CC BY
0УДК-37.013.2
ПРИНСИЩОИ ХОСИ ТАТБЩИ ТЕХНОЛОГИЯМИ ФАЪОЛИ ТАЪЛИМ
ДАР СИНФ^ОИ ИБТИДОЙ
МУМИНОВА ИСТАД^ОН САЙФУЛЛОЕВНА
муаллимаи кафедраи педагогикаи ичтимой ва касбии МДТ "Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Б.Еафуров", Хучанд, Точикистон
Аннотатсия. Дар мацолаи мазкур асос^ои назариявии татбщи усл^ои фаъоли таълим ва нацши он^о дар бе^дошти самараву сифати та^сил, тезонидани фаъолияти маърифатии хонандагон сухан меравад. Муаллиф дар заминаи та^лили ададиёт^ои илми-методи ва омузиши тацрибаи пешцадами муаллимони синф^ои ибтидои таъкид медорад, ки раванди тадрис бо истифодаи усулхои фаъоли таълим дар шароити та^силоти ибтидои ба мацмуи принсищои умумидидактикии таълим асос ёфта, принсищои хоси худро дар бар мегирад. Ба цавли муаллиф амалисозии бевоситаи усулу технологиями фаъоли таълим бо риояи принсищои татбици он^о самараи та^силро баланд сохта, салощятнокии тадрисро таъмин месозад.
Калидвожахр: фаъолияти маърифати, усулхои фаъоли таълим, принсищои таълим, фаъолияти дастацамъона, ^амкори, рушди шахсият, мустацилиятноки, эцодкори.
Дар амалй намудани хадафхои баланд бардоштани фаъолияти маърифатй усулхои фаъоли омузиш накши мухим мебозанд. Дар адабиёти илмии сохаи психология ва педагогика тадкикотхои зиёде ба чанбахои мухталифи муаммои татбики усулхои фаъоли таълим бахшида шудаанд.
Х,арчанд асосхои низоми татбики усулхои фаъоли таълим танхо дар нимаи дуюми солхои 60-ум ва ибтидои солхои 70-уми карни ХХ дар тахкикоти равоншиносон ва омузгорон оид ба таълими проблемавй ба таври васеъ мавриди таддидоти махсус карор гирифтанд, вале хануз дар солхои 30-юм олимони барчастаи равоншинос - Л. Выготский, Д.Б. Элконина, А.Н. Леонтьева, В.В. Давыдов ва чанде аз пайравонашон барои тахияи консепсияи ягонаи таълими инкишофпазир заминаи психологй гузоштаанд.
Олимони машхур А.М. Матюшкин, Т.В.Кудрявцев, М.И. Махмутов, И.Я.Лернер, М.М.Леви ва дигарон дар тахияи усулхои фаъоли таълим сахми худро гузоштаанд.
А.М. Матюшкин дар асархои худ зарурати истифодаи усулхои фаъоли омузишро дар хама намудхои кори таълимии хонандагон асоснок карда, мафхуми тадриси диалогии проблемавиро хамчун мафхуми мукаммалтарин ифодакунандаи мохияти равандхои фаъолияти муштараки омузгор ва хонандагон, фаъолнокии байнихамдигарии онхо пешниход кардааст.
Дар байни нуктахои ибтидоии назарияи усулхои фаъоли таълим мафхуми «мазмуни объективии фаъолият» буд, ки онро академик А.Н. Леонтьев пешниход намудааст. Тибки он маърифат фаъолияте ба шумул дода шудааст, ки ба азхудкунии олами объективй нигаронида шудааст. Дар натичаи робита бо ашёхои олами беруна шахс дар бораи онхо маълумот гирифта, бо тачрибаи амалии хам донистани чахон (омухтан ва худомузй) ва хам таъсир расонидан ба он, захираи донишу тачрибаи амалии хешро бой мегардонад.
Дар заминаи тахлили асархои олимони намоёни сохахои педагогикаву психологияи педагогй ва мушохидаву тачрибахои амалии омузгорони синфхои ибтидой мо чунин мешуморем, ки раванди тадрис бо истифодаи усулхои фаъоли таълим дар шароити тахсилоти ибтидой ба мачмуи принсипхои умумидидактикии таълим асос ёфта, принсипхои хоси худро дар бар мегирад:
1. Принсипи тавозуни байни мундарича ва усули таълим, бо назардошти омодагии хонандагон ва мавзуи дарс.
2. Принсипи моделсозй. Модели раванди таълим барномаи таълимй мебошад. Он хадафхо ва вазифахо, воситахо ва усулхои таълим, тартиб ва усули таълимро инъикос мекунад, саволхо ва вазифахоеро тахия мекунад, ки хонандагон хангоми омузиш хал мекунанд. Аммо барои муаллим инчунин зарур аст, ки натичаи нихоиро моделсозй кунад, яъне «модели хонанда»-ро, ки омузишро ба анчом расонидааст, тавсиф кунад. Яъне: у бояд чй гуна дониш (амикй, фарогирй ва тамаркузи он), майорат ва малакахо дошта бошад, барои кадом фаъолият бояд омода шавад, дарачаи тахсилоти у дар кадом шакли мушаххас зохир шавад? Тасаввур кардани "модели мухит", ки дар он хонанда тахсил ва зиндагй мекунад, муфид хохад буд. Он кумак мекунад, ки аз вокеият ва мушкилоти он канорагирй накунед.
3. Принсипи назорати воридотй. Ин принсип омода кардани раванди таълимро аз руи сатхи вокеии омодагии хонандагон, муайян кардани манфиатх,ои онхо, муайян кардани вучуд доштан ё ниёз ба такмили донишро пешбинй мекунад. Назорати вуруд имкон медихад, ки мундаричаи курси омузишй бо самаранокии баландтарин аник карда шавад, усулхои интихобшудаи таълим тачдиди назар карда шаванд, хусусият ва хачми кори инфиродии хонанда муайян карда шавад, ахамияти омузиш бо далелхои раднопазир окилона асоснок карда шавад ва бо ин васила хохиши омухтан бедор карда шавад.
4. Принсипи мувофикати мазмуну мундарича ва усулхо ба хадафхои таълим. Барои самаранок ноил гардидан ба хадафи таълимй, ба муаллим лозим аст, ки намудхои фаъолияти таълимии хонандаро интихоб кунад, ки барои омузиши мавзуи мушаххас ё халли масъала мувофиктар бошанд. Дар як холат, муколама, мухокимаи муаммо кофист. Дар дигараш, манбаъхои иловагии иттилоотро истифода бурдан лозим аст: мачаллахо, рузномахо ва гайра.
Х,амин тарик, масалан, бо максади шиносой бо маълумот оид ба мавзуи дарс, муаллим метавонад аз усули баён истифода барад ва усули хондани онро аз худ намояд. Аммо максад хам гузошта шудааст — на танхо пешниход кардани материалу маълумот, балки барои истифодаи амалии он хонандаро бо ин маълумот мусаллах кардан. Барои хамин хам ин принцип зарур аст.
5. Принсипи муаммогузорй ва мушкилот. Чунин ташкили дарс талаб мекунад, ки талаба чизхои нав, донишу малакахоро дар натичаи рафъи душворихо ва монеахое, ки аз масъалаву муаммогузорй ба вучуд меояд, аз худ мекунад. М.И.Махмутов ки яке аз асосгузорони назарияи таълими проблемавй мебошад, бар ин назар аст, ки "махз сохтори проблемавии дарс ба даст овардани хадафи таълимиро кафолат медихад." [2,19],
Х,ангоми дарс масъалахое ба миён гузошта мешаванд, ки чустучуро талаб мекунанд, ки фаъолияти зехнии хонандаро фаъол мекунад ва ин шарти мухими самаранокии таълим мебошад. М.И. Махмутов таъкид мекунад, ки "фаъолнокй зимни омузиш дар сурате ба даст оварда мешавад, ки агар хонанда маводи вокеиро тахлил карда, бо он тавре амал кунад, ки худаш аз он маълумот гирад." [2,28]
6.Принсипи "тачрибаи манфй". Дар фаъолияти амалй дар баробари муваффакият ба хатохо низ рох дода мешавад, бинобар ин ба хонанда рох надодан ба хатохоро ёд додан лозим аст. Ин вазифа хеле мухим аст. Мутобики ин принсип ба раванди таълим ду унсури нави таълим, ки ба татбики усулхои фаъоли таълим асос ёфтаанд, чорй карда мешаванд:
- омузиш, тахлил ва арзёбии хатохои дар холатхои мушаххас содиршуда.
- таъмини хатогихои талаба дар раванди азхудкунии дониш, махорату малака.
Ба хонандагон вазъият барои тахлил пешниход карда мешавад ё мушкилоте ба миён гузошта мешавад, ки тавре тахия карда шудааст, ки хангоми халли он хонанда хатман ба хатогй рох медихад. Манбаи чунин хатогй, одатан, набудани тачрибаи зарурй мебошад. Тахлили минбаъдаи пайдарпаии амалхои хонандагон ба ошкор сохтани хатогихо ва тахияи мачмуи воситахову усулхо барои ноил шудан ба хадафи пешбинишуда мусоидат мекунад. Х,амзамон, хонанда ба зарурати дониш оид ба ин мавзуву масъалаи таълимй мутмаин аст, ки ин уро ба омузиши амики курси таълимй водор мекунад.
7. Принсипи «аз содда ба мураккаб». Дарс бо назардошти мураккабии афзояндаи маводи таълимй ва усулхои дар омузиши он истифодашаванда ба накша гирифта ва ташкил карда мешавад: кори инфиродй, тахияи дастачамъонаи хулоса, умумигардониву чамъбаст ва гайра.
8. Принсипи навсозии пайваста. Яке аз манбаъхои фаъолияти маърифатии хонандагон навигарии маводи таълимй, мавзуи мушаххас ва усули гузаронидани дарс мебошад. Маълумотбахшии раванди таълим, яъне пурборй бо чизхои наву номаълум, диккати хонандагонро ба худ чалб мекунад ва шавки маърифатиро шадидтар мекунад, ба омухтани мавзуъ, азхуд кардани тарзу усулхои нави фаъолияти таълимй ташвик менамояд. Аммо, вакте ки дониш азхуд карда мешавад, шиддати дарки онхо тадричан кам шудан мегирад. Хонандагон ба усулхои муайян одат мекунанд, таваччухро ба истифодаи онхо гум мекунанд. Барои пешгирии чунин холат ба муаллим лозим аст, ки сохтори дарсхо ва усулхои таълимро бо унсурхои нав пайваста такмил дихад. Масалан, дар давоми як дарс ду тахлили холатхои мушаххасро анчом надихед, як воситаи техникиро дар ду дарс пай дар пай истифода набаред, асбобхои аёнй - расмхо, овезахо, диаграммахо, накшаву чадвалхоро танхо дар лахзае, ки истифодаи онхо ногузиранд, ба маърази намоиш гузоред. Раванди таълимии бо ин рох идорашаванда намегузорад, ки шавк ва фаъолияти хонандагон кохиш ёбад.
9. Принсипи ташкили фаъолияти дастачамъона. Хонандагон аксар вакт ба зарурати халли хама гуна мушкилот ё кабули карорхо дар гурух, дастачамъона дучор мешаванд. З-ин руй, вазифаи инкишоф додани кобилияти талабагон барои амали ичрояш дастачамъона ба миён меояд.
Х,алли ин масъала дар рафти машгулият бояд давра ба давра ба амал бароварда шавад. Дар мархилаи аввал омузгор бо истифода аз супориши гурухй мавчудияти тафовут ва шабохати муносибати хонандагонро ба худи масъала ва халли он муайян мекунад. Дар мархилаи дуюм, бо ташкили кори гурухй оид ба вазъияти мушаххас, дар талабагон эхтиёч ба фаъолиятхои муштаракро инкишоф медиханд, ки ба ноил шудан ба натичахо мусоидат мекунанд. Дар мархилаи сеюм бо истифодаи усули накшбозй махорати фаъолияти муштарак, тахлил ва халли мушкилот, тахияи лоиха ва гайраро ташаккул медиханд. Дар баробари ин, муаллим хангоми ташкили кори дастачамъона дар синф бояд вазифахоро тавре тартиб дихад, ки ба хар як хонанда аён бошад, ки бе хамкорй ва дастгирии хамдигар ичро кардан имконнопазир аст.
10. Принсипи омузиши пешгузарй (аз нишондоди барномаи таълимй). Ин принсип азхудкунии дониши амалй дар мухити таълим ва кобилияти дар амал татбик кардани он, ташаккули эътимод ва боварии хонанда ба имконоти акливу зехнии худ, таъмин намудани натичахои баланд дар фаъолияти ояндаро дар назар дорад.
11. Принсипи ташхис. Ин принсип санчиши самаранокии дарсхоро дар бар мегирад. Масалан, тахлили кори мустакилонаи хонандагон оид ба вазъи омузиш нишон медихад, ки оё мавзуъ ба заминаи курс хуб мувофикат мекунад? Оё усули таълим дуруст интихоб шудааст? Оё хонанда аз мушкилоти омухташуда хуб огох аст, ё барои дарси оянда чизе тагир додан мумкин аст? ва гайра.
12. Принсипи сарфаи вакти тахсил. Татбики усулхои фаъоли таълим вакти азхудкунии дониш ва ташаккул додани махорату малакаро сарфа мекунанд, зеро азхудкунии донишхо, азхудкунии усулхои амалии кор ва рушди малакахо хамзамон, дар раванди халли масъалахо, тахлили холатхо ё бозии таълимй амалй карда мешаванд. Дар шакли анъанавии таълим одатан ин ду вазифа пай дар пай хал карда мешавад: дар аввал хонандагон донишро аз худ мекунанд ва сипас дар машкхои амалй махорату малакахоро инкишоф медиханд.
13. Принсипи назорати нихой. Одатан, назорати нихоии дониш пас аз хатми омузиш дар шакли имтихон, тестхо, мусохибахо, ичрои накли хаттй ё иншо бо химояи минбаъдаи онхо ба амал меояд. Аммо ин шаклхои санчиши дониш на дар хама холат микдор ва сифати махорату малакахои хосилшударо мукаррар карда метавонанд. Барои назорати нихой усулхои фаъоли таълим бомуваффакият истифода мешаванд: як катор вазифахои амалии назоратй, вазифахо ё холатхои муаммовй ва гайрахо. Онхо метавонанд инфиродй ва гурухй бошанд.
Ба кавли А.М. Смолкин, истифодаи мохиронаи усулхои фаъоли таълим имкон медиханд, ки хамзамон се вазифаи таълимй ва ташкилй хал карда шаванд [5,49]:
1) назорати доимиро аз болои раванди азхудкунии маводи таълимй мукаррар намояд.
2) барои иштироки фаъолонаи хам талабагони пешсаф ва хам сустхон дар кори таълим шароити мусоид фарохам орад;
3) назорати доимии рафти азхудкунии маводи таълимй таъмин намояд.
Х,амин тарик, дар асоси гуфтахои боло кайд мекунем, ки аллакай дар ибтидои асри ХХ бисёр олимон, омузгорон ва равоншиносон зарурати тахияи усулхои нави таълимро барои баланд бардоштани фаъолияти таълимии хонандагон медиданд. Ин масъалаи мубрам дар айни замон низ то охир халли хешро наёфтааст. Дар татбики хадафхои омузиши ба рушди шахсият нигаронидашуда, накши усулхои фаъоли таълим назаррас аст, зеро онхо ба хонандагон барои рушди малакахои умумигардонй, инкишоф додани мустакилияти афкор, ёд гирифтани чудо кардани чизи асосй дар маводи таълимй, инкишофи нутк ва гайра кумак мекунанд. Тавре ки тачриба нишон медихад, истифодаи усулхои фаъол шарти зарурии тайёр кардани мутахассисони баландихтисос мебошад ва ба натичахои мусбй оварда мерасонад. Истифодаи самараноки усулхои фаъоли таълим ба ташаккули дониш, махорату малакаи хонандагон тавассути чалби онхо ба фаъолияти фаъоли таълимию маърифатй имкон медиханд. Х,амчунин, истифодаи усулхои фаъоли таълим ба ташаккулёбии иттилооти таълимй ва табдилёбии он ба дониши шахсии хонандагон бевосита мусоидат менамояд.
1.Балаев А.А. Активные методы обучения. - М,: Профиздат, 1986. - 94с.
2.Махмутов М.И. Современный урок [Текст]: монография / М. И. Махмутов. - 2-е изд., испр. и доп. - М.: Педагогика, 1985. - 184 с
3.Немов. Р.С. Психология / Р.С. Немов. - М.: Владос, 2002. - Кн. 2: Психология образования.
4.Смолкин А.М. Активные методы обучения. М.: Просвещение, 2003. 305 с.
5.Шамова Т.И. Активизация учения школьников. М.: Академия, 2002. 356 с.
6.Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности обучающихся в учебном процессе. М.: Просвещение, 2008. 160 с.
АДАБИЕТ:
608 с.
