CC BY
7стручен труд
УДК 398.2(497.4)(049.3)
A TREASURY OF SLOVENIAN FOLKLORE
(Kropej.M.; Smitek. Z.; Dapit. R. (Eds). 2010. A Treasury of Slovenian folklore: 101 folk tales from Slovenia. Didakta: Ljubljana)
Неодамна издавачката кука Дидакта од Лублана го об]ави ексклузивното издание A Treasury of Slovenian Folklore. 101 Folk Tales from Slovenia под уредништво на Моника Kponej, проф. Змаго Шмитек, и Роберто Дапит, и во превод на Барбара Кер и Цон Мид.
Змаго Шмитек е редовен професор во пензща на Универзитетот во Лублана (Катедра за етнологща и културна антропологща). Предава Антропологц/а на религц/а и Етнологц/а на Ази]а. Моника Кропе] е научен советник во Институтот за етнологща при Словенечката академща на науките и уметностите, и не]зиното поле на интерес го вклучува истражувааето на наративниот фолклор, исторщата на етнологщата и митологщата. Роберто Дапит е доцент по книжевност и антропологща на Универзитетот во Удине, и негова спецщалност претставуваат лингвистички и етнографски анализи. Во таа смисла заедно со Моника Кропе] ги истражуваат наративите на Словенците кои живеат во резщанската област во Италща. Дел од то] матерщал е претставен и во Антологщата.
Проектот произлезе, како што велат приредувачите, од едноставна причина што традиционалната народна приказна во современиот наративен свет во Словенща почнува да исчезнува, а во оваа антологща се претставуваат возбудливите, кратки, предизвикливи и досетливи народни приказни од словенечката традиционална култура од 19, 20 и 21 век. Во неа се вклучени етиолошки приказни, кои ни даваат необични, уникатни, но понекогаш и универзални об]аснувааа за начинот на ко] се создадени светот и животот. Специфичните о]котипови ке бидат претставени во ово] мал осврт. Покра] нив, вклучени се и приказни за митски креатури, волшебни суштества, кои му припагаат на природниот свет, атански по]ави и натприродни чувари на подземното благо. Карактерите се ]авуваат во распон од волшебници, вештерки, ба]ачи и останати сказочни суштества, не заборава]ки ги ни смртните ]унаци и историските фигури.
Приказните застапени во антологщата потекнуваат од различни региони на словенечката етничка територща, задржува]ки го оригиналниот дщалект на ко] се снимени. При преводот е направен голем напор да не биде нарушено ова битно фолклористичко начело.
Презентирaните оригитални словенечки творби претстaвyвaaт избор од пригазни, кои во облик та рaкописи, фонотечен aрxивски мaтериjaл или пyбликyвaни зборници циркyлирaaт во словенечкaтa нaроднa кyлтyрa во периодот од 19 до 21 век. Сещ рaскaжyвaч говори нa сопствениот специфичен диjaлект и нaмерaтa та yредyвaчите им беше дa ги преведaт нa попyлaрен aнглиски.
Словенечкиот фолклор изгледa декa го имa сочyвaно сво]от нajбогaт трaдиционaлен облик блaгодaрение нa оние што живеaт по должинaтa нa грaниците со соседните зем_|и, кои ги rareza со себе остaтоците од нивното домaшно, aвтоxтоно зтаеае и го имaa сочyвaно многу често во облик та едта многу aрxaичнa трaдициja.
Иaко прикaзните потекнyвaaт од рaзлични словенечки региони, темите што се jaвyвaaт во некои од нив се често тати слични или идентични и пaрaлели может дa се пронajдaт и raj други нaроди. Уснaтa трaдициja немa геогрaфски грaници и тaa пaтyвa ширум светот, зaедно со попyлaциите. Детaлите, кaко нa пр., оригиталните имим нa рaзлични кaрaктери се многу често изгубени во текот та пaтyвaftето, но прикaзнaтa остaнyвa помaлкy или повеке истa. Впрочем, овaa особеност не и е тyfa ниту нa мaкедонскaтa фолклорнa грafa. Рaскaжyвaчот постоjaно ja преобликyвa прикaзнaтa и овa тогaш го одрaзyвa неговото искуство, локaциja, зтаеае и тенденциja зa дотерyвaftе нa прикaзнaтa зa неговaтa посебнa пyбликa.
Трaдиционaлните прикaзни, кои беa усно пренесyвaни од генерaциja нa генерaциja, сегa се сочyвaни во книги и други медиуми. Тие ни дaвaaт голем увид во тоa кaко живееле лyfето во минaтото, што прaвеле и нa коj нaчин го перцепирaле светот. Овие прикaзни, некои од нив сосем зaстрaшyвaчки, се секогaш одново привлечни и интересни, a понекогаш содржaт и поучни компоненти. Оттyкa, нaрaтивите слyжaт кaко прирaчник нa децaтa во нивното обликув^е и перцепциja нa светот, дa нayчaт дa го рaзликyвaaт доброто и прaвичното, од отасното и лошото и дa нayчaт кaко дa се однесyвaaт во природaтa и зaедницaтa.
Денес во Словениja, трaдиционaлните нaродни прикaзни и бajки постепено исчезнyвaaт од општиот нaрaтивен репертоaр. Постaрaтa попyлaциja, особено од спометатите региони повремено ги прерaскaжyвaaт бajките, легендите или при^зните, коишто биле слyшнaти во кругот нa нивните приjaтели, или семеjството. Стaрите прикaзни нa кои нaидyвaме во денешно време се не сшо поретко нa репертоaрот та добрите информaтори, туку се и многу покуси од оригинaлните, што е условено од стилот та живееае и поjaвaтa нa новите медиуми. Овa генерaлно се должи нa фaктот што ние имaме
помалку слободно време. Некои од приказните што се вклучени во Зборникот беа дешифрирани од теренските матерщали добиени од информаторите.
Како што наведува авторката Моника Кропе], народните приказни во оваа книга остануваат верни на оригиналните нарации, кои беа снимени на касети, беа преземени од различни ракописи и архиви, или едноставно беа об]авени во Зборниците во споменатиот период (1921 век).
Многу интересно Змаго Шмитек ги согледува народните приказни како „народна наука", дава]ки го одговорот на прашааата „ко], што, како, зошто и кога и каде" на нашата егзистенцща. Тие ]а поентираат човековата ненасита желба за одгатнуваае на тащите на универзумот. Овие приказни, според него, би можеле да бидат третирани како претходница на природните науки.
Тешко е да се одво]ат митовите од експликативните народни приказни. Вообичаено, митовите се категоризирани како дефинираае на потеклото на нашиот универзум, општество и културата. Во согласност со ова, ние понатаму правиме разлика мегу оние приказни што нудат основна вистина (и кои, сходно на тоа се поблиски до митовите), оние што нудат креативна нарацща за природните феномени, и оние во кои об]аснувааето е сведено на некое безнача]но докажуваае. Самиот читател, оттука може да направи сво]а сопствена класификацща а пропо понудените приказни од оваа книга: кои од нив ]а преземаат оригиналната сериозност и автентичност, наспроти оние што претставуваат хумористичен и ингениозен рефлекс на помладите генерации наратори.
Неколку зборови околу периодизацщата: Споменавме дека митовите досегнуват до самиот почеток на човештвото. Нашите об]аснувааа за потеклото на светот, лугето, земртресите, плодното зем]иште (црница), планините или регионот на Карст, се поврзани со старата митолошка традицща. Во некои случаи персонификацщата на природата може, исто така, да биде многу стара, на пр., давааето на човечките особини на растителниот свет. Поновите об]аснувааа се, исто така, поврзани со предметите како на пр., колата со едно тркало или автомобилот и сл.
Првата приказна е поврзана со создавааето на светот. Забележана е во 1855 год. од страна на словенечкиот писател и етнограф Jанез Трдина. Иако, некои истражувачи, се на мислеае дека Трдина сам ги измислувал овие приказни, сепак то] оставил зад себе вистински народни приказни, кои се раскажувале. Доказ за ова можат да послужат и варщантите на ово] тип приказни, кои се срекаваат во
соседните зем]и, кэко и во некои пооддaлeчeни кaко нa пр., во Мaкeдониja и во Бyгaриja (Дрaгомaнов).
Митолошкиот циклус нa словенечките нaрaтиви, исто тaкa, вклyчyвaaт и нэродни обjaснyвafta дeкa нaшaтa Зeмja плови га водa. Словeнeчкaтa нaроднa песта зa рибaтa Фaроникa ни кaжyвa зa тоa кaко рибaтa го носи га сво] грб целиот свет. Помегу прикaзнитe, кои се толку рaспрострaнeти и зa кои смeтaмe дeкa имaaт yнивeрзaлно човечко културно нaслeдство спafaaт и оние што ja опишyвaaт сликaтa га човекот или га животното га свeтлaтa стрaнa нa мeсeчинaтa. Некои Словенци тaмy ги виделе: ковaчот, орaчот или дрвосeчaтa, човекот што ja нaпрaвил почвaтa плоднa, прeдилкaтa (жeнaтa коja преде), тa дури и Свети Флорган. Слични легенди во кои се jaвyвaaт рaзни светци и волкот или мeчкaтa, 6ea, исто тaкa, познaти и га многу други мeстa, од Фрaнциja до цeнтрaлнa Европa, a ги имэме и во Мaкeдониja. Словенечкиот оjкотип го прeтстaвyвa поместувяъето нa дejството од зeмjaтa га небото.
Потеклото нa молмтэ се смeтaшe дeкa се нaоfa во едга огромнa пeштeрa нa „свeтaтa плэнига" во коja се прeтпостaвyвaшe дeкa живее Гэволот или змejот, и коj не беше ништо друго до подоцнeжнa зaмeнa га порaнeшното прeтхристиjaнско божество или демон. ^^гаерските зeмjодeлци вeрyвaa дeкa ^мегата или бронзeнa сeкирa, коjaшто ja користea нa своите полим, прeтстaвyвa сaмо остaтоци нa молмтэ. Во соглaсност со попyлaрното верувэае, громот во рeaлностa прeтстaвyвa, всушност, букэ прeдизвикaнa од огнeнaтa колa со raja пaтyвaшe Илиja низ небото. Интересно е дa се спомене декэ луГето од Корошкиот регион ги толкyвaaт остaтоцитe од стaроримскитe пaтиштa кaко трaги од огнегага колa нa Илиja (Elijah). Во соглaсност со трaдициjaтa, стaритe могили би можеле дa ja прeтстaвyвaaт локaциjaтa нa злaтниот ковчег га Атилa.
И исто тaкa, во соглaсност нa стaритe верувэм, единствено гигантите (циновите) - Аjди - бea во можност дa ги изгрaдaт sидинитe, кои ни се позгати кaко Римски руини. Привязнята зa дуелот нa Крешник со змejот, коj се обjaснyвa кэко потекло нa дождот, е позгато во близинaтa нa грэдот , кэде што нaсeлeниeто рaскaжyвa и многу други рэботи поврзэни со овоj митолошки jyнaк. Во овоj зборник е, исто тэга, вклyчeнa и прикaзнaтa зэ потеклото га виножитото и неговиот симболизэм.
Словенечкото фолклорно обjaснyвafte га потеклото га човекот, исто тэга, прeрaскaжyвa кэко Господ ги создэл зeмjaтa, сонцето, мeсeчинaтa и sвeздитe. Шмитек укэжувэ дeкa слични прикэзни зэ потеклото га човекот се рaспрострaнeти секэде ширум Еврога, дури и
во Финска. Во согласност со старите талентирани раскажувачи, првите жители живее]а во „златната ера", кога се беше убаво, но ]а трошеле сво]ата срека непромислено. Исто така, е забележлива приказната за тоа како лугето го откриле огнот, затоа што на сите нас ни е познат старогрчкиот мит за Прометей Во ово] контекст авторите се одлучща за варщантата од долината Резща (словенечка лингвистичка покраина во Италика), но покра] неа приредувачите откриваат уште една во близината на градот Камник (Роберто Дапит). Интересно е што слични варщанти се снимени и во Сардинща. Приказната околу причината за просперитетот на Гореаскиот регион, исто така, е сместена во ово] Зборник поради тоа што претставува еден од на]раните записи од ово] вид пронадан во Словенща и ща ни доага преку Записите на полскиот собирач Емил Коритко. Некои, дури и постари народни приказни од ово] вид беа сочувани од страна на Jохан Ва]хард Валвазор (Johann Weichard Valvasor) во неговото дело Die Ehre des Herzogthums Crain (The Glory of the Duchy of Carniola) (1689). Приказните за потеклото на плодната почва, Камничките Алпи и Корошкиот регион ги об]аснуваат географските карактеристики на словенечкиот кра]. Сите три, на]веро]атно, дека го имаат своето потекло во претхристщанската ера. Во согласност со едно од подоцнежните об]аснувааа, планините беа создадени во времето на Христовото вознесение, затоа што зем]ата стана да оди по неговите стапки за време на неговото искачуваае на небото. Камениот пе]заж што го создал господ со помош или грешка на гаволот - во облик на истураае на карпите не е позната само во Словенща, туку се раскажувала и во Словачка и во Бугарща. Некои други европски народи го замислувале Господ како ги сее карпите со вистинско сито.
Одделна група на словенечки наративи, кои об]аснуваат неща по]ава, ги содржат приказните за потеклото или карактеристиките на растенщата и на животните. Изборот на приредувачот проф. Змаго Шмитек, овде, вклучува само мал бро] примери, кои можат да бидат проширени или надодадени кон приказните зошто молаата не ги погодува одредени видови дрв]а, зошто малиот крст е втистнат во брусницата, кога и зошто кукавицата престанува да кука итн. Приказната зошто пченичното зрно (клас) е толку мало - е распространета низ цела Европа, и наод исток, можат да се прона]дат траги и во средна Азща.
Ка] различни европски народи се срекаваат приказнечни варщанти во кои гаволот го создал коаот. Словенечката верзща ни кажува како гаволскиот дух го создал коаот, но истиот не можел да му даде живот, се додека Господ не му вдахне живот, т.е. додека не го удри со стап.
Оваа збирка содржи малку изменета верзща од Корушка, (Карантанща), ко]а дури на гаволот му дава одреден кредит. Приказните за тоа како господ ]а изменува или ]а надополнува работата на гаволот се слични: додека гаволот го создал глушецот -Господ го создал мачорот. Зема]ки го сето ова предвид, ние можеме да резимираме дека нашите предци имале дуалистички претстави за светот.
Мотивот за борбата мегу Господ и гавол е стар и познат веке од Библщата. Записите околу заедничкото создаваае на Светот од страна на Господ и гавол во Европа датираат уште од почетокот на 13 век. Усната традицща покажува дека овоо тип на нарации и е сво]ствен особено во источна и во ]угоисточна Европа. Иако сатаната / гаволот оригинално претставува персонификацща на злото, то] полека почна да ]а губи страшната слика како владетел на пеколот. Во 15 и 16 век современите европски раскажувачи почнуваат да го претставуваат и да го доживуваат во различни комични ситуации. То], исто така, се ]ави и во популарниот театар та дури и ги привлече на]големиот бро] посетители. Во сите случаи то] беше претставен како бавномислечка, несмасна фигура, ко] токму со помош на овие квалификативи ги здобиваше симпатиите ка] публиката. Ова е контекстот на експликативната приказна за виното, дабовото дрво и за коаот. На многу симпатичен и хумористичен начин е претставена причината поради ко]а не успеваат виното и лозата во одреден кра] на Словенща - едноставно како одговор на лошиот гавол, ко] во сво]ата алчност го смислува киселото гроз]е ... Оваа приказна не потсетува на српската вари]анта во ко]а св. Сава го измамува гаволот и на лугето им го создава лоз]ето и виното, додека гаволот - ракщата (Горгевик, 1973), како и на македонската етиолошка легенда во ко]а Господ го создава лоз]ето, а перфидниот гавол - капината.
Во истиот митски контекст, честопати хумористично, како главни протагонисти во приказните се гоуавуваат Господ и свети Петар, но не како ривали, туку многу повеке, како една симпатична споредба на божествените и човечки квалификативи.
И така, претставува]ки го ова интересно издание од словенечката традиционална култура, на]срдечно го препорачуваме на македонската филолошка и етнолошка ]авност.
Лидща С^ановик
