CC BY
10Philological Studies 18, I, (2020) I0I-I20 Прегледен научен труд
УДК: 821.163.3.09:398 doi: 10.17072/1857-6060-2020-18-1-101-120
ПРЕТСТАВИТЕ НА ПЕКОЛОТ И НА ГАВОЛОТ ВО МАКЕДОНСКИОТ ФОЛКЛОР ОД XIX ВЕК
Славчо Ковилоски
Институт за македонска литература, Универзитет Св. Кирил и Методу, Скоп]е, PC Македони]а
Клучни зборови: пекол, гавол, Страшен суд, XIX век, фолклор, Марко Цепенков.
Резиме: Во трудот ги разгледуваме претставите на пеколот и на гаволот во македонскиот фолклор од XIX век преку компарацща на повеке жанри: народни песни, приказни, клетви, поговорки итн. Со прогонот од ра_|от на Адам и на Ева настапува првиот внатрешен и надворешен егзил во исторщата на човештвото. По ово] повод се задржавме на многубро_|ните описи на пеколот, како место исполнето со оган во ко] грешниците се изложени на маки, и на ликот на гаволот како господар на злото. Во то] контекст ги разгледуваме и различните називи за пеколот и за гаволот, кои го претставуваат општественото и духовното отпадништво и неприфакаае на постоечките етички и морални норми.
THE DEPICTIONS OF HELL AND THE DEVIL IN MACEDONIAN FOLKLORE IN XIXth CENTURY
Slavco Koviloski
Institute of Macedonian Literature, Ss. Cyril and Methodius University, Skopje, RNMacedonia
Keywords: Hell, Devil, Last Judgement, XIXth century, folklore, Marko Cepenkov.
Summary: In this paper we analyze the depictions of hell and the devil in Macedonian folklore from the 19th century by comparing several mediums: folk songs, stories, curses, proverbs, etc. Adam and Eve's exile from Paradise marks the first internal and external exile in the history of mankind. In light of this, we focus on numerous descriptions of hell as a place full of fire in which sinners are exposed to torments, and of the image of the devil as a master of evil. In this context, we look at different names for hell and the devil that represent social and spiritual apostasy and disapproval of existing ethical and moral norms.
Вовед во проблематиката
Претставите на пеколот и на гаволот наогаат знача]но место во книжевноста и во фолклорот. Според религиозните верувааа пеколот е оноземен свет, ко], за разлика од ра]от, е исполнет со страдаае. Терминолошкото определуваае на пеколот означува место во задгробниот живот, каде што лошите и зли луге се наогаат во вечни маки. То] се сретнува во трите абрахамски религии (христщанството, исламот и ]удаизмот), но и во религиите, верувааата и митологиите ширум светот. На европско тло е особено застапен во келтската и словенската митологща. Во нашиот случай со мешааето на словенските претхристщански верувааа со офицщалната христщанска доктрина, народната традицща изградила специфични претстави на пеколот и на гаволот, како носител на злото (Толсто] 2001: 171-172, 415-416). То] претставува симбол на: лукавост, злоба, подмолност, превртливост, лажливост, лутина, сребролубивост, нескромност, но и на итрина и остроумност.
Со христщанизирайето на словенските племиаа на македонска зем]а започнуваат да се шират новите сфакааа за задгробниот живот, олицетворени преку офици]алната црковна догма. Вечниот оган и пеколните маки, кои ке ги сна]дат грешниците, го сретнуваме на
повеке места во Стариот и во Новиот Завет, како и во подоцнежните текстови на светите отци. Како на]илустративни ке ги наведеме зборовите од Евангелието по Мате]: „И така, како што се собира каколот и се гори во оган, така ке биде и при крарт на ово] свет. Ке испрати Синот Човечки Свои ангели и ке ги соберат сите соблазни од Неговото царство, и оние што вршат беззаконие, и ке ги фрлат во вжарена печка; таму ке има плач и крцкаае до заби" (Мате] 14: 40-42).
Во суштина, станува збор за судир на два различни света: ра] и пекол, кои сепак се надополнуваат на повеке нивоа. Прогонството од ра]от на Адам и на Ева е првиот внатрешен и надворешен егзил во исторщата на човештвото. Нивното отпадништво, предизвикано од подмамувааето на статаната олицетворена во вид на змща, означува напуштаае на татковината со исклучителни последици за нивниот живот и потомството. Мегутоа, дури и ваквата неповолна ситуаци]а за два]цата означува и ново рагаае и согледуваае на работите на поинаков начин во однос на претходната благососщба. Опасностите во кои понатаму ке се на]де човекот, неговата невклопеност во средината и етичките и моралните дилеми пред кои ке се наога секо]дневно ке придонесат за дефинитивно разграничуваае со отвораае на две порти: едната што води во ра]от, а другата што води во пеколот.
Македонската литература од XIX век познава низа примери со описи на: пеколот, задгробниот живот и гаволот. Од нив, како на]специфични се издво]уваат претставите во делата на Кирил Пе]чиновик и на Jоаким Крчовски. Во оваа пригода ние ке се задржиме на претставите на пеколот и на гаволот во македонскиот фолклор во XIX век, а како за илустрацща ке наведеме и еден пример од фрескосликарството, како уметнички израз на народните верувааа, ко] ]а надополнува сликата за разбирааето и за сфакааето на Македонците за пеколот.
Како што е познато, практиката за визуелно претставуваае на Страшниот суд во црковните храмови ]а сретнуваме уште од средниот век во црквите: Св. Климент (Св. Богородица Перивлепта) во Охрид од XVI век, Св. Архангели во Кучевиште од XIV и XV, односно XVI век, Св. Горги од XVI век во Бааани, во манастирските цркви Св. Димитрща во Велес од XIII век, Св. Преображение во Зрзе од XIV век, како и во подоцнежниот период, особено во XIX век, црквите: Св. Горги во Лазарополе, Св. Никола во Вранче, Успение на Пресвета Богородица од XIX век, Св. Никола во Сопотница, Рождество на Пресвета Богородица во Горни Манастирец, Св. Богородица во
Дрсла]ца, Струшко, Св. Атанас во Бохула и Свети Дух во Страгово, Кавадаречко и др.
Во оваа пригода, како за илустративен показател ке ]а искористиме композицщата на Страшниот суд, щашто се наога во црквата Св. Никола во прилепското село Вранче. Таа е изработена од мщачките градители и зографи, таткото и синот Петре Дебранец (Дебрели) и Глигур Дебранин од селото Тресонче. Според написот над главната врата од западната страна, црквата била осветена во 1874 година, а живописана во 1875 година. Подоцна, таа била реставрирана во 1926 година од Милан М. Дукик од мщачкото село Оод, при што биле опфатени повеке фрески, но циклусот на Страшниот суд не бил обновен, поради што денес композицщата се наога во лоша состо]ба биде]ки претрпела повеке оштетувааа од влага (Ковилоски 2018: 397409).
Првиот циклус на пеколниот сегмент на Страшниот суд се наога на ]ужниот страничен sид, близу нартексот. На него се дадени четири претстави за тоа што ги очекува грешниците кога ке го напуштат земскиот свет. Вториот циклус се наога спроти првиот, односно на северниот страничен sид, со пет претстави. Во двата циклуса доминира портокалово-црвената бо]а, ща го означува вечниот оган на пеколот. Во времето на сликааето, а особено денес кога фрескоживописот во црквата е речиси уништен, пеколниот сегмент доага до израз. Забележителната е редукцща на претставите на Ра]от и Деисисот. Со намалувааето на сотериолошката димензща се акцентира другиот аспект од композицщата: експлицитно се визуелизира Пеколот, а со тоа посебно се нагласува морализаторско-дидактичката димензща на композицщата. Позициониран на место каде што фреквенцщата на верниците е значително поголема во однос на останатите делови на црквата, претставата на адските маки дополнително добива на значеае. Поведено е внимание преку ваквите претстави, верниците да се одвратат од лошите дела и да се приближат кон етичкото и моралното поведение кон кое целат христщаните.1 Душите на лугето, кои не ги поминале митарствата поради на]различни дела направени за време на животот, се измачувани во вечниот оган од гаволот. Според тоа, поуката дека не треба да се падне во грев и што следува ако се случи тоа била видлива за сите верници.2
1 Според Jелена Цветановска, „основната функцща на казнувааето била повторно воспоставуваае на редот, а во кра]на инстанца реафирмираае на нормите на народното право и моралниот кодекс на заедницата" (Цветановска 2012: 74).
2 Мегутоа, како што забележал Ориген, ранохристщански теолог „дури и како казна, телото може да биде средство за искупуваае" (Митевски 2012: 189).
Грешниците што се фрлени во Огнената река се именувани како: пргслхшткъ, подателъ, жена блвднща, клеветшкъ, мхка що потъ шрхе чхжда земла, мята оу'бжтцх, мята що штненна воденiчaрх, мхка що пáлитъ куйи, женà шо доúлa дéцa w úно вéрцй (и) мушъ бледни. На овие експресивни наративни сцени се претставени голи машки и женски тела. На ]ужниот sид, тие се измачувани од гаволите, кои во рацете држат вили (во измачувааето на крадливите воденичари и убщците), а на едно место и коще со широк врв (во измачувааето на оние што надоруваат зем]а). На северниот sид денес присуството на несаканиот лик може да се забележи само на едно место. На ова место гаволот, ко] држи вила, е претставен со значително помала форма во однос на оние од ]ужниот sид. Жртвите на измачувааата, мажите и жените, за рацете и нозете се врзани со синцири.
Вообичаените претстави на христщанската есхатологща, за надежта за доагааето на Небесното царство, односно за спасот на човечкиот род се изоставени за сметка морализатоско-дидактичката компонента. На таков начин, „проширениот дискурс на морализаторски сцени (видови на мачеаа на разни видови грешници) кои го придружуваат основното сиже на композицщата Страшен суд станува стандарден прилог на оваа есхатолошка тема" (Тричковска 2018: 351).
Претставите на адските суштества се речиси идентични со оние од црквата Св. Горги во Лазарополе: „Гаволите се на]карактеристичните претстави во сцената. На нивните црни, антропоморфни тела се поставени кршда. Имаат кратки бради и накострешени перчиаа на главата, долги опашки, а од устата им излегува долг ]азик. Дланките и стапалата им се во форма на канци" (Тричковска 2016: 228). Mоже да утврдиме дека станува збор за шаблонизиран пристап, како во делот на демонските суштества, така и во интерпретацщата на ликовите на мажите и жените.
Според православните верувааа тука завршувале грешниците што неуспешно ги поминале митарствата. Ова веруваае потекнува од монахитата Теодора Цариградска, ко]а, по не]зината смрт, му се ]авила на сон на Св. Григорщ, кому му раскажала за патот на душата од упощувааето до конечното пристигнуваае на Небото. Според неа, имало дваесет митарства преку кои злите духови ги одвлекувале човечките души. Значи, митарствата претставуваат еден вид царини низ кои мора да помине секо]а човечка душа на патот до Небото. Лошите духови барале откуп за направените гревови, а доколку не се успеело во тоа, тие ги земале душите и во големи маки ги носеле и ги
држеле во Пеколот, каде што останувале се до Второто Христово доагаае.
Како што може да се види низ вековите прашааето за душата, за гревот и за казната со сво]ата комплексност резултирало со специфичен светоглед овековечен во низа книжевни дела, во усната народна традицща и на sидовите на црковните храмови. Ако ги земеме предвид народните верувааа, кои и ден-денес се задржале особено по македонските села, тогаш доагаме до заклучок дека: „Пеколот е страшен.... Тамо ]е така врие, огин, това е пено души. Ко] како заслужил" (Вражиновски 19986: 23).3
Општо за претставите на пеколот и на гаволот во македонскиот фолклор од XIX век
За разлика од книжевните дела, „претставата за пеколот во македонската народна традицща дава многу скромен спектар на претстави преку христщанските описи на Библщата", наведува Лидща Ковачева и додава: „Ра]от и пеколот во македонската народна традицща главно се срекаваат во легендите и приказните, во верувааата, но и во посмртните обреди" (Ковачева 2014: 251-252). Од друга страна, Танас Вражиновски истакнува дека: „претставите на Гаволот, како во верувааата така и во фолклорот, се до денешен ден, raj Македонците претставуваат посщан елемент на културолошкиот амбиент" (Вражиновски 1998а: 231) што само ]а покажува застапеноста на ово] лик во македонското сещдневие. Ако повторно се навратиме на Вражиновски, во народните претстави за гаволот „при обидите за реконструкцща на неговите општи карактеристики како демонско суштество, може да се забележи дека некои од особините ги добил од постарите митолошки суштетства" (Вражиновски 1995: 127). Значи, неговиот лик, понекогаш може да се прона_|де во караконцолот, злиот дух, па и во лам]ата. Ваквите претстави на]често се по]авуваат благодарение на претхристщанската и нехристщанската демонологща.
Во народните приказни, искажани во духот на христщанската традицща, гаволот е претставен како непрщател на Бога, односно носител на сите гревови, демонско суштество, кое го олицетворува злото. Поради судирот со Бог, гаволот живеел на зем]ата, ги заведувал и им наштетувал на лугето, обидува]ки се да ги под|арми, односно да ги стави под сво]а власт. По првиот грев на Адам и на Ева, кои измамени од змщата (гаволот) биле протерани од рарт, човештвото се
3 Да се види и Kaj: Владимир Карацоски, Pajom и пеколот во македонската и албанската народна традицща (етнографски и фоклорни матери/али), Институт за старословенска култура - Прилеп, 2009.
наогало под посщано искушение, посто]ано соблазнувано од лукавиот, да згреши и да се оддалечи од Господ. Според верувааата, казната за тие гревови бил пеколот, исполнет со катран и писа, со вечни маки во темнината. Моментот на утврдуваае на постоеаето само на доброто и злото, односно на ра]от и на пеколот во католичкиот свет е раздвоен со верувааето дека постои чистилиште (пургаториум). Макар што во православието не постои вакво место, сепак се сретнува (или се насетува) само во неколку наврати во делата на Jоаким Крчовски за кои ке зборуваме понатаму. Во суштина, чистилиштето претставува место, каде што грешниците што направиле помали гревови, преку разни мачеаа, ги отплакаат своите гревови од земскиот живот. По истекот на определено време, кое може да трае и неколку години, тие преминуваат понатаму, во ра]от.
Интересно е што гаволот во повеке случаи се поврзува со водата; таа е една од неговите живеалишта. Како акватско суштество, то] се чувствува слободно во реките и во мориаата. Во приказната „Гавуло и ветер-волк" запишана од Никола Настев стои дека кога Господ бил на зем]ата, лугето биле праведни, па гаволот не можел да живее мегу нив. Затоа, то] се криел во водата, ги туркал гемиите и ги давел лугето (Настевъ 1890: 153-155). 4 Не е случало што во една од приказните, ко]а ке ]а спомнеме подолу во текстот, по првобитниот грев на Адам и на Ева, склучува договор со нив и потпишаната плоча ]а носи во длабочините на реката Jордан. Од сето погоре изнесено, може да се заклучи дека гаволот во народните верувааа не е еднороден лик, биде]ки има и може да зема разни облици во зависност од ситуациите.
На]честото ословуваае на оно] што ги носи душите во пеколот, односно на неговиот владетел е гавол (грч. SiäßoXoQ диаволос), односно д]авол (г'авол, гаол), додека пак, во некои случаи е именуван и како Еосфорос или Есфорос (превод на грчки од латинското Луцифер), понатаму Деница (словенски превод од Луцифер), Атанаил (Сатанаил, сатана), Левиатан (гавол што царува над водните sверки), звер ^вер со рогови), со старозаветното Велзевул (принц на демоните), но и со Зарзавило или Зерзевулот, сатана, ше]тан, натемаго нечестивиот, поганец, едноног, куциот, врагот (во народното творештво). Во некои случаи сретнуваме термини како „голем гаол", ко] за пакостите му дал венец на друг гавол со „два рога остри", или пак „главатар на гаволите".
Ако според религиските сфакааа гаволот е зол дух што го води човека кон грев, тогаш преносното значеае за него се движи од
4 Да се погледне и Kaj: М. Драгомановъ, „ЗабЪлЪжки върху славянскитЪ религиозно-етически легенди", СбНУНК, VIII, София, 1892, 257-276 и 312-314.
означуваае на зол, лош или итар човек, до палава, збесната, врашка личност. Од именката гавол се изведени повеке придавки, именки и изрази: гаволест, гаволит и гаволица (што има нарав или сво_|ства на гавол), гаволща, гаволштща, гаволштина и гаволска работа (непозната, опасна, страшна дщанща или итроштина, врагоштина), гаволов (што му припага или што е како raj гавол), гаволски (исто како и raj гаволов, но и проклет, ужасен, пеколен, врашки). Во оваа пригода ке ги наведеме и изразот: „каде го гавол донесе (нанесе)", коj се употребува кога нещ ке доjде во невреме, се поjави одненадеж, неочекувано или доjде неповикан (Димитровски 1987: 216-218).
Според народната претстава, ликот на гаволот како антагонист на Бога и непрщател на човекот бил црн, одбоен, обраснат со влакна, со лице на говедо, со рогови, со опаш како на прч, а неговите раце биле канцести, нозете како на куче, со големи заби. Во некои од описите има и крил]а. Гаволот, односно гаволите живееле во: пеколот, шумите и планините, а наjопасни биле нокно време. Со пропеjуваftето на првите петли, кои ги прогонувале темните сили и го наjавувале изгреjсонцето, исчезнувале поголемиот дел од опасностите, кои ги очекувале лугето нокно време, како на пример, лажеае и намамуваае на патниците на погрешни патишта (Вражиновски 1995: 128).
Честопати TOj е претставен како владетел на земjата, како сезнаен: ^ас чунки сум гаол, сите луге 'и знам коj како зборуат".5 Иако овие верувааа изнесени преку усните кажувааа можеби не се задлабочуваат во описите на пеколот и не се детални како во некои од книжевните дела, тие сепак претставуваат вистински извор за погледите кои Македонците од XIX век ги имале за Страшниот суд. Оттаму, како еден од наjсликовитите примери, кои jа обработувале темата на пеколот и на гаволот, ги наогаме во приказните и во легендите запишани од Марко Цепенков. Треба да се истакне дека во одредени случаи гаволот е помешуван со други ликови од народната демонологща бидеjки тоj не е еднороден лик, преземеjки некои од особините од постари митски суштества. не бил ниту човек, ниту животно, иако може да се престори и во едното и во другото. Исто така, во народните приказни и преданща дознаваме дека гаволот не
5 Интересно е мислеаето на Рудолф Ото, Koj наведува: треба да се разбере дека не е мал бро]от на истражувачи што навистина веруваат дека 'религщата' почнала со обожавааето на гаволот и дека накра] гаволот е постар од Бог" (Ото 2015: 60). Да се погледнат дуалистичките верувааа за Господ како господар на небото и на гаволот како господар на зем]ата, ка^ Йордан Иванов, Богомилски книги и легенди, II фототипно издание, под редакцията на проф. Димитър Ангелов, Наука и изкуство, София, 1970, во поглав]ата: „Видение Исаиево", 150, 160-161; „Откровение Варухово", 206-207; како и во целото поглав]е „Прение на Христа съ дявола", 248-257.
земал само антропоморфен облик туку можел да се претвори и во предмет. Така, честопати земал облик на: маска, тамбура, штрк, сокол, рибар, квачка со дванаесет пилци, човек, коза, мачка и глушец. Според еден запис на Ефрем Каранов преточен во народна поговорка: „гаволот го излагал човекот преку змщата (од св. Писание)" (Каранов, 1884: 130). Вака произнесено, ова народно веруваае само ни го потврдува влщанието на црквата во сещдневниот живот, но и прифакааето на народот на елементи од црковната традицща како свои, како на пример верувааето дека гаволот може да се престори во змща.
Во македонската традиционална култура пеколот може да се смести во верувааата за постоеае на „ово]" и „оно]" свет. Иако оваа врска не е категорично определена само за пеколот, таа му припага на светот на умрените, на мртвите, на неживите. Се разбира, постсуат случаи кога на „оно] свет" успеваат да заминат и живи во потрага по умрените (ово] мотив го сретнуваме уште од антиката со влегувааето на Орфе] во подземниот свет). Има]ки предвид дека нашата фолклорна традицща познава категории „чисти мртовци" и „нечисти мртовци", претставите на демонските суштества се врзуваат за различните категории од втората група. Тука спагаат демонските суштества: навите, вампирите, караконцолоsте, самовилите и душите на самоубиените или удавените. „Оно] свет", како што утврдува Л>упчо С. Ристески „секогаш го носи предзнакот на опасното, демонското, предзнакот на антиструктурата, на Хаосот" (Ристески 1997: 322).6
Примери за претстави на пеколот и на гаволот во македонскиот фолклор од XIX век
Ка] Миладиновци употребата на именката пекол е на]очигледна во песната „Свети Петар и ма]ка му", односно „Ми киниса Свети Петар". Имено, станува збор за две варщанти на ист мотив, испеани во Струга и во Прилеп. Содржината на песната, накратко е во тргнувааето на свети Петар во ра]от, а со него и грешната ма]ка. Опишува]ки ги гревовите на ма]ката, свети Петар заклучува дека со не]зините дела, единствено место, каде што може да по]де е пеколот. Во струшката верзи]а, свети Петар и се обрака на маната со зборовите дека за неа се: „Ра]ските потри затворени, / пеколските отворени". Големиот бро] гревови што таа свесно ги правела довеле до тоа: „ра] да видиш, ра] да на]диш, / Во пеколот фодулшчина" (Миладиновци 1983: 55). И варщантата од Прилеп започнува идентично како таа од Струга, со таа
6 Весна Коцева компаративно ги истакнува симболичкиот и семиолошкиот аспект и карактерните особини на гаволот во македонскиот и во италщанскиот ]азик (Коцева 2013: 83-91).
разлика што во понатамошниот тек ги сретнуваме стиховите: „силен гавол", „враг ми душа", „на дно пекол", „дното в пекол", како и еден од ретките поопширни описи во народните песни: „Ходи от тука свети Петер! / Прости тебе тво]а мада; / Да си по]диш по кра] море, / Да усучиш танка врфца, / Да ]а пуштиш у пеколот, / Да се фати тво]а мада / Тво]а мада грешна душа. / Тамо имат други грешни, / Грешни седумдесет души, / Да се држат од неjsини поли / Неjsини поли и ракави, / Да излезет на бели свет" (Миладиновци 1983: 56-57). Во ово] случай пеколот е опишан како место во кое се наогале повеке грешници, кои на секаков начин се обидувале да излезат оттаму.
Песна со идентичен мотив сретнуваме raj Кузман Шапкарев, само што на местото на Св. Петар го имаме Св. Jован. Сижето во оваа песна е поразгрането: наместо само грешната ма]ка, тука се претставени сите роднини што сториле грев, освен стрината. Притоа, таткото, маната, сестрата и стрикото се покажале недостачи да влезат преку ра^ките порти кои за нив биле затворени. Наместо нив, отворени биле портите на пеколот. Единствено стрината се спасила од вечните маки биде]ки сиот леб што преостанувал го делела на сиромасите (Шапкарев 1976, I: 97-99). Песна со наслов „Св. Jоан и ма]ка му" и со ист мотив наогаме и во Зборникот на Васил Икономов од 1893 година. Крарт на маната за лошотиите е идентичен: „Ра]ски порти затворени, / А пеколски отворени" (Икономовъ 1893: 16).
Ка] Серафим Бо]анов ]а сретнуваме претставата на гаволот како сенка, щашто може да влезе во човекот и да предизвика кавга дури и со на]блиските: „Слуша] девер]у, да ти кажа: / каков давол сношти муги вас флезе, / та се вие два брака спорекохте, / па голема кавга вдигнахте. / Не се скарахте ни за злато, / ни за злато, ни за чисто сребро". (Бо]анов 2012: 65). Во песната, гаволот е ставен во функцща на раздорот мегу два]цата брака, кои биле толку сложни што ништо не можело да ги скара дотогаш. Тоа е само потврда на народната поговорка: „гаволот ни ора ни копа, само луге скарува".
Термини од ово] вид, иако со поскромен обем, наогаме и во об]авените фолклорни песни на Стефан Верковик („гороцки давулу!") (Верковик 1985, к.5: 63); Антон Поп Стоилов („водно гаволче", „терзии водни гаволе") (П. Стоилов, 1990: 63-64); во запишаните песни на С. Бо]анов, а нотирани од Букурештлиев („Ia Латанци проклети гьаволе") (Бояновъ 1892: 112); во запишаните и нотирани песни на Тодор Гавазов („Девоiче, мори гьаволче") (Гавазовъ 1893: 106);7 во приказните запишани од Никола Настев („Гавуло и двама
7 Исто и Kaj: Кирил Пенушлиски, Народната култура на Еге]ска Македонца, Мисла, Скопле, 1992, 303-305.
браика" и „Дедо Господ, гаволо и курбетчщата") (Настевъ 1892: 159164); од Арсени Костенцев („Момче обештано на д|авола") (Костенцевъ 1894: 137-141); од Т. Г. Ецов (Народни умотворби од Велес, Легенди за потекло) (Ецовъ 1893: 132) итн. Веднаш треба да се истакне дека вметнувааето на терминот „гавол" во овие случаи не е поврзано со претставата на суштеството како хтонско, туку се употребува како показател за итрина, за живост или пак, за другост, но не како репрезент на пеколните маки.
Од клетвите во кои се спомнува пеколот и гаволот, ке ги издвоиме оние кои запишувачот П. А. Чачаров од Штип ги об]авил на страниците на софискиот Зборник на народни умотворби во 1891 година. Еве дел од нив: „Враго да го изеде", „Гаволо да го расчепе на триста парчиаа", „Да пропадне у дно у зема", „Да врие у катрано у дното", „Заловил го гаволо, да би да не го залове", „Неко] силен огин да го изгоре", „Огин и пламен да го изгоре", „От гаволо очи да сака и да нема да му даде", „Уловогил го Госпот, оздравил го гаволо, да го не оздраве", „Црн гавол да го ]аде" (Чачаровъ 1891: 206-212) итн.
Повторното навракаае кон Шапкарев, ово]пат кон неговите запишани приказни, исто така покажува значително присуство на гаволот во нив: „Волкот создаден од га'олот", „Два брака или пра'ина до краина", „Влахот и врагот (га'олот) или Влашката итрос' надминвит га'олската", „Женските итрости", „Царскщот син и га'олот", „Гаволот даскал", „Гаволот и ученикот му" и др. На]големиот бро] од овие запишани приказни се од Охрид, а потоа од Кичево, од Солунско итн. Во нив, како и во останатите приказни запишани од други собирачи, гаволот е подол и соблазнува, лаже, но и создава суштества, како на пример волкот во приказната „Волкот создаден од га'олот". Тука го сретнуваме об]аснувааето зошто понекогаш гаволот бил нарекуван „едноногщот" или „куцщот", но и неговите врски со водата. Имено, откако гаволот го создал волкот, видел дека нема душа, па по поука од Господ, рекол: „Стани, изеди ме!". Вчас волкот оживеал и го грабнал гаволот за нога и му ]а изел. За да се спаси, гаволот се фрлил во ближната река, но останал само со една нога (Шапкарев, 1976, к.5: 65).
Во речникот на зборови составен од браката Молерови се наога еден од ретките описи на пеколот, ко] тука е именуван како пеклб, односно пъкъл, ад: „Душите на греашните одаа ф пеклото. Тоа греашен човеак ке е на дното ф пеклото" (Молерови 1954: 499).
Во матерщалите во ово] Зборник собирани во XIX век, а об]авени дури во 1954 година, сретнуваме повеке претстави од народната демонологща искажани од бабата на собирачите Димитар и Костадин
(Кочо) Молерови, Парашкева К. Сирлешчова и нивната ма]ка Елена Г. Молерова, но и од други раскажувачи.
Во таа насока, а во интерес на нашата тема, ке ги издвоиме приказните: „Даволи се хвал]ат с лошите си дела" (бр.74) раскажана од 19-годишниот Костадин Скабрин во Банско „Сам-си ]а ме викаа" (бр.75) од Сирлешчова, „Как са произлезли мишките и котките" (бр.83) итн. Во нив гаволите се фалат за сторените пакости, се обидуваат да го излажат момчето да проговори и да му го земат гласот, како и да го прелажат попот. Сепак, лугето се надлажуваат со нив и неретко успеваат да ги надитрат. Во оно] момент кога нема да успеат да се извлечат од гаволските замки, тие се уништени или раскинати на парчиаа („раскали").
Треба да се има предвид дека се внимавало да не се употребуваат пречесто имиаа на суштества од демонологщата или од фантастиката, биде]ки се верувало дека на то] начин можело да се предизвика несрека. Така, на кра_|от од песните на Парашкева, Молерови оставиле белешки дека: „никако не и е прщатно да зборува за змерви и самовили, биде]ки, щшто ги спомнува, при него налетуваат". Таа верувала во то] свет, имала сво] став за него. Не]зината микропоетика, односно не]зиниот микрокосмос изобилувал со ритуали и суеверща. Тоа може да се заклучи од недовршените песни за змервите и за самовилите, а особено од разните искажани прокоби, кои претскажувале несреки, односно смрт: „Ако се заборави непосеана браздата, на нивата, тоа е знак за нешто лошо во таа кука - неко] ке умре" или: „Ако се ]ави змща во неко]а кука, претставува смрт" или: „Ако во неко]а кука пропее петел кон 10 часот вечерта и други петли не го следат, исто претскажува смрт" и сл. (Молерови 1954: 388). Во оваа насока е и нашиот став дека се верувало дека и при спомнувааето на овие демонски суштества можело да се направи штета, па затоа Парашкева и не ги спомнувала премногу.
Претставите на пеколот и на гаволот во фолклористичките записи на Марко Цепенков
Како што спомнавме претходно, на]многу и на_щобри описи на пеколот и гаволот наогаме во запишаните фолклорни матерщали на Марко Цепенков. На]големиот дел од нив се сместани во книгата 4 од собраните дела на Цепенков (издание од 1972 година). Ке наведеме некои од нив: „Зерзевулот, коа го истерал Господ од ра]от", „Господ го истерал Зерзевулот со негоите ангели од ра]от и 'и проколнал да бидат црни и темни, а седеаето да им биди во вечна мука", „Сатаната му се спротивставил на Бога, но Бог страшно го накажал", „Гаолот не знаел
жените од raj го точат ножот", „Човекот што ]а изеде керка му од гаолот како ]аболко", „Гаолот што влезе помегу тро]ца верни прщатели", „Гаолот на баба престорен уби маж и жена", „Детето што беше при гаолот калфа три години", „Гаолот и Спасе овчарот", „Гаолот што му се стори маска на владиката", „Гаолот што ке оженеше четириесет каугери", „Госпо и гаволите со жената и детето", „Рибарот што изваде од река шише со гаолот внатре", „Гаволот и ортакот негов", „Инаетчщата жена што пукна гаоло од неа", „Гаоло и бабата", „Неблагодарниот клисар што запали кандило на сатаната", „Врзаниот сатана", „Гаоло и бабата, мажо и жената", „Трите гаоли и цар Соломон", „Гаолот што се уплашил од чоекот", „Чоекот што го караше и колнеше гаолот", но и: „Како го возгорде богаството еден сиромав човек", „Човекот што ги менувал верите", „За две пари добро" и др. (Цепенков 1972а: 219-223).
Од приказните и од преданщата, во понатамошните книги на Цепенков, ке ги издвоиме уште: „Момчето што сакаше да учи од женските гаолштиае", „Попо што се валеше на попадщата оти ке оди в ра] и отиде во вечна", „Судщата што и се валеше на жената оти као што суди на ово] век, ке судел и на то] век" (Цепенков 1972б), како и: „Претстави за вечната, ра]от и зем]ата" и „Премудри Соломон го проколнува ма]ка му" (Цепенков 1972в).
Еден од на]убавите описи на пеколот, ако не и на]убав, го сретнуваме во преданието „Претстави за вечната, ра]от и зем]ата". „Вечната" ]а симболизира бездната, односно пеколот, ко]а како што запишал Цепенков: „била еден длабок дол, што око чоечко не можело да догледа и преку то] дол имало мос од влакно и секо] чоек што ке умрел ке поминел на влакното преку вечна (цевнемот) и, ако е грешен чоекот, штом се качи на влакното и киниса по него да оди, ке се скини и ке падни чоекот внатре во вечна, а пак ако е праведен чоек. Едно ке се качи на влакното за да врви, и веднаш ке му се стори еден широк мос и трчаница ке си помини и во ра] ке си влези" (Цепенков 1972а: 26).
За тоа како настанал гаволот и како ра]от се одделил од пеколот, Цепенков не известува во приказната „Зерзевулот, коа го истерал Господ од ра]от". Откако Господ го истерал Зерзевулот и неговите ангели, ги проколнал да бидат црни и темни, а „седеаето" да им биде во вечна мака. Биде]ки пеколот бил неубаво место, Зерзевулот со гаволите си направиле сво] ра], ист како оно] на Господ. Мегутоа, од завист кон ангелите, кои убаво му пееле на Господ, Зерзевулот решил да го убие, со тоа што намислил да изгради висока кула дури до небото. Биде]ки, според Зерзевулот, честа носи чест, то] благословил
на гаволите да им никнат рогови како неговите, „тие ви се венец на глаите", рекол. Откако три дена неуспешно пробувале да ]а изградат кулата, на четвртиот ден конечно ]а соsидале. Тогаш Зерзевулот исфрлил стрела за да го убие Господ, но то] му ]а вратил, при што му ]а откинал главата. Кога го виделе ова, на гаволите им паднало жал, па сите скршиле по една нога и оттогаш raj лугето останало за нив да се вели: едноногиот. Тогаш Господ ]а разурнал кулата по ща се качувале гаволите и таа пропаднала на дното на зем]ата и „се сторила вечна мука, како голем казан полн со катран и писа, да вриет Зерзевул со негоите сите. Завреле внатре и оттога] и ден-денеска вриеле". Гаволскиот ра] се исушил и се направил трае и бесплодни камеаа. Мегу рарт Господов и рарт на Зерзевул се отворила пропаст „или вечната гаволска", како што ]а викале, и оттогаш не можело да се пре_ще од една на друга страна (Цепенков 1972а: 219-220).
Интересна е приказната „Попо што се валеше на попадщата оти ке оди в ра] и отиде во вечна", ща дава опис на маките во пеколот, но всушност, претставува критика за свештените лица и црковната хиерархща. Во приказната се раскажува за еден поп, ко] се договорил со сво]ата сопруга, кога ке умрат, да се побараат и да се на]дат во ра]от. Откако умреле, жената го побарала попот во ра]от, но не го нашла. Кога отишла во пеколот „по гласо го познала попо и коа го гледа, само глаата му била изваена од катрано и писата, raj што бил клаен". На прашааето зошто му се гледа само главата, то] одговорил: „ако не ]е владиката под мене, да газам со нозете на негоите раменици и глаата нема да ми ]а видиш, чунки ние попоите и владиците и патриците се мислиме на_|праведни коа сме живи, а па ние сме биле на_|грешните и од на_|простите мир]ани. Сега наместо ]ас што ке се молев на Бога за тебе, ти моли се за мене, белки да ме куртулисаш од оваа неисказана мака" (Цепенков 1972б: 167-169). Со идентичен мотив е и приказната „Судщата што и се валеше на жената оти као што суди на ово] век, ке судел и на то] век", варщанта на претходната. Во неа, наместо владиката и попот, ги сретнуваме ликовите на судщата и царот. Откако умрел судщата, жена му го пронашла во пеколот „закопан до гуша во катрано и смолата raj што се вареа". Ово] пат, судщата стоел на рамениците на царот и на кнезот. Приказната претставува критика на општествениот систем, во ко] судиите, царот и кнезовите се однесувале неправедно кон своите поданици.
Со наравоучението „една грешка - вечна мака" наогаме неколку варщанти на тема исфрлааето на Адам и на Ева од рарт. Во суштина, приказната ги следи животите на Адам и Ева по нивното прогонуваае од рарт. Во темницата во ща се нашле им пришол гаволот ветува]ки
им дека ке донесе светлина. За возврат, то] побарал да потпишат договор со ко] живите потомци на Адам и Ева ке бидат нивни, а умрените на гаволот. Откако Адам го потпишал ваквиот договор на камена плоча, гаволот ]а зел и ]а однел на на]длабокото место во реката Jордан. И не само тоа, туку то] ги научил Адам и Ева да направат колиба во ко]а требало да живеат. По смртта, Адам се нашол во пеколот „во вечна мака", но по многу векови Христос се сожалил на него и на сите умрени во пеколот и ги избавил оттаму. Се верувало дека во адот останал само еден човек, Jуда Искариотски, ко] не сакал да излезе од него поради срамот од предавството на Исус (Цепенков 1972а: 13-20).
Како што може да се види од приказните и легендите, гаволите се плашеле од „крстот и од киската босилкоа ка] што се крштаа вода и се попрскуа со крстена вода". Кога при некаква кавга неко] ке застанел простум со извадена капа и ке се прекрстел три пати спомнува]ки го името на Бога, гаволот се повлекувал: „Во името на Бога ве преколнувам, немо]те да се расипиме од нашето браство што сме си го имале, ич заниошто, оти сме си рекле неко] збор мегу нас". На тоа, гаволот проговарал: „Ах, проклет ти што што се прекрсти и името од Бога го рече, не ме остаи едно кале да расипам" (Цепенков 1972а: 243).
Во овие случаи, клетвите што се однесуваат на гаволот, изречени од лугето, на]често се искажани како укор, како заштита од злото или од болка поради стореното зло: „Туф, бре гиди, што превара му стори гаоло - натемаго! - на сирота баба, ]а отепа, завали баба; т]уф, т]уф, т]уф, гаол, - натемаго! - види ка] ]а натера да се качуа за да падни!"; „Ха, нетемаго гаол натема, пукна едноногиот", „А] натема, гаоле, натема!", „Натемаго гаол, глеа] што превара му донесол, од умот се расипал!",
Во голем дел од приказните гаолот кине три рала опинци да го донесе човекот на бесилка („го однесе во вечна мука под казано" (Цепенков 1972а: 273); прави бабата да падне од црешово дрво, наведува луге на гревови и му помага на оно] што ке му се поклони или му запали кандило да стигне до на]високи функции: од клисар -поп, од поп - владика, од владика - патрик, односно патрщарх (Цепенков 1972а: 287). Но, со него нема играае, па затоа: „ете ко] сака богасто од гаоло, као го носи да виси на ортома и го праи за страмота и го внесува во вечна (Цепенков 1972а: 284). Исто така, то] е вршител и на тешки злосторства, кои доведуваат до трагични краеви („Гаволот на баба престорен уби маж и жена"), кои се дело на подолго планираае: „думал, кро]ал и скро]ал еден марифет гаолски: да 'и омрази и да 'и запустит од корен" (Цепенков 1972а: 243). Како награда за стореното
зло, како со примерот на бабата, гаволот „беше ]а клал на дно во казанот да вриет" (Цепенков 1972а: 240)
Во исто време, гаволот може да биде и надмудрен при што дете го заробува и врзува сатаната („Врзаниот сатана") или од човекот што фатил повеке гаволи („Чоекот што 'и вати гаолите во вреката" ) од дете што го надитрува („Детето што беше при гаолот калфа три години"), но и надзборуван од еден прост овчар („Гаолот и Спасе овчарот"). Исто така, гаволот може да биде дел и од хумористична приказна, исполнета со досетки и надитрувааа. Така, на пример во „Инаетчщата жена што пукна гаоло од неа" една жена постсуано се препирала со гаволот околу тоа дали ливадата е стрижена или косена. На кра_|от, жената инаетчща го пукнува гаволот биде]ки „имало жена што и гаоло со неа не можел да живеи" (Цепенков 1972а: 277). Во друга пригода гаволот се сретнал со нещ праведен и итар човек, за на крарт да заклучи: „Бре - си рекол гаолот со умот - во една уста и топол ветер и студен имало у чоека: помарифетлии биле лугето од нас" (Цепенков 1972а: 224).
Исчитува_|ки ги и анализира_|ки ги народните приказни, останува прашааето за: душата, духот и телото. Продавааето на душата на гаволот доведува до измачуваае на телото во пеколот, но дури и во такви услови, постсуат примери во кои со подадена рака или со Бож]а вол]а, несрекниците се избавувале од оганот и од катранот во казанот.
Присуството на Господ и гаволот во македонските приказнн, односно сказни придонесува за не]зино сижетно-]азично богатство, вклопува]ки се во посебната композицща на жанрот. Токму затоа, „и по]авата на Господ и гаволот во македонската сказна значи, од една страна, воведуваае нови, интересни содржински елементи, но од друга страна тие ни малку не ]а нарушуваат строгата композицща на сказната" (Прокопиев 1983: 131). Тоа значи дека определените улоги и координати на де_|ствата определени во сферите на главните ликови се прифатени, а единството на композицщата е постсуано.
Заклучок
Во македонскиот фолклор пеколот е опишан како место, кое се наога на дното на зем]ата, бездна исполнета со темнина, место на страдааа, на]често замислуван како казан со зовриен катран и писа. Гаволот има повеке имиаа (Еосфорос, Деница, Сатанаил), а е претставен како антагонист на Бога и непрщател на човекот. То] бил црн, одбоен, обраснат со влакна, со лице на говедо, со рогови, со опаш како на прч, а неговите раце биле канцести, нозете како на куче, со големи заби. Гаволот, односно гаволите живееле во пеколот, водите,
шумите и планините, а на]опасни биле нокно време. Со пропе]увааето на првите петли, кои ги прогонувале темните сили и го на]авувале изгре]сонцето, исчезнувале поголемиот дел од опасностите, кои ги очекувале.
Биде]ки гаволот не е еднороден лик, забележително е мешааето со други ликови од народната демонологща, преземе]ки некои од особините од постари митски суштества. Во народните приказни и преданща дознаваме дека гаволот не земал само антропоморфен облик туку можел да се претвори во некакво животно, но и во предмет: змща, тамбура, мачка, штрк, сокол, рибар, квачка со дванаесет пилци, човек, коза итн. Општо земено присутвото на гаволот во човечката средина придонесува за по]ава на кавги, недоразбираае, сребролубие и убиства. Особено лоши последици има неговата по]ава во семените заедници, каде што поради неговите пакости се караат браката, сестрите, золвите и ]атрвите, што доведува и до трагични ситуации.
Овие ситуации се плод на копнежи и желби, кои предизвикуваат траума во сопствената душа, но и во мегучовечките односи. Отугувааето на поединецот од општеството, неговото издво]уваае како единка, намамувааето кон злото, тоа се главните предизвици на демонските сили. Да се намами индивидуата во канците на злото претставува и своевидно менуваае на идентитетот, при што доброто станува лошо, а лошото станува прифатливо; поединецот се отугува од на]блиските при што на]често се извршува индивидуално насилство; во заборав пагаат сите дотогаш добри релации со семе]ството и со прщателите, а сето тоа доведува до отпадништво на извршителот и негово пропагаае во пеколот. Во суштина, по]авата на гаволот и на пеколот во фолклорот, но и воопшто во книжевноста, е претстава за невклопливоста, на отугувааето, на застрануваае и духовно и општествено (со губеаето на вербата во Бог, Луцифер сакал да ]а наруши хиерархиската поставеност), што доведува до трауматски последици и за демонските сили и за лугето. Прогонувааето од Ра]от на Зерзеулот го симболизира општественото и духовното отпадништво и неприфакааето на постоечките етички и морални норми. Оттаму, на фолклорните претстави за пеколот и гаволот, за прогонот и за егзилот, може да се гледа и како на неможност за вракаае во/на првобитната состсуба, копнеж по тугото, минатото и подобрите времиаа, што доведува до неминовно насилство и пропагаае на душата и на телото.
Литература
Верковик, Стефан Ив. (1985). Фолклорни и етнографски матери]али, кн. 5. Подготвил и редактирал Кирил Пенушлиски. Скоще: Македонска книга.
Вражиновски. Танас (1998а). Народна митологи]а на Македонците, 1. Соработници: Владимир Карацоски, Л>упчо Ристески, Лола Симоска. Прилеп: Институт за старословенска култура, Скоще: Матица македонска.
Вражиновски, Танас. (19986). Народната митологи]а на Македонците, 2. Соработници: Владимир Карацоски, Лупчо Ристески, Лола Симоска. Прилеп: Институт за старословенска култура, Скоще: Матица македонска.
Вражиновски, Танас. (1995). Народна демонологц/а на Македонците. Соработници: Владимир Карацоски, Л>упчо Ристески, Лола Симоска. Прилеп: Институт за старословенска култура, Скоще: Матица македонска.
Драгомановъ, М. (1892). Забтлтжки върху славянскитт религиозно-етически легенди, во СбНУНК, VIII. София.
Ецовъ, Т. Г. (1893). Народни умотворби, Отъ Велесъ, Легенди за потекло, За вълкътъ, во СбНУНК, книга XI. София.
Иванов, Йордан. (1970). Богомилски книги и легенди, II фототипно издание. Под редакцията на проф. Димитър Ангелов. София: Наука и изкуство.
Икономовъ, Василъ. (1893). Сборникъ отъ старо-народни птсни и обичаи въ Дебрско и Кичевско (ЗападнаМакедония). София.
Каранов, Ефрем. (1884). Народни веровани, во Периодическо списание на българското книжовно дружество, N0. 9.
Карацоски, Владимир. (2009). Ра]от и пеколот во македонската и албанската народна традици]а (етнографски и фоклорни матери]али). Прилеп: Институт за старословенска култура.
Ковачева, Лидща. (2014). Речник на македонските народни празници, обичаи и верувата. Скоще: Центар за културно и духовно наследство.
Ковилоски, Славчо. (2018). Црквата Св. Никола во село Вранче, Прилепско, во Патримониум, бр.16.
Костенцевъ, А. (1894). Приказни за зли духове и др. Отъ Щипъ, Момчето обещано на дявола, во СбНУНК, книга X. София.
Коцева, Весна. (2013). Семиологи]а на гаволот во македонскиот и во итали]анскиот]азик, во Литературен збор, бр.1-3. Скоще.
Митевски, Витомир. (2012). Душата и духовниот живот во антиката ираното средновековие. Скоще: Матица.
Молерови, Братя Димитър и Костадин. (1954). Сборник за народни умотворения и народопис, книга XLVIII, народнописни материали от Разложко. Под редакцията на акад. Ст. Романски. София: Издание на БАН.
Чачаровъ, П. А. (1891). Народни клетви, Отъ Щипъ (Македония), во СбНУНК, книга VI. София.
Гавазовъ, Т. (1893). Народни птсни съ мелодии, Отъ Прилтпъ (Македония), во СбНУНК, книга VIII. София.
Бояновъ, С. (записалъ), Букурешлиевъ (нотиралъ). (1892). Народни птсни съ мелодии, Отъ Разлошко, во СбНУНК, книга VII. София.
Настевъ, Никола Г. (1890). Приказни за зли духове и др. Отъ Леринско „Гъавуло и Ветер-волк", во СбНУНК, книга III. София.
Настевъ, Никола Г. (1892). Приказни за зли духове и др. Отъ Леринско „Гъавуло и двама бракъа", „Дедо Госпо гъавуло и еден курбетчiа", во СбНУНК, книга VIII. София.
Ото, Рудолф. (2015). Светото, за ирационалното во идеjата за божественото и неговиот однос со рационалното. Скоще: Арс Студио.
П. Стоилов Антон. (1990). Македонски народни песни. Редакцща д-р Марко Китевски. Скоще: Институт за фолклор „Марко Цепенков".
Пенушлиски, Кирил. (1992). Народната култура на Егеjска Македонка. Скоще: Мисла.
Прокопиев, Александар (1983). Господ и гаволот во македонската сказна, во Спектар, бр.1. Скоще.
Речник на македонската народна поезда, том II, Д-S. (1987). Под редакцща на Тодор Димитровски, обработувачи на матерщалот: Мир]ана Гигова, Тодор Димитровски, Димка Митева. Скоще: Институт за македонски ]азик.
Ристески, Лупчо С. (1997). Митските претстави за 'Оноj свет', во Македонски фолклор, бр.56-57. Скоще.
Свето Писмо (Библ^а), второ издание. (1991). Скоще.
Словенска митолог^а, енциклопед^ски речник. (2001). Редактори Светлана М. Толсто], Лубинко РаденковиЙ. Beograd: Zepter Book
Тричковска, Jулиjа. (2018). Некои аспекти на црковната уметност на Балканот од XVIII и XIX век - традици)а и вл^ан^а, во Патримониум, бр.16.
Тричковска, Jулиjа. (2016). Страшниот суд во цр. Св. Горги во Лазарополе, во Патримониум, бр. 14.
Цветановска, Jелена. (2012). Гревот и казната. Скоще: Матица.
Цепенков, Марко К. (1972а). Народни приказни, легенди, книга четврта. Редактирал д-р Кирил Пенушлиски, соработник Блаже Петровски. Скоще: Македонска книга. Цепенков, Марко К. (1972б). Народни приказни, книга шеста. Редактирал д-р Кирил Пенушлиски, соработник Фанща Попова. Скоще: Македонска книга. Цепенков, Марко К. (1972в). Преданна, книга седма. Редактирал д-р Кирил Пенушлиски, соработник Блаже Петровски. Скоще: Македонска книга. Шапкарев, Кузман А. (1976). Избрани дела, том петти, Приказни.
Приредил д-р Томе Саздов. Скоще: Мисла. Шапкарев, Кузман А. (1976). Избрани дела, том први, Песни. Приредил д-р Томе Саздов. Скоще: Мисла.
