero from the standpoint of humanism and anthropocentrism.
Keywords: Sorbon, writer, man, truth of life, story, novel, artistic research, anthropocentrism.
Сведение об авторе:
Солехов Шамсиддин - доктор филологических наук, профессор, заведущ кафедры Теории и истории литературы Таджикского государственного педагогического университета имени С.Айни, Email: [email protected], Tel: (+992) 987650043. Махмудов М. - саискатель кафедры Теории и истории литературы Таджикского государственного педагогического университета имени С.Айни
About the autor:
Shamsiddin Solehov, chairman in the Chair of Theory and History of Tajik Literature of the Tajik State Pedagogical University, E - mail:[email protected], Tel: (+992) 987650043 Mahmudov M. - in the Chair of Theory and History of Tajik Literature of the Tajik State Pedagogical University, named after SAini
ТАХЛИЛИ «ДОСТОНИ ШАЙХИ САНЪОН» - И ФАРИДУДДИНИ АТТОР
Элбоев В., Абдуллоев Н.
Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Фаридудцин Мухаммад Аттори Нишопурй (1145-1221) яке аз шоирон ва орифони машхури адабиёту фарханги форсии точикй мебошад, ки бо осори зиёду пурмазмуни худ чойгох ва макоми сазовор дорад. Дар миёни осори Фаридуддини Аттор маснавии «Мантик -ут-тайр», ки яке аз асархои рамзии (симбулии) ирфонии адабиёти форсии точикй мебошад, мавдеи сазовор дорад, ки дар он душворихои ба хадаф расидан дар зиндагии рухониву маънавй бо обу ранги бадей тасвир ёфтааст. Ин асар мазмуни баланди ахлокй ва фархангй дорад, ки дар байни мардуми гуногуни олам арзиш ва макоми баландро сох,иб аст.
«Мантик-ут-тайр» дар бахри рамали мусаддаси максур эчод шуда, аз 45 гуфтор ва як натича иборат мебошад, ки дар мачмуъ аз 4800 байт иборат аст. «Аз «Мантик-ут-тайр» нусхахои зиёд то замони мо расидааст, ки дар китобхонахои гуногуни олам махфузанд ва шакли комили онро дар даст дорем [5, с.12].
Аттори Нишопурй ба ин маснавиаш ду ном гузоштааст, ки дар охири асар аз онхо чунин ёд кардааст:
Хатм шуд бар ту чу бар Хуршед нур,
«Мантщ-ут-тайр»- у «Мацомоти туюр».,
яъне номхои «Мантик-ут-тайр» ва «Макомоти туюр». Вале бо гузашти рузгори зиёд ин асар бо номи «Мантик-ут-тайр» шухрат ёфта, унвони «Макомоти туюр» аз байн рафтааст.
Дар дохили «Мантик-ут-тайр» хикоёти зиёди тамсилй ва адабиву таърихй хастанд, ки дар якчоягй мундаричаи маснавиро ташкил додаанд, вале дар дохили асар хикоёти тамсилй аз забони мургон (сй мург) оварда шудааст. Маснавй бо кисматхои анъанавй - ситоиши Худованд ва наъти Пайгамбар - Хдзрати Мухаммад ва чахор ёрони у огоз шудааст.
Дар миёни хикоёти «Мантик-ут-тайр» хикояти «Достони Шайхи Санъон» дарозтарин аст ва метавон онро манзумаи чудогонае хисобид. Ин хикоят борхо ба тарзи алохида низ чоп шудааст. Ин хикоят хамачониба латифу дилангез мебошад ва аз шохкорхои Фаридуддини Аттор ва умуман адабиёти форсии точикй ба шумор меравад. Сюжети кутохи ин хикоят ин аст, ки Шайхи Санъон дар байни муридону пайвандони худ маком ва шухрати баландеро сохиб буда, шухрату некномй ва дину ойину имони худро ба хотири ишки тарсодухтар (аз дини насронй) ва хамр хурдану зуннор бастан (ба чои тасбех гардонидан), хирка сухтану бут параситидан, аз муридон чудо шудану хукбонй кардан - ин нишонаи таъсири амики ишку намунаи баланди фидокорй дар рохи маъшук шинохта шудааст. Ин хикояти манзум аз 413 байт ( 826 мисраъ) ва ду кисмат иборат аст.
Кисмати якум: «Дикояти Шайхи Санъон ва зуннор бастани у аз ишки духтари тарсо» унвон дорад ва огози ин хикояти соф ирфониро бозгуй мекунад, ки аз 243 байт (492 мисраъ) фарохам омадааст.
Кисмати дувум: «Дармондани муридон ба кори шайх ва мурочиат кардан ба Каъба» унвон дошта аз 167 байт (334 мисраъ) иборат аст.
Ин хикояти дилошубу беназир аз мухаббати ирфонии сахти солики рохи хак кисса мекунад, ки чи гуна бо риёзати ботин ва чиход бо нафс мурид ба манзили мурод мерасад. Уро дар рох мушкилихои хело зиёд мунтазиранд, аммо муриди боазму кушо тавассути паси сар кардани ин мушкилот ба манзили мурод мерасад. Шайхи Санъон аз шайхони одй набуд, уро макому манзалати баланде буд:
Шайхи Санъон пири ауди хеш буд,
Дар камолаш уар чи гуям, беш буд.
Шайх буд андар уарам панцоу сол
