Научная статья на тему 'PROBLEM OF PRIMARY AND SECONDARY FUNCTIONS IN LINGUISTICS'

PROBLEM OF PRIMARY AND SECONDARY FUNCTIONS IN LINGUISTICS Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
16
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПРИНЦИП "СИСТЕМА-ФУНКЦИЯ" / ПОЛИФУНКЦИОНАЛЬНОСТЬ / ПЕРВИЧНАЯ ФУНКЦИЯ / ВТОРИЧНАЯ ФУНКЦИЯ / ЭМПИРИЗМ / РАЦИОНАЛИЗМ / СУБСТАНЦИЯ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ганиева Д.А.

В статье рассматриваются вопросы первичной и вторичной функции лингвистических единиц, их трактовка в мировом языкознании.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВОПРОС ПЕРВИЧНОЙ И ВТОРИЧНОЙ ФУНКЦИИ В ЛИНГВИСТИКЕ

In the article are considered questions of primary and secondary function of linguistic units, their treatment in world linguistics.

Текст научной работы на тему «PROBLEM OF PRIMARY AND SECONDARY FUNCTIONS IN LINGUISTICS»

УДК 811.512.133

ТИЛШУНОСЛИКДА БИРЛАМЧИ ВА ИККИЛАМЧИ ФУНКЦИЯ МАСАЛАСИ

Д.А. Ганиева1

Аннотация

Маколада лингвистик бирликларнинг бирламчи ва иккиламчи функциялари, жахон тилшунослигида унинг талкини хакида фикр юритилади.

Калит сузлар: "система-функция" тамойили, синкретизм, полифункционаллик, бирламчи функция, иккиламчи функция, эмпиризм, рационализм, субстанция.

Маълумки, хар кандай белги шакл ва мазмун бирлигидан иборат бутунликдир. Унинг бу икки томони узаро узвий боглик булиб, бу муносабат тил эгалари онгида аждодлардан мерос сифатида локаллашади. Лингвистик белгининг шакли ва мазмуни узига хос ички тузилишга хам эга. Муайян бир шаклий тузилиш остида турли хил мазмуний тузилиш элементлари ифодаланиши мумкин, хар бир нуткий актда мазмуний тузилиш элементларидан бири фаоллашади. Шунинг учун хам у ёки бу бирликнинг функционал томонини урганиш унинг системавий табиати хамда шакл-мазмун-функция муносабатини ёритишда катта ахамиятга эгадир. Шундай экан, хар бир урганилаётган объектга функционал нуктаи назардан полифункционал бирлик сифатида ёндашиш зарурияти тугилади. В.М.Солнцев тилнинг онтологик табиатини белгилашда инвариант тушунчаси билан бирга, вариантлилик тушунчасининг хам мухим урни борлигини алохида таъкидлайди[1; 210].

Тил бирликларини "система-функция" тамойили асосида изчил тахлил этиш, хусусан, мазмуний синкретик табиатга эга булган бирликларнинг нутк жараёнида полифункционаллик касб этиши изчил равишда тадкик этилиши бугунги кундаги мухим масалалар сирасига киради.

Синкретизм ва полифункционаллик уртасида диалектик муносабат мавжуд. Бу муносабат диалектик фалсафанинг имконият-вокелик, мохият-ходиса, умумийлик-хусусийлик уртасидаги диалектик муносабатларни узида намоён килади. Синкретизм купмаънолилик билан узвий богликдир. Тилнинг система сифатида эътироф этилиши грамматикада эмпиризм ва рационализм йуналишларининг кескин фаркланишига олиб келди. Эмпирик ёндашувда сезги аъзоларимизга берилган фактлар автоном холда, муносабатлардан ташкарида урганилса, рационал (назарий) ёндашувда ходисалар, фактлар уртасидаги муносабатларга асосий эътибор каратилади. Бу муносабатлар асосида ходисалар ортида яширинган мохият аникланади. Мохият - бу, ходисалар, фактларнинг яширин субстанциясидир[2; 19].

Тилшуносликда ана шу мохиятни аниклаш ва уни ходисадан фарклаш, улар уртасидаги система-функция муносабатининг мавжудлигига эътибор каратиш эхтиёжи тугилди. Дар кандай лингвистик бирлик шакл-маъно-функция бирлигидан иборатдир. Лингвистик бирликлар уртасидаги бу муносабат предмет (нарса), хусусият ва муносабат диалектик категориялари муносабати асосида тугри талкин килиниши мумкин.

С.Н.Иванов тугри таъкидланидек, нарса хусусият ва муносабатларига нисбатан бирламчи, хусусият эса муносабатга нисбатан бирламчи эканлиги тан олинар экан, демак, грамматик шакл хам нарса сифатида конкрет кулланилишдан ташкари хам муайян хусусиятлар (маънолар) ташувчиси сифатида мавжуд эканлигини эътироф этиш керак булади[2; 20].

Грамматик шаклга нарса сифатида ана шундай диалектик муносабат нуктаи назаридан ёндашар эканмиз, хар бир грамматик шакл нуткий куршовда

ТГаниева Дилдора Азизовна - доцент кафедры английского языка и литературы, Ферганский государственный университет, Узбекистан.

Ученый XXI века • 2016 • № 5-1 (18)

вокелангунга кадар сузловчининг тил хотирасида узининг барча хусусиятлари (маънолари) билан яшаши, яъни хар бир грамматик шаклнинг мазмуний синкретиклиги ва бу синкретикликнинг нуткий жараёнда, синтактик муносабатда вокеланишини эътироф этган буламиз. Бу эса мазмуний синкретизм (хусусият) ва полифункционаллик (муносабат) уртасида узвий диалектик муносабат мавжуд эканлиги ва бу муносабат имконият-вокелик, мохият-ходиса сингари диалектик категорияларни узида намоён килишини курсатади.

Маълумки, бирламчи ва иккиламчи функция тушунчаси тилшуносликка немис олими Слотти томонидан олиб кирилган. Унинг фикрича, суз туркумлари икки томонлама хусусиятга эга. Бир томондан, у умумий лексик маънога эга булган категорияни, иккинчи томондан, маълум синтактик функцияни узида намоён килади. Хусусан, от предметни билдириш билан биргаликда, эга ва тулдирувчи функциясини бажаради. Шу билан бирга, семантик категория билан синтактик функция уртасида мувофиклик булмаган холатлар хам мавжуд. Масалан, сифатдош семантик нуктаи назардан харакатни билдирса хам, лекин аникловчи синтактик функциясини бажаради. Слоттининг лексик маъно ва синтактик функция уртасидаги муносабат хакидаги фалсафий караши грамматик назарияда катта ахамиятга эга булса хам, лекин у бирор тил мисолида уз тасдигини топмади.

Слоттининг гояси Е.Курилович томонидан ривожлантирилди. Е.Курилович сузларнинг бирламчи ва иккиламчи функцияларини ажратар экан, лексик маънога мувофик келадиган функцияни бирламчи, бошка хар кандай синтактик функцияда келишини иккиламчи функция деб хисоблайди. Унингча, тилнинг структур тахлили шунга гувохлик берадики, суз туркумлари ва уларнинг синтактик функциялари уртасида мувофиклик мавжуд деган "эски" назария узининг асосига эга. Суз туркуми хар кандай суз бирикмаси ва гап структурасида турли синтактик функцияларни бажариши мумкин деган эътирозни билдирувчилар бир суз туркумининг турли синтактик функцияда келишида муайян иерархия мавжудлигини хисобга олмайдилар. Дар бир суз туркумида асосий, бирламчи синтактик функция мавжуд булади. Бирламчи синтактик функция суз туркумининг лексик маъносидан келиб чикади ва бу маънонинг узига хос транспозицияси сифатида гавдаланади[3; 61].

Е.Курилович олга сурган бирламчи ва иккиламчи функция хакидаги гоя В.Гумбольдтнинг тушунишлик ва тушунмаслик антиномияси ва А.А.Потебнянинг якин ва узок маъно хакидаги карашлари билан чамбарчас богланади. А.А.Потебнянинг фикрича, маълум суз ифодалаган нарсани шу тилда гаплашувчи турли шахслар айнан бир хил тасаввур килмайди. Масалан, стол сузи ифодалаган нарсани шу тил эгалари умуман бир хил тушунсалар хам, лекин унинг ранги, шакли, хажми ва хоказоларни хар бир шахс узича тасаввур килади. Биринчи маъно тил эгаларининг бир-бирларини тушунишларини таъминласа, иккинчиси узига хослигини белгилайди.

А.А.Потебня биринчи маънони якин, иккинчисини эса узок маъно деб хисоблайди. Унинг талкинича, якин маъно халкона, узок маъно шахсий саналади[4; 20]. Шу асосда у тилда умумийлик ва индивидуаллик уртасидаги муносабатни белгилайди. Е.Курилович бу хакда фикр юритар экан, унинг хилма-хиллигини мисоллар оркали курсатади. Бирок у бундай хилма-хил функцияларни муайян системага солган холда тасниф этмайди ва уларнинг хар кайсисини бирма-бир изчил баён килмайди.

Полифункционаллик тилнинг барча сатхлари учун хос булган универсал ходиса экан, уларни бирламчи ва иккиламчи функцияларга ажратишнинг ягона тамойилини белгилаш хамда бирламчи ва иккиламчи функцияни тил сатхлари буйича таснифлашга катта эхтиёж сезилади. Биз Е.Куриловичнинг юкоридаги фикрини маъкуллаган холда, бирламчи ва иккиламчи функцияни, аввало, шаклий ва мазмуний нуктаи назардан фарклаймиз. Е.Курилович хам семантик нуктаи назардан бирламчи ва иккиламчи функцияни фарклаган холда, маънони бирламчи ва иккиламчи функцияларга ажратади, синтактик куршовда иккиламчи синтактик маънода кулланган сузни деривация хисоблайди. Лекин бу таснифни изчил давом эттирмайди. Бизнингча, шаклий функцияларни, уз

навбатида, фонологик бирламчи-иккиламчи функция, морфологик бирламчи-иккиламчи функция хамда синтактик бирламчи ва иккиламчи функцияларга ажратиш мумкин. Умуман, Слотти ва Е.Куриловичлар тавсия этган лингвистик бирликларнинг бирламчи ва иккиламчи функциялари тилнинг барча сатхларида учрайди ва уларнинг синкретик табиатини очиш, айни вактда, полифункционаллигини белгилашда хизмат килади.

Адабиётлар:

1. Солнцев В.М. Язык как системно-структурное образование. - М.: Наука, 1971.

2. Иванов Н.С. Родословное древо тюрок Абул Гази хана. - Ташкент: Фан, 1969.

3. Курилович Е. Деривация лексическая и деривация синтаксическая // Очерки по лингвистике. - М., 1962.

4. Потебня А.А. Из записок по русской грамматики. Т. 1-2. - М.: ГУПИ Министерства просвещения РСФСР, 1958.

© Д.А. Ганиева, 2016

УДК 811.512.133

ВОПРОС ПЕРВИЧНОЙ И ВТОРИЧНОЙ ФУНКЦИИ В ЛИНГВИСТИКЕ

Д.А. Ганиева

Аннотация. В статье рассматриваются вопросы первичной и вторичной функции лингвистических единиц, их трактовка в мировом языкознании.

Ключевые слова: принцип "система-функция", синкретизм, полифункциональность, первичная функция, вторичная функция, эмпиризм, рационализм, субстанция.

© Д.А. Ганиева, 2016

UDC 811.512.133

PROBLEM OF PRIMARY AND SECONDARY FUNCTIONS IN LINGUISTICS

D.A. Ganieva

Abstract. In the article are considered questions of primary and secondary function of linguistic units, their treatment in world linguistics.

Keywords: a principle "system-function", polyfunctionality, primary function, secondary function, empiricism, rationalism, a substance.

D.A. Ganieva, 2016.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.