CC BY
7стручен труд
УДК: 811.163.3'367.332:37.016 (497.7) 811.163.3'367.332(075.2) 811.163.3'367.332(075.3)
ПРИРОКОТ ВО НАСТАВНАТА ПРОГРАМА И ВО УЧЕБНИЦИТЕ ПО МАКЕДОНСКИ JАЗИК ВО ОСНОВНОТО И СРЕДНОТО ОБРАЗОВАНИЕ ВО РМ
Виолета Jанушева
Педагошки факултет, Универзитет „Св. Климент Охридски "
Битола, Македонца
Key words: predicate, Macedonian language teaching curriculum and textbooks
Summary: The predicate is a constitutive part of the sentence and, as such, it is critical for successful syntactic analysis of sentences. Taking into account everyday practice of higher education, it is clear that students have difficulties determining the predicate in sentences. The goal of this paper is clear, it is to examine the causes for the widespread insufficient competency to determine the predicate in sentences in students of higher education. The research has a qualitative paradigm (content analysis). It analyses the Macedonian language-teaching curriculum and textbooks (sample) regarding the predicate in the primary and secondary education in the Republic of Macedonia. It also has a quantitative paradigm, fot it analyses the thoughts and attitudes of 200 students (from all the regions in Macedonia) (sample) which attend the courses of Modern Macedonian language and courses of the Syntax of the Macedonian language in the Faculty of Education in Bitola. The methods for processing the data and gaining conclusions are analysis, comparison and synthesis. The results show that the Macedonian language curriculum and textbooks are the causes for the students' insufficient competencies to determine the predicate in a given sentence. The concepts of simple and complex verb predicates and simple and complex predicates that require complement are introduced too late, in the third year of the secondary education (vocational and gymnasium), and they are often explained incorrectly. These finding are confirmed by the survey of students, which shows that most of the students cannot determine the predicate in the sentence, and this refers especially to the complex predicates that require complement. Therefore, students cannot make correct syntactic analysis of sentences. According to the students, the elementary and secondary school's teachers pay a great attention to literature and neglect grammar.
Клучни зборови: прирок, Наставна програма, учебници
Резиме: Прирокот е основен конститутивен член на реченицата и од неговото правилно усво]уваае во наставниот процес зависи успешноста на синтаксичката анализа на реченицата. Ако се има предвид нашата семидневна наставна практика во високото образование, ко]а покажува дека во реченицата на]тешко се открива прирокот, тогаш станува ]асна и целта на трудот, а тоа е да се испитаат причините за недоволните синтаксички компетенции на студентите во однос на прирокот во високото образование. Истражувааето има: квалитативна парадигма, односно се анализираат Наставната програма и учебниците по Македонски ]азик за основно и средно образование, (примерок), од гледна точка на информациите што во нив се застапени за прирокот; квантитативна парадигма, односно се анализираат ставовите и размислувааата на 200 студенти од сите региони на Македонща, (примерок), кои ги слушаат предметите Современ македонски ]азик и Синтакса на македонскиот ]азик на Педагошкиот факултет во Битола. Од методите за обработка на податоците и донесуваае на заклучоци се користат анализа, компарацща и синтеза. Резултатите од истражувааето покажуваат дека токму во Наставната програма и во учебниците по Македонски ]азик се наогаат причините за недоволните синтаксички компетенции на студентите, во однос на прирокот, зашто поимите прост и сложен глаголски и прост и сложен глаголско-именски прирок се воведуваат дури во трета година од средното образование (стручно и гимназиско) и зашто нивното об]аснуваае е многу кратко и погрешно. Овие наогааа се потврдуваат со резултатите од студентската анкета ко]а покажува дека нартлемиот бро] студенти не знаат да го определат прирокот во реченицата, што, особено се однесува на сложениот глаголско-именски, па, оттука не можат да направат и правилна синтаксичка анализа на реченицата. Според студентите, наставниците во основно и средно образование поголемо внимание му посветуваат на подрач]ето Литература и неоправдано го занемаруваат подрач]ето Граматика.
1. Вовед. Прирокот е основен конститутивен член на реченицата и од неговото правилно усво]увашг зависи успешноста на синтаксичката анализа на реченицата. Според тоа, во анализата на реченицата се поага од анализа на прирокот во неа. Како што е познато, прирокот во стандардниот македонски ]азик, според видот, може да биде глаголски (прост и сложен) и глаголско-именски (прост и сложен). Простиот глаголски прирок може да биде претставен со проста глаголска форма и со сложена глаголска форма. Кога прирокот е глаголски, претставен со проста глаголска форма, тоа значи дека глаголот во функцща на прирок треба да биде употребен во една од простите глаголски форми, и тоа, сегашно време, минато определено несвршено и минато определено свршено време: Вчера отидовме на кино, Учеа за
испитот итн. Кога прирокот е глаголски, претставен со сложена глаголска форма, тоа значи дека глаголот во функцща на прирок треба да биде употребен во една од сложените глаголски форми, на пример во идно време, во минато неопределено време и сл.: Утре ке одиме на пат, Ти си рекол итн. Сложениот глаголски прирок, од друга страна, содржи два глагола, и тоа, еден е глагол во да-конструкцща (да + сегашно време) юз]а е воведена од фазен, модален или глагол од типот успее: Сакам да одам на вечера, Можам да успеам во намерата итн. Простиот глаголско-именски прирок содржи два дела, глаголски и именски. Глаголскиот дел е претставен преку т.н. глагол-врска (копула) - во таа улога на]често се наога помошниот глагол сум, а именскиот дел преку именски збор (именка, придавка, заменка, бро]): Мари]а е студентка (е - глагол-врска, односно глаголски дел на простиот глаголско-именски прирок и студентка - именка, односно именски дел на простиот глаголско-именски прирок) или Ние сме убави (сме - глагол-врска, односно глаголски дел на простиот глаголско-именски прирок и убави - придавка, односно именски дел на простиот глаголско-именски прирок). Сложениот глаголско-именски прирок, како и сложениот глаголски прирок, се состои од два глагола, при тоа едниот е сум во да-конструкцща (да бидам, да бидете), юз]а е воведена со фазен, модален и глагол од типот успее, но содржи и именски збор: Мари]а мора да биде храбра (мора - модален глагол, да биде - сум во да-конструкцща и храбра придавка, односно именски дел на сложениот глаголско-именски прирок) (Минова-Гуркова, 2003, стр. 186 - 195).
Нашата секо]дневна наставна практика покажува дека студентите запишани на ]азични насоки, имаат недоволни синтаксички компетенции во однос на откриваае на прирокот во реченицата. Оттука, целта на трудот е да ги испита причините за овие недоволни компетенции во високото образование. За таа цел се анализираат Наставната програма и учебниците по Македонски ]азик за основно и средно (стручно и гимназиско) образование, а се спроведува и анкета со ко] а се испитуваат практичната оспособеност на студентите за откриваае на прирокот и ставовите и размислувааата на студентите за оваа жуава.
2. Методологща на истражувашето. Истражувааето има квалитативна парадигма (анализа на содржина), односно се анализираат Наставната програма и учебниците по Македонски ]азик за основно и средно образование во РМ, достапни на веб-страницата на МОН (примерок), од гледна точка на информациите што во нив се застапени во однос на прирокот. Во анализата на овие документи се
поага од Синтаксата на Минова-Гуркова (2000), односно од поделбата на видовите прирок на прост глаголски (претставен со проста и со сложена форма) и сложен глаголски, како и прост и сложен глаголско-именски прирок. Истражува&ето има и квантитативна парадигма, односно се анализираат оспособеноста за открива&е на прирокот и ставовите и размислува&ата на 200 студенти од сите региони во Македонща (примерок), кои ги слушаат предметите Современ македонски ]азик и Синтакса на македонскиот ]азик на Педагошкиот факултет во Битола. Инструментот за собираае на податоците е анкетен прашалник ко] се состои од анализа на две реченици, една независносложена и една зависносложена и од едно прашаае од затворен тип. Од методите за обработка на податоци се употребуваат анализа, компарацща и синтеза. Диза]нот на истражувааето е дескриптивен.
3. Резултати и дискусща
3.1. Основно образование
3.1.1. Наставни програми за четврто одделение. Во Наставната програма по Македонски ]азик за четврто одделение, во однос на прирокот, се наведуваат целите: да се усво]ат поимите подмет и прирок и да се разликуваат подметот и прирокот во реченицата, а се препорачуваат вежби за разликуваае на подметот и прирокот во реченицата (Наставна програма, 2009а, стр. 11).
3.1.2. Наставни програми за петто одделение. Во Наставната програма по Македонски ]азик за петто одделение, во однос на прирокот, се наведуваат следниве цели: да се усвои поимот проста реченица; да се препознаваат простите реченици во текстот; да се разликуваат простите од сложените реченици и да се составуваат сложени реченици. Во Програмата, се препорачуваат вежби за составуваае реченици со подмет и прирок, за препознаваае и за составуваае сложени реченици (Наставна програма, V, стр. 8).
3.1.3. Наставни програми за шесто одделение. Во Наставната програма по Македонски ]азик за шесто одделение, во однос на прирокот, се наведуваат следниве цели: да се откриваат подметот и прирокот во реченицата, да се препознаваат сложените реченици и да се проширува простата реченица во сложена. Во Програмата, се препорачуваат вежби за препознаваае на подметот и прирокот, за составуваае и препознаваае на сложените реченици и за трансформацща на простите во сложени реченици (Наставна програма, VI, стр. 8 - 9).
Анализата на Наставната програма по Македонски ]азик за вториот развоен период, покажува дека поимот прирок се усво]ува токму во
ово] период. Во четврто одделение акцентот е ставен на простата реченица, што е, секако, разбирливо ако се има предвид возраста на учениците. Содржините и вежбите во петто и шесто одделение, покажуваат дека на прирокот треба да му се посвети големо внимание, зашто за да може ученикот да состави сложена реченица и да ги разликува простите од сложените реченици, то] неопходно мора да го познава и определува прирокот. Прирокот е основниот реченичен член според ко] се препознава дали реченицата е проста или сложена. Барааето простата реченица да се проширува во сложена, треба да се коригира затоа што една проста реченица не може да се трансформира во сложена, туку, како што е познато, од две или повеке прости реченици може да се состави сложена реченица. Анализата уште покажува дека во Програмата не се именува видот на прирокот.
3.1.4. Наставна програма за седмо одделение. Целите на наставата по Македонски ]азик во седмо одделение, во однос на прирокот, се следниве: да се разликуваат основните (главни) реченични членови, да се разликува глаголот во личноглаголска форма како оформувач и главен составен дел на реченицата во функцща на прирок. Во Програмата, се препорачуваат вежби што се однесуваат на наведените цели (Наставна програма, 2008а: 5 - 9).
3.1.5. Наставна програма за осмо одделение. Во Наставната програма по Македонски ]азик за осмо одделение, во однос на прирокот, се наведуваат следниве цели: да се разликуваат независносложените од зависносложените реченици; да се разликуваат независносложените реченици (составни, спротивни, разделни, исклучни и заклучни) и да се разликуваат сврзнички и бесврзнички реченици. Во Програмата, се препорачуваат вежби за оформуваае на независносложени реченици од две или повеке прости реченици и трансформацща на сврзнички во бесврзнички реченици и обратно (Наставна програма, 2008б, стр. 7 - 8).
3.1.6. Наставна програма за деветто одделение. Во Наставната програма по Македонски ]азик за деветто одделение, во однос на прирокот, се наведуваат следниве цели: да се разликуваат зависносложените реченици (исказни, временски, причински, последични, условни, допунски, односни, начински и целни); да се разликуваат главна и зависна реченица во рамките на зависносложената реченица; да се составуваат зависносложени реченици со поврзуваае на дел-реченици; да се употребува правилно запирката и да се употребува правилен збороред. Во Програмата, се предвидуваат вежби за реализираае на наведените цели (Наставна програма, 2009, стр. 7 - 8).
Анализата на Наставната програма по Македонски ]азик за третиот развоен период, повторно покажyва дека е многу важно да се препознава прирокот во реченицата. Иако само една наставна содржина во шесто одделение се однесyва директно на прирокот, разликува&ето на независносложените реченици во седмо и на зависносложените реченици во осмо одделение, како и анализата на зависносложените реченици, ко]а за првпат се споменyва во осмо одделение, покажyваат дека правилното усво]уваае на прирокот е императив за реализацща на целите во ово] развоен период. Треба да се нагласи дека и во ово] период, видот на прирокот не се именува. Во Програмата за седмо одделение, (2008а, стр. 5), се нагласyва дека yченикот треба „да го разликува глаголот во личноглаголска форма". Оваа цел треба да се коригира, зашто, од една страна, информацщата за глаголот се повторyва, а, од друга страна, нашите сознанща одат во прилог на тврдеаето дека е поважно да се об]асни што значи личноглаголска форма. Во осмо и деветто одделение, се бара да се разликуваат независносложените и зависносложените реченици во рамките на сложената реченица (Наставна програма, 2008б, 2009, стр. 4). За оваа информацща, исто така, е потребна корекцща. Имено, сложената реченица се состои од две или повеке дел-реченици, кои според сво]от вид можат да бидат зависни или независни. Тоа значи дека не може да се разликуваат независносложените или зависносложените реченици во рамките на сложената реченица, туку само независните или зависните дел-реченици. Во Програмата за деветто одделение, исто така, постои потреба за корекцща на поимот допунски, зашто станува збор за допусните реченици. Поимот анализа на реченица се воведува токму во деветто одделение, а оттука произлегува и прашааето зошто Наставната програма предвидува анализа на зависносложените, но не и на независносложените реченици и зошто анализата на реченицата, и на простата и на сложената, не се воведува веднаш по воведувааето на поимот прирок. Нашата сеюз^дневна практика, покажува дека постои огромна потреба од воведуваае на анализа на реченицата, со акцент на определуваае и именуваае на видот на прирокот, уште во вториот развоен период.
3.2. Стручно образование - тригодишно
3.2.1. Наставна програма по Македонски jазик и литература за прва година. Во Програмата воопшто не се застапени содржини од областа синтакса (Наставна програма, 2013 а).
3.2.2. Наставна програма по Македонски ]азик и литература за втора година. Во Програмата, исто така, не се застапени содржини од областа синтакса (Наставна програма, 2013б).
3.2.3. Наставна програма по Македонски ]азик и литература за трета година. Во оваа Наставна програма, се опфатени граматичката структура на простата и на сложената реченица. Во рамките на сложената реченица се предвидува усво]увашг на независносложените и на зависносложените реченици. Во Програмата, се препорачуваат вежби за препознаваае на прирокот во реченицата, за прошируваае на простата реченица во сложена, за составуваае на независносложени и зависносложени реченици и за нивно препознаваае во текст (Наставна програма, 2013в, стр. 5 - 11).
3.3. Стручно образование - четиригодишно
3.3.1. Наставна програма по Македонски ]азик и литература за прва година. Во Програмата не се застапени содржини од областа синтакса (Наставна програма, 2005).
3.3.2. Наставна програма по Македонски ]азик и литература за втора година. Во Програмата не се застапени содржини од областа синтакса (Наставна програма, 2006).
3.3.3. Наставна програма по Македонски ]азик и литература за трета година. Оваа Наставна програма, во однос на содржините за прирокот, е идентична со Наставната програма по Македонски ]азик и литература за трета година од стручното тригодишно образование (Наставна програма, 2007, стр. 5 - 7).
3.3.4. Наставна програма по Македонски ]азик и литература за четврта година. Во Програмата не се застапени содржини од областа синтакса (Наставна програма, 2008).
3.4. Гимназиско образование
3.4.1. Наставна програма по Македонски ]азик и литература за прва година. Во Програма не се застапени содржини од областа синтакса (Наставна програма, 2001).
3.4.2. Наставна програма по Македонски ]азик и литература за втора година. Во Програма не се застапени содржини од областа синтакса (Наставна програма, 2002а).
3.4.3. Наставна програма по Македонски ]азик и литература за трета година. Оваа Наставна програма, во однос на информациите за прирокот, е идентична со Програмата за трета година од тригодишното и четиригодишното стручно образование (Наставна програма, 2002б).
3.4.4. Наставна програма по Македонски ]азик и литература за четврта година. Во оваа Програма не се застапени содржини од областа синтакса (Наставна програма, 2002в).
Анализата на Наставната програма по Македонски ]азик за прва, втора, трета година и четврта година, во стручното образование, тригодишно и четиригодишно и во гимназиското образование, покажува дека синтаксички содржини се опфатени дури во трета година. Овде, за прв пат се срекава цел ко] а се однесува на препозна&е на видовите прирок и на негово користеае во правилна форма. Оттука, се заклучува дека учениците дури во трета година од нивното образование сознаваат дека има повеке видови прирок. Има]ки ]а предвид нашата секо]дневна практика во високото образование, треба да се каже дека воведувааето на видовите прирок дури во трета година не е оправдано, зашто се гледа дека во четврта година, повторно, не се застапени синтаксички содржини. Иако за прв пат се срекава информацща дека посто]ат видови прирок во Програмата, об]аснувааето за видовите прирок не е соодветно и прецизно. Имено, во делот Содржини од Програмата се наведува дека треба да се знае глаголскиот и именскиот прирок. Ова об]аснувашг не е прецизна информацща, зашто се знае дека само именски прирок не постои, туку дека еден вид прирок е глаголско-именскиот, ко] може да биде прост и сложен. Потоа, во делот Поими од Програмата, се споменуваат само прост и сложен глаголско-именски прирок, од што не е ]асно ко] вид прирок (глаголскиот - прост или сложен) или глаголско-именскиот (прост или сложен), ке се обработува во учебниците и ко] вид прирок треба да го разликуваат учениците. Отсуствуваат и информации за тоа со што се претставени простиот и сложениот глаголски прирок. Исто така, не е прецизно барааето да се прошират одделни прости реченици во сложени, зашто, како што веке се спомена, не се прошируваат простите реченици во сложени, туку од две или повеке прости реченици се оформува сложената реченица. Акцентот, како што се гледа, е ставен на составувааето на независносложени и зависносложени реченици. Овие не]асни и непрецизни информации, секако, придонесуваат за квалитетот на учебниците по Македонски ]азик, што се пишуваат врз основа на Наставната програма по Македонски j азик.
3.5. Учебници за вториот развоен период
3.5.1. Четврто одделение. Во учебникот на Севдинска и Настоска (2009, стр. 112) се истакнува дека прирокот е вториот главен член на реченицата и може да се открие ако се постават прашааата за тоа што работи подметот, каков е, што се случува со него. По об]аснувааето, следи задача во ко]а се бара во неколку реченици да се подвлече
прирокот, а потоа да се подвлече и прирокот во „Валкана училница" на Лил]ана Ефтимова, на стр. 103. Поголемиот бро] примери за прирок во речениците се однесува на простиот глаголски прирок, претставен со проста глаголска форма, мегутоа, се срекаваат и примери од типот Нашето училиште е убаво, Рацин е роден во Велес, Колку е валкана, односно примери со прост глаголско-именски прирок. Во учебникот на Кртолица, Митовска и Гавриловска-Аврамовска (стр. 159) се наведува истото об]аснувашг од претходниот учебник, имено дека прирок е оно] збор во реченицата ко] кажува што прави подметот. Примерите во учебникот се однесуваат на простиот глаголски прирок претставен со проста глаголска форма. Во учебникот на Атанасова (2009, стр. 158 -160) се наведуваат истите информации од учебникот на Севдинска и Настоска (2009), а во вежбата се бара да се подвлече прирокот. Во сите примери, прирокот е прост глаголски претставен со проста глаголска форма.
3.5.2. Петто одделение. Во учебникот на Севдинска и Настоска (2010, стр. 91 - 92) се наведува разликата мегу простата и сложената реченица, има]ки го предвид прирокот. Потоа, се бара да се на]дат простите и сложените реченици во извадокот „Прщателство од Здравко Омерза". Следува вежба во ко]а дадени прости реченици треба да се направат сложени со додаваае на еден глагол. Прирокот во примерите е прост глаголски претставен со проста форма, но се срекава и прост глаголско-именски прирок.
3.5.3. Шесто одделение. Во учебникот на Велкова и Jовановска (2011, стр. 25 - 28) учениците се потсетуваат на двата главни реченични члена, а акцентот е ставен на создавачкиот член, односно на прирокот и на сложената реченица. Потоа, следува вежба во ко]а се бара дадените прости реченици да се претворат во сложени. Прирокот во примерите е прост глаголски претставен со проста форма.
Од анализата на учебниците по Македонски ]азик за вториот развоен период, може да се забележи дека поголемиот бро] примери за прирок се однесуваат на простиот глаголски прирок претставен со проста форма. Во овие учебници никаде не се споменува поделбата на простиот глаголски прирок, односно учениците го усво]уваат само поимот прирок, а не се споменува ниту податокот дека постои прост глаголски претставен со проста и со сложена глаголска форма. Треба да се истакне дека прирокот е првиот конститутивен член на реченицата, а потоа следува подметот, па според тоа, не е точна информацщата дека е прирокот вториот главен член во реченицата, спомната во учебникот на Севдинска и Настоска (2009) и Кртолица и др. Анализата покажува дека уште во четврто одделение се
упоребуваат примери во кои прирокот е прост глаголско-именски, а за ово] вид прирок не постои об]аснуваае. Според тоа, едноставно е да се заклучи дека ово] вид прирок ке остане незабележан и дека учениците нема да го усво]ат. Барааето простата реченица да се прошири во сложена, во учебникот на Севдинска и Настоска (2010) и на Велкова и Jовановска (2009, стр. 28) бара нужна корекцща, зашто, како што е веке истакнато, простата реченица не може да се проширува во сложена, туку од две или повеке прости се оформува сложена реченица. Вежбите за откривааето на неопходните реченични членови и на сложените реченици (Севдинска и Настоска, 2010, стр. 92; Велкова и Jовановска, 2009, стр. 28) ]а покажува неопходната потреба од усво]увашг на прирокот. Поимите глагол и прирок во синтаксата неоправдано се заменуваат мегу себе, а тоа го покажува вежбата во ко]а се бара да се подвлечат глаголите (Севдинска и Настоска, 2010, стр. 102). Исто така, потребна е корекцща на делот глагол во лична глаголска форма, за што веке се дискутираше.
3.6. Учебници за третиот развоен период
3.6.1. Седмо одделение. Во учебникот на Димковска и Цветковик (стр. 169 - 170) се повторува информацщата „глагол во лична глаголска форма", ко]а треба да се коригира. Об]аснувааето за тоа што е реченица се состои од буквално една реченица. Прирокот во примерите е прост глаголски прирок претставен со проста форма, но тоа никаде не се споменува. Во учебникот на Велкова и Jовановска (2009, стр. 112 - 114) е застапена истата информацща за глаголот во лична глаголска форма. Прирокот во примерите е прост глаголски претставен со проста глаголска форма, но оваа информацща никаде не се споменува. Потоа, се бара да се посочи прирокот во даден извадок, но мегу примерите во извадокот се срекава и прост глаголско-именски прирок: стана уште поголема.
3.6.2. Осмо одделение. Во учебникот на Боровска, Алексова, Пандев и Гочкова (2009, стр. 41 - 58) акцентот е ставен на структурата на простата реченица. Ова е прв учебник, во ко] правилно се потенцира улогата на прирокот како конститутивен член на реченицата, односно се укажува дека содржината на реченицата започнува со содржината на личноглаголската форма (стр. 41). Примерите се однесуваат на простиот глаголски прирок претставен со проста форма, но то] не е именуван, што значи, повторно учениците го усво]уваат само поимот прирок. Во вежбите за откриваае на директниот предмет во реченицата се забележува присуство на сложен глаголски прирок, во вежбите за откриваае на индиректниот предмет се забележува и прост глаголско-именски прирок, а во вежбите за
удво]увашг на директниот и индиректниот предмет и прост глаголски претставен со сложена глаголска форма и сложен глаголски прирок. На стр. 54 во ово] учебник за првпат се споменува поимот глаголско-именски прирок и се бара да се напише прирок во ко] именскиот дел ке го претставуваат придавки, но претходно не постои никакво об]аснувашг за ово] вид прирок. Во рамките на об]аснувааето за сложената реченица (2009, стр. 58 - 73), во примерите станува збор за прост глаголски претставен со проста, прост глаголски со сложена и прост глаголско-именски прирок. На стр. 60 веке се поставуваат конкретни барааа, имено да се состават реченици со прост глаголски, сложен глаголски и прост глаголско-именски прирок. Во учебникот нема информацща за поделбата на простиот глаголски прирок во однос на тоа со каква форма е претставен. Во учебникот на Велкова и Jовановска за осмо (стр. 35 - 49) мегу примерите во об]аснувааето за синтаксичките содржини се срекава прост глаголски прирок претставен со проста и со сложена форма и сложен глаголски прирок, како и прост глаголско-именски прирок. Во учебникот за осмо на Богдановски (стр. 28 - 32) се наведуваат информации за сложената реченица и за не]зината поделба. Акцентот е ставен на сврзниците што се употребуваат во нив. Мегу примерите се срекава: прост глаголски претставен со проста форма, сложен глаголски прирок и прост глаголско-именски прирок.
3.6.3. Деветто одделение. Во учебникот на Велкова и Jовановска (2010, стр. 28 - 42) акцентот е ставен за зависносложените реченици. Мегу примерите се срекаваат прост глаголски претставен со проста и со сложена форма, прост глаголско-именски и сложен глаголски прирок. Во об]аснувааето за ово] вид реченици има погрешна информацща, имено поголемиот дел зависни дел-реченици се именувани како исказни, временски, причински, последични и сл. Како што е познато, во една сложена реченица има само дел-реченици кои според видот може да бидат зависни или независни и не може зависната дел-реченица да се нарекува причинска зависносложена, зашто таа заедно со независната ]а дава сложената причинска на пример, во ко]а зависната дел-реченица укажува на причината за вршеае на де]ството. Потоа, барааето да се прошират, на пример, дадени реченици со условни, треба да се коригира - односно прецизно е да се каже дека дадените реченици треба да се прошират со зависна дел-реченица што го изразува условот.
Од анализата на учебниците за третиот развоен период веке жуасно може да се согледа улогата на прирокот во откривааето на сите други реченични членови. Тоа особено се гледа во об]аснувааето за
откривааето на предметот во реченицата (Димковска, Цветковик, стр. 47; Велкова и Jовановска, 2009, стр. 115; Боровска и др., 2009). Потребата од претходно воведуваае на видовите прирок и за нивно именуваае покажува и учебникот на Боровска и др. (2009), зашто во него пред учениците се поставуваат конкретни барааа во однос на прирокот, и тоа да се состават сложени реченици со прост и сложен глаголски прирок и со прост глаголско-именски прирок. Видовите прирок не се об]аснети ниту во еден учебник за третиот развоен период, па, според тоа, може да се заклучи дека тоа зависи само од компетенциите на наставникот, ко] треба да ги раз]асни дилемите и да понуди правилна интерпретацща. Во спротивно, е ]асно дека учениците нема да можат да одговарат на барааата и нема да ги усво]ат видовите прирок, што, негативно се одразува врз усво]увааето на синтаксичките содржини во натамошното образование.
3.7. Средно стручно образование - тригодишно и четиригодишно
3.7.1. Прва година. Во учебникот на Тоциновски и Младеноски (2010) не се застапени содржини од областа синтакса.
3.7.2. Втора година. Во учебникот на Тоциновски и Младеноски (2010а) не се застапени содржини за прирокот. Индиректно, во рамките на функциите на именките и придавките во речениците, се истакнува дека тие може да го претставуваат и именскиот дел од прирокот (стр. 28, 33), но не постои попрецизно об]аснуваае.
3.7.3. Трета година. Учебникот на Бошковик и Илиевска (2011, стр. 11 - 51) акцентот го става на реченицата. На стр. 13 за пример е дадена реченицата JaHe е студент и е наведено дека е студент го претставува прирокот, но не дадено об]аснувашг за тоа за каков вид прирок станува збор. Во учебникот, мегу примерите, се срекаваат прост глаголски прирок претставен со проста и со сложена форма и сложен глаголски прирок. Дури на стр. 16 е наведена поделбата на прирокот, и тоа на глаголски (прост и сложен) и на глаголско-именски (прост и сложен), но се наведени несоодветни примери. Единственото об]аснувашг се однесува на глаголско-именскиот прирок, за ко] се вели дека содржи глагол-врска и именски дел, а како пример е наведен Морам да бидеме силни. Од об]аснувааето за тоа дека глаголско-именскиот прирок содржи глагол-врска и именски дел, е ]асно дека станува збор за простиот глаголско-именски прирок и соодветен пример би бил: Марща е ученичка, Ние сме добри итн. Од дадениот пример, во ко] е подвлечен само делот Морам да бидеме како пример за глаголско-именски прирок, пак, се гледа дека станува збор за сложениот глаголско-именски прирок, ко] како што е веке спомнато,
во случает е претставен со модален глагол, сум во да-конструкцща и именски дел. Според тоа, примерот Мораме да бидеме силни го претставува сложениот глаголско-именски прирок. На стр. 16, се об]аснува дека глаголско-именскиот прирок може да биде и сложен, а се наведува примерот Ке насто]уваме да бидеме присутни. Во примерот подвлечен е само делот Ке насто]уваме да бидеме, што не е точно, зашто подвлечениот дел се состои од глагол од типот успее и сум во да-конструкцща, но недостига именскиот дел. Според тоа, примерот Ке насто]уваме да бидеме присутни го претставува сложениот глаголско-именски прирок. Информации за поделбата на простиот глаголски прирок, во однос на тоа со што е претставен не посто]ат. Во рамките на сложената реченица, акцентот е ставен независносложените и зависносложените реченици, на сврзниците и на сврзувачките средства што се употребуваат во нив, прирокот воопшто не се споменува, а не постсуат ниту примери за анализирани дел-реченици во рамките на сложената реченица. Исто така, во однос на об]аснувааето на зависните дел-реченици (стр. 44) се забележува пропустот ко] е веке коментиран во учебникот на Велкова и Jовановска (2010).
3.7.4. Четврта година. Во учебникот на Бошковик и Илиевска (2011 б) не се застапени содржини од областа синтакса.
Од анализата на учебниците во средното стручно образование, тригодишно и четиригодишно, се гледа дека, како и во Наставната програма, содржини за прирокот се дадени дури во трета година. Анализата ]асно покажува дека об]аснувааето за видовите прирок е погрешно и дека, доколку наставникот не понуди точна интерпретацща, учениците нема да ги усво]ат видовите прирок. Тоа, како што веке се спомена, се рефлектира на усво]увашг на видовите прирок во високото образование.
3.8. Гимназиско образование
3.8.1. Прва, втора, трета и четврта година. Учебниците не се анализирани. Тие не се достапни на страницата на МОН поради заштита на авторските права. Ако се има предвид Наставната програма за гимназиското образование, може да се заклучи дека учебниците се напишани според неа, па, оттука, содржини за прирокот се застапени дури во трета година, исто како и во стручното образование.
3.9. Резултати од спроведената анкета. Резултатите од анкетата ги потврдуваат веке наведените констатации за недоволните синтаксички компетенции на студентите. Првото прашаае се однесува
на реченицата: Претпоставувам дека ке треба да бидете подготвен за состанокот, во юз]а од студентите се бара да го определат прирокот во втората дел-реченица, да го именуваат и да кажат со што е то] претставен. Загрижувачки е фактот што само триесет студенти правилно го определуваат прирокот, но само неколку од нив, знаат точно да го именуваат и да кажат со што е претставен. Од резултатите се гледа дека наколем проблем претставува определувааето и именувааето на сум во да-конструкцща и на именскиот дел. Ова е, секако, резултат на неусво]увааето на видовите прирок во претходното образование. Второто прашаае се однесува на реченицата: Mораме да се обидеме и да внимаваме, во ко]а од студентите се бара да го определат прирокот во втората дел-реченица и да го именуваат. Разочарува фактот што само дваесетина студенти правилно го определуваат и именуваат прирокот во втората дел-реченица, што, секако е, исто така, е резултат на непосветуваае внимание на содржините во однос на прирокот во претходното образование. Во однос на третото прашаае, студентите треба да одговорат на кое од подрач]ата му е посветено поголемо внимание во средното образование, има]ки го предвид нивното искуство. Резултатите се поразителни, односно сите двесте студенти сметаат дека поголемо внимание му се посветува на подрач]ето Литература, така што неоправдано се занемарува подрач]ето Граматика, и покра] тоа што во Наставната програма за средно образование за двете подрач]а се предвидени ист бро] часови. Тоа, пак, доведува до недоволните синтаксички компетенции на студентите.
4. Заклучок. Заклучокот се наметнува само по себе. Потребна е итна ревизща на Наставната програма и на учебниците по Македонски ]азик во основното и средното образование, во однос на содржините за прирокот. И во Наставната програма и во учебниците треба да се прецизираат овие содржини и точно да се интерпретираат, зашто квалитетот на матерщалот од ко] учениците учат е предуслов за нивно усво]увашг и за подобруваае на нивните синтаксички компетенции во натамошното образование.
Литература:
Минова-Гуркова, Лил]ана. 2002. Синтакса на македонскиот стандарден ]азик. Скоще: Магор
Митева, Димка. 1995/96. Синтаксичка анализа на македонската реченица. Скоще: Струм-Скоп
Ексцерпирани текстови:
Атанасова, Л>илана. (2009). Македонски]азик за четврто одделение од деветгодишното образование. Скоще: МОН. http://bit.ly/2oEhFOj, 20.12.2016 Богдановски, Т. Македонски]азик за седмо одделение осумгодишно основно образование. Скоще: МОН. http://bit.ly/2ikFHh6, 3.9.2015
Борковска, С., Алексова, Г., Пандев, Д., Гочкова, К. (2009). Македонски ]азик за VII одделение за осумгодишно основно образование. Скоще: МОН. http://bit.ly/2jk62Kz, 3.9.2015
Бошковик, Костадинка, Илиевска, Сузана. (2011a). Македонски]азик и литература за III година средно стручно образование. Скоп|е: МОН. http://bit.ly/2oguXVp, 20.12.2016
Бошковик, Костадинка, Илиевска, Сузана. (2011б). Македонски]азик и литература за IVгодина средно стручно образование. Скоще: МОН. http://bit.ly/2o8wvQD, 20.12.2016
Велкова, С., Jовановска, С. (2009). Македонски]азик за VI одделение за основно образование. Скоще: МОН. http://bit.ly/2jk9W6a, 4.9.2016 Велкова, Снежана, Jовановска, Соаа. 2011. Учебник по македонски]азик за шесто одделение. Скоще: МОН. http://bit.ly/2nkWSyq, 25.12.2016 Велкова, С., Jовановска, С. Македонски]азик за VII одделение за основно образование. Скоще: МОН. http://bit.ly/2iHbFBP, 4.9.2015 Димковска, Б., Цветковик, С. Македонски]азик за VI одделение основно образование. Скоще: МОН. http://bit.ly/2jkbtJJ, 4.9.2016 Кртолица, Бшцана, Митовска, Виолета, Гавриловска-Аврамовска, Весна. Македонски]азик за четврто одделение за деветгодишно основно образование. Скоще: МОН. http://bit.ly/2ohu63n,
Наставни програми за четврто одделение во деветгодишно основно образование,Македонски]азик. (2009а). Скоще: БРО. 3 - 12. http://bit.ly/2nJ9G5y, 2.9.2015
Наставни програми за петто одделение на деветгодишното основно образование,Македонски]азик. Скоще: БРО. 3 - 9. http://bit.ly/2nfY1YY, 2.9.2015
Наставни програми за шесто одделение на деветгодишното основно образование, Македонски]азик. Скоще: БРО. 3 - 10. http://bit.ly/2nJ5zXj, 2.9.2015
Наставна програма по Македонски]азик за VII одделение во деветгодишното основно образование. (2008а). Скоще: БРО. http://bit.ly/2jENk3S, 2.9.2015 Наставна програма по Македонски]азик за VIII одделение во деветгодишното основно образование. (20086). Скоще: БРО. http://bit.ly/2ih4yzf, 2.9.2015 од
Наставна програма по Македонски]азик за IX одделение во деветгодишното основно образование. (2009). Скоще: БРО. http://bit.ly/2ihaSGR, 2.9.2015 Наставна програма по македонски]азик и литертура, I година средно стручно образование со тригодишно траете. (2013а). Скоще: БРО. http://bit.ly/2ng3krq, 3.10.2015
Наставна програма по Македонски]азик и литертура, II година средно стручно образование со тригодишно траете. (20136). Скоще: БРО. http://bit.ly/2mNHXBk, 3.10.2015
Наставна програма по Македонски]азик и литертура, III година средно стручно образование со тригодишно траете. (2013в). Скоще: БРО. http://bit.ly/2o3FKl5, 3.10.2015
Наставна програма по Македонски]азик и литература, I година средно стручно четиригодишно образование. (2005). Скоще: МОН и БРО. http://bit.ly/2nsp9Vl, 3.11.2015
Наставна програма по Македонски]азик и литература, II година средно стручно четиригодишно образование. (2006). Скоще: МОН и БРО. http://bit.ly/2ovAzam, 3.11.2015
Наставна програма по Македонски]азик и литература, III година средно стручно четиригодишно образование. (2007). Скоще: МОН и БРО. http://bit.ly/2nJNyIe, 3.11.2015
Наставна програма по Македонски]азик и литература, IV година средно стручно четиригодишно образование. (2008). Скоще: МОН и БРО. http://bit.ly/2nsrkIJ, 3.11.2015
Наставна програма за Македонски]азик и литература, I година програма за реформирано гимназиско образование. (2001). Скоще: МОН и БРО. http://bit.ly/2o3HE5a, 5.12.2015
Наставна програма по Македонски]азик и литература, II година реформирано гимназиско образование. (2002а). Скоще: МОН и БРО. http://bit.ly/2o3WQzp, 5.12.2015
Наставна програма по Македонски]азик и литература, III година реформирано гимназиско образование. (20026). Скоще: МОН и БРО. http://bit.ly/2o8tRen, 5.12.2015
Наставна програма по Македонски]азик и литература, IV година реформирано гимназиско образование. (2002в). Скоще: МОН и БРО. http://bit.ly/2ngE5oG, 5.12.2015
Севдинска, Л>убица, Настоска, Весна. (2009). Македонски]азик за четврто одделение од деветгодишното основно образование. Скоще: МОН. http://bit.ly/2mU1UGE, 25.12.2016
Севдинска, Л>убица, Настоска, Весна. (2010). Македонски]азик за петто одделение деветгодишно основно образование. Скоще: МОН. http://bit.ly/2nkFBW9, 25.12.2016
Тоциновски, Васил, Младеноски, Ранко. (2010). Македонски]азик и литература за I година за средно стручно образование (за сите струки). Скоще: МОН. http://bit.ly/2mTNTsC, 20.12.2016
Тоциновски, Васил, Младеноски, Ранко. (2010а). Македонски]азик и литература за II година за средно стручно образование (за сите струки). Скоще: МОН. http://bit.ly/2nkTUtR, 20.12.2016
