CC BY
2УДК-371.3
САБАБУ ОМИЛ^ОИ РУЙ ОВАРДАН БА НИЗОМИ САЛО^ИЯТНОКЙ ВА ТАТБЩИ УСУЛУОИ ФАЪОЛИ ТАЪЛИМ ДАР ЗИНАИ ИБТИДОИИ ТАУСИЛ
РАБИЕВ САТТОРБЕРДЙ МАВЛОНОВИЧ
- дотсенти кафедраи табий-риёзй, тарбияи эстетикй ва методикаи таълими онуо, МДТ "Донишгоуи давлатии Хучанд ба номи академик Бобочон Гафуров", Хучанд, Точикистон
МУМИНОВА ИСТАД^ОН САЙФУЛЛОЕВНА
-муаллимаи кафедраи педагогикаи ичтимой ва касбии МДТ "Донишгоуи давлатии Хучанд ба номи академик Б.Еафуров", Хучанд, Точикистон
Тафсир: Дар мацола сабабу омилуои ба низоми салоуиятнокии таусил руй овардани соуаи маорифи Цумуурии Тоцикистон мавриди барраси царор гирифта, дар заминаи он ауамияти амаливу уаётии татбиц намудани усулуои фаъоли омузиш дар раванди таълим сухан меравад.
Муаллифон дар асоси таулили адабиётуои илми, педагогиву психологи ва як цатор ууццатуои меъёри-ууцуции соуави ба камбудиву норасоиуои низоми анъанавии таусил ишора намуда, чунин мешуморанд, ки истифодаи самараноки усулуои фаъоли таълим барои татбици низоми таълими босалоуият имконоти мусоид фароуам хоуад овард.
Калидвожщо: низоми салоуиятноки, усулуои фаъоли таълим, фаъолияти маърифати, арзёбии сатуи омузиш, рушди шахсият
Дар шароити имруза доштани дониш оид ба соуауои гуногуни илм барои маълумотнок гаштан нокифоя буда, мууим аст, ки татбици амалии донишуо, истифодаи технологиями муосир ва эчодкорй таъмин гарданд, зеро онуо ба баланд шудани некуауволии мардум ва пешрафти чомеа мусоидат менамоянд.
Яке аз тадбируои басо мууим, ки Хукумати Чумхурии Точикистон барои самаранок гардондани раванди таълим андешида истодааст, гузариш ба низоми таълими босалоуият мебошад. Имрузуо дар муассисауои таълимии Точикистон гузариш ба низоми таусили босалоуият зина ба зина амалй мегардад. Ин икдом барои ворид шудан ба фазои таусилоти чауонй мууим арзёбй мегардад. Тибки талаботуои Стандартуои нави таусилот дар Чумуурии Точикистон баробаруукукии субъектуои раванди таълим ва накши фаъоли хонандагон дар чараёни таусил яке аз меъёри асосии интихоби технологияуои педагогй маусуб ёфта, барои гузариш аз низоми анъанавй ба низоми салоуиятнокии таълим имконият фароуам меорад.
Саволе ба миён меояд, ки чй зарурате пеш омада, ки аз низоми анъанавии таълим даст кашида, ба низоми таълими босалоуият руй оварда бошем? Чаро низоми таълими солуо мавриди амал кароргирифтаро, ки дар заминаи он барномаву китобуои дарсй, дастуру маводуои иловагии таълимй-методй тауия гардидаву омузгорон чй дар муассисауои олии таълимй ва чй дар муассисауои бозомузй ва такмили ихтисос барои таълим додан омода гардидаанд, сарфи назар намуда, ба низоми нави таълим руй оварем?
Албатта, ба саволуои болой чавоб додан мавзуи бауси як макола нест, вале дар заминаи таулилу баррасии чанд ууччати мууим, аз кабили Стратегияи миллии рушди маорифи Чумуурии Точикистон барои давраи то соли 2030 ва Стандартуои нави зинаи ибтидоии таусилот ин чой мехоуем рочеъ ба чанд нуктауое, ки боиси даст кашидан аз низоми анъанавй ва руй овардан ба низоми таълими салоуиятнок гардидаанд, ибрози андеша намоем.
Дар низоми анъанавии таълим фаъолияти омузгор назаррас буд. Хангоми арзёбии фаъолияти омузгорон, санчишгарон ба саволуои: Чй тавр омузгор ташкилии дарсро гузаронд? Хангоми пурсиши вазифаи хонагй чй кадар вакт сарф кард? Чанд хонандаро пурсид? Мавзуи навро чй тавр баён кард? Мустаукамкуниро гузаронд ё не? Бауоро эълон кард ё не? чавоб мечустанд. Инчунин уангоми санчишуо мувофикати накшаи таквимй бо дафтари синф, дарси
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
китоби дарсй ва накшаи дарс сахт назорат карда мешавад. Аз худ накардани барномаи таълим аз тарафи хонанда маънои мавзуъхои таълимро нафахмдани у аст. Вазифахои асосии таълим дар низоми мазкур асосан, чудо кардан, хат кашидан, дар хотир гирифтан, накл кардан, дар асоси намуна хал кардани мисолу масъалахо, дар асоси намуна тартиб додани ибора, чумла мебошад. Ч,араёни таълимиву маърифатй дар хонандагон услуби тазаккурй будани таълимро ташаккул медихад. Яъне, хонандагон шунидан, хондан ва бозгуйй, ё дар асоси намунахо, коидахо ичро кардани мисолу масъаларо хамчун фаъолияти асосии маърифатй хисоб мекунанд.
Яке аз сабабхои асосии тагйири низоми таълим (мундарича ва раванди таълим) талабот ва накшахои Стратегияи миллии рушди маорифи Чумхурии Точикистон то соли 2030 мебошад. Тибки он: "Низоми нави маориф, ки мутобики тамоюлоти чахони муосир на ба дониш, балки ба салохиятнокй асос ёфтааст, бояд ба хонандагон имконияти азхуд намудани салохияту малакахои асосии ичтимоиро, ба монанди кабули масъулиятнокии карорхо ва банакшагирии пешравй дар касбомузй, илмомузй дар давоми тамоми хаёт, салохияти алокадорй, тайёрии касбии дар бозори мехнат талаботдошта, донишу малакаи барои худтакмилдихй зарур, малакаи тарзи хаёти солим, арзишхои чомеаи шахрвандй, таъмин намояд."[6]
Стратегияи миллии рушди маориф самтх,ои тагйироти низоми таълимро мушаххас карда, гузаришро аз низоми ба дониш асосёфта ба низоми таълими салохиятнокй ба накша гирифтаву давра ба давра амалй сохта истодааст. ^арори мазкур дар асоси тахкикоту мушохидахои назариявию амалй бароварда шудааст.
Хулоса, низоми таълими ба дониш асосёфта ба талаботи сохахои ичтимой, иктисодй, фархангй, иттилоотй ва маърифатии чомеаи муосир мувофикат намекунад. Сабабхои номувофикатии ин низом аз чониби олимони соха ва сарчашмахои илмй-тахкикотй шарх дода шудаанд. Гузариш ба низоми нав боиси ба хаёт ва талаботи муосири сохахои гуногун наздик шудани мундаричаи тахсилот мегардад.
Гузариш ба низоми салохиятнокии таълим маънои онро дорад, ки дар мазмуну мухтаво ва мундаричаи маводи таълимй тагйирот ворид гардида, он сифатан бехтар ва барои таъмини донишазхудкуниву ташаккули салохиятхо ва кобилияти татбики онхо дар хаёт мусоидат менамояд. Х,амин тарик, яке аз хадафхои асосии таълими муосир, ташаккули шахсияти кудак дар асоси ташаккули салохиятхо мебошад.
Имрузхо проблемаи азхудкунии дониши нав бештар дар заминаи фаъолияти гуногуни хонандагон омухта мешавад. Ин ба омузгорон, мураббиёни эчодкор имкон медихад, ки фаъолияти эчодии хонандагонро бомуваффакият ташаккул ва инкишоф диханд, шахсиятро ганй гардонанд, муносибати фаъолро нисбат ба онхо тарбия кунанд. Сохтори мушаххаси фаъолияти инсонро психологи шуравй А.Н.Леонтьев ва шогирдонаш омухта, чузъхои он -талабот ва ангезахо, хадафхо, шартхо ва воситахои ба онхо ноил гаштан, амалхо ва амалиётхоро муайян кардаанд. Дар раванди рушду такомули инсон накши фаъолияти таълимй- маърифатй назаррас аст, зеро он пеш аз хама, фаъолияти мустакилонаи хонанда барои азхудкунии донишу малака мебошад. Ичрои фаъолияти таълимй-маърифатй шахсро тагйир медихад, ба рушди минбаъдаи у мусоидат менамояд ва ташаккулашро таъмин менамояд.
Арзёбии сатхи ташаккули фаъолияти маърифатй арзёбии ташаккули хамаи чузъхои онро дар бар мегирад: вачххо, хусусиятхои гузоштани хадаф, амалхои маърифатй, назорат, баходихй. Х,ангоми бахогузории ташаккули фаъолияти маърифатй хусусияти синнусолй ба назар гирифта мешавад, ки он аз гузариши тадричии муштарак ва якчоя таксимшуда (дар мактаби ибтидой ва синни наврасии хурд) ба фаъолияти мустакил бо унсурхои худтаъминкунй ва худтарбиякунй (дар синни наврасй ва навчавонй) иборат аст.
Фаъолияти маърифатй ин ягонагии дарки хиссй, тафаккури назариявй ва фаъолияти амалй мебошад. Он дар хар як кадами зиндагй, дар хама намудхои фаъолият ва муносибатхои ичтимоии хонандагон (мехнати истехсолй ва барои чомеа муфид, фаъолияти арзишмандона ва
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
бадей-эстетикй, муошират), инчунин бо ичрои амалхои гуногуни мавзуй-амалй дар раванди таълимй (озмоиш, тархрезй, халли масъалахои илмй ва f.) зохир мегардад. Дар сохтори методии олмони дидактик В.Н. Кругликов, Е.В. Платонов, Ю.А. Шаранов чузъхои зерини фаъолияти маърифатй таъкид гардидааст:
o омодагй ба ичрои вазифахои таълимй;
o кушиши мустакилона фаъолият намудан;
o софдилона камар бастан ба ичрои вазифахои гузошташуда;
o омузиши мунтазам;
o хохиши баланд бардоштани сатхи шахсии хеш ва дигарон.
Мустакилият чанбаи мухими дигари хавасмандгардонии омузиши хонандагон аст, ки бевосита ба фаъолият алокаманд мебошад. Фаъолияти маърифатй ва мустакилият аз якдигар чудонопазиранд: хонандагони фаъолтар, чун коида, мустакилтаранд; фаъолияти нокифояи худомузии хонанда уро ба дигарон вобаста карда, аз мустакилият махрум мекунад.
Эхтиёчоти хонандагон ба азхудкунии микдори зиёди иттилоот ва ташаккули малакахои амалии истифодаи он боис мегардад, ки муаллимон роххои нави пешниходи иттилоот, технологияхои нав ва усулхои таълимро ба вучуд оварда, моро водор месозанд, ки усулхои таълим фарохам оварда шаванд. Дар асоси дарачаи фаъолияти хонандагон дар чараёни таълим усулхои таълим шартан ба ду намуд таксим мешаванд: анъанавй ва фаъол. Тафовути куллии байни ин усулхо дар он аст, ки вакте ки усулхои фаъоли таълим истифода мешаванд, ба хонандагон шароит фарохам меоранд, ки онхо фаъол бошанд ва барои мубодилаи фаъолонаи дониш ва тачриба имконият дошта бошанд.
Дар педагогика истифодаи усулхои фаъоли таълимро бо истилохи "интерактивй" ё методхои самарабахши таълим низ ифода менамоянд. Калимаи «интерактив» аз калимаи англисии «interact» гирифта шуда, маънояш «inter» - «байни ...» ва «act» - «амал, фаъолият» мебошад. Яъне хамкорй хангоми азхудкунии донишхои нав, ноил гаштан ба максаду натичахои таълим аст. Ин хамкорй дар муоширати байни омузгор ва хонандагон, хонанда ва хонанда зухур мегардад. Усулхои интерактивии таълим - системаи методхое мебошад, ки фаъолнокй ва гуногунакидагиву фаъолияти амалии хонандагонро дар чараёни азхудкунии маводи таълим таъмин мекунад.
Бартарии истифодаи усулхои фаъоли таълим дар он аст, ки шахсан хонанда дар гузаронидани машFулият бевосита иштирок мекунад, озодона савол медихад, бахсу мунозира мекунад, акидаи худро озодона изхор менамояд, тартибу коидахои дилхохи машFулиятро дар якчоягй бо хамсабакон пешниход ва интихобу кабул менамояд, зеро корбасти усулхои фаъоли таълим талаб мекунад, то таълимгиранда дар чараёни амалигардии он фаъолона иштирок намуда, акидахои худро озодона ва бемамониат изхор намояд.
Татбики усулхои фаъоли таълим талаб менамояд, ки омузгор дорои малакахои муайяни касбй бошад. Ба малакахои касбии омузгор, ки имкони ташкили бомароми раванди таълим ва самарабахшсозии онро таъмин месозад, чунин лаёкатхоро ба шумул додан мумкин аст:
S хонандагонро ба мухокимаи масъалахои таълим водор карда тавонад;
•S фикру андеша ва чавобхои хонандагонро дуруст арзёбй кунад;
•S саволу масъалахое, ки хонандагонро барои амик азхуд кардани маводи таълим водор мекунанд, тахия карда тавонад;
•S идораи синфро дуруст ба рох монда тавонад;
•S усулу тарзхои гуногуни гурухбандиро истифода бурда тавонад;
•S тавассути муоширати хуб фазои мусоиди таълимро ташкил кунад.
Ин хамкорй асосан дар шакли мухокимаи масъала ё мавзухои гуногун дар гурухи калон ё гуруххои хурди хонандагон амалй мегардад. Тачрибахо нишон медихад, ки махз дар раванди хамкории хаматарафаи муаллиму хонандагон самаранокии машFулиятхо хеле меафзояд. Хонандагон он чизеро, ки хангоми мубохисахо омухтанд, хубтару б е хтар д ар хотир ниго х медоранд. Усулхои фаъоли таълим шакл ё намудхои гуногуни хамкориро дар бар мегиранд.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Х,адафи истифодаи усулуои фаъоли таълим аз чониби омузгор ба вучуд овардани уавасмандии устувори хонандагон барои омухтан ва дарки яклухтияту томияти олами иуотакардаи мост. ^обилияти на тануо ёд гирифтан ва тачдиди иттилоот, балки дар амал татбик кардани он ба хонандагон имкон медиуад, ки самаранокии омузиши фануои мактабиро ба таври назаррас баланд бардоранд ва кобилияти коркарди иттилоотро (гуруубандй, чамъбаст, монандй ва фаркият ва гайра) инкишоф диуанд.
Аз натичаи тачрибаи фаъолияти таълимй ва экспериментами махсус гузаронидашуда, омузгорон ва психологуо бартарии истифодаи усулуои фаъоли таълимро асоснок намуда, далел меоранд, ки дарачаи бахотиргирй ва дарки моуият дар инсон аз навъи фаъолияти ичрокардааш чунин тагйир меёбад:
> 10% вакте ки мехонад;
> 20% вакте ки мешунавад;
> 30% вакте ки мебинад;
> 50-70% уангоме, ки дар мубоуисауои гурууй ширкат меварзад;
> 80% вакте, ки хонанда мушкилотро мустакилона ошкор ва муайян мекунад;
> 90% вакте ки хонанда ба фаъолиятуои вокей, уалли мушкилиуои худ, тауия ва
кабули кароруо, тартиб додани хулосауо ва пешгуиуо мустакиман машгул мешавад.
Ин маълумотуо изуороти бисёр омузгорон ва психологуоро дар бораи зарурати истифодаи усулуои фаъоли таълим барои ноил шудан ба муваффакият ва уавасмандкунии хонандагон тасдик мекунанд, тавре ки Н. А. Умов гуфтааст: "Агар уама дониш ва ташаббус дар хонандагон ривоч надиуад, уама донишуо мурдаанд: хонандагон бояд на тануо ба тафаккур, балки ба хоуиш одат кунанд."[8]
Х,амин тавр, мо мебинем, ки усулуои фаъоли таълим чузъи эчодии дарсро тавсеа медиуанд, уар як хонандаро ба кори фаъол равона сохта, уро ба раванди омузиши маводи нав пурра чалб мекунанд, ба хонанда имконият медиуад, ки нуктаи назари худро ташаккул диуад ва дар истифодаи донишуои андухта тачрибаи вокей гирад.
Хулоса, истифодаи усулуои фаъоли таълим ба роу мондани шаклу намудуои гуногуни уамкориро дар назар дорад. Ин уамкорй асосан дар шакли мууокимаи масъала ё мавзуъуои гуногун дар гурууи калон ё гуруууои хурди хонандагон амалй мегардад. Фаъолсозии раванди таълими хонандагон на уамчун шиддатёбии фаъолият, балки уамчун сафарбаркунии омузгор бо ёрии воситауои махсуси нерууои зеунй, ахлокй-иродавй ва чисмонии хонандагон барои ноил шудан ба уадафуои мушаххаси таълим ва тарбия шинохта мешавад. Мавриди гузаронидани машгулият аз усулуои фаъоли таълим, ба монанди: уучуми фикрй, ки малакаи суханронии шахсро устувор мегардонад, бозй дар накшуо, ки никоби шармгинии шахсро мешиканаду ба иштирокчй барои худро озод уис кардан ва ба мууити синф мутобик шудан шароит фароуам меорад, кор дар гуруучауо, ки ба шахс шароит фароуам меорад, то мустакилона кор кунад, акида ва нуктаи назари худро мустакилона тауия намояд ва бо руубаландй дар рафти машгулият ширкат варзад, истифода намудан самараи таълимро баланд месозад. Татбики усулуои фаъоли таълим, ки ба педагогикаи башардустона асос ёфтааст, самаранокии раванди таълимро баланд мебардорад, зеро онуо:
•S ба уавасмандии шахсии хонандагон асос ёфтаанд;
•S ба тачриба ва дониши хонандагон такя мекунанд ва раванди омузиш ин тачриба ва донишро инъикос менамояд;
•S ба эутиёчоти хонандагон чавобгуянд;
•S равобити фаъоли дутарафаи муаллиму хонандагон ва хонандагонро бо якдигар
таъмин менамоянд;
•S фазои хайрхоуона ва дустонаро фароуам меоранд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдурахимов КС., Гулов А.С. Технологияи таълими таваччух ба инкишофи шахсият // Дастури таълимй. - Кургонтеппа, 2014 .
2. Балаев, А.А. Активные методы обучения/ А.А.Балаев. -М.: Профиздат, 1986, -186с.
3. Лутфуллоев, М. Педагогикаи миллии халки точик/ М. Лутфуллоев.-Душанбе.: Ирфон,2015.-660 с.
4. Морева, Н.А. Современная технология учебного занятия/ Н.А.Морева.- М.: Просвещение, 2007.-158 с.
5. Рохнамои омузгор оид ба истифодаи арзёбии ташаккулдиханда ва арзёбии омузиш (Лоиха). - Душанбе, 2019. - 56 с.
6. Стратегияи миллии рушди маорифи Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030 (Карори Хукумати Чумхурии Точикистон аз 29 сентябри соли 2020, №526)
7. Умов Н.А.,Вопросы познания в области физических наук/Н.А.Умов.-М.:Просвещение,1984,-86 с.
8. Шамова, Т.И. Активизация учения школьников/ Т.И. Шамова.-М.: Просвещение,1982,-126с.
