CC BY
58
The author considers advertisement by its stage formation, which is formed gradually and in similar directions.
Шокиров Равшан Сиддикбоевич, Абдуллоева Мадина Гайратовна, -
ymoHrt.yeHu кафeдраu Икmucodu лапонш ДДЫБСТ
ЗАМИНА&ОИ ПАЙДОИШ ВА РУШДИ БОЗОРИ АГРАРЇ ДАР іїУМНїУРИИ ТОЛИКИСТОН
Маълyм аст, ки сошаи кишоварзЇ дар лумшурЇ асоси бехатарии озукаворЇ ва рушди иктисодиёти мамлакатро таъмин мекунад. Ролеъ ба ин масоил шолат ба башс нест. Зеро хусусият ва шароити лугрофии кишвар, иктисодиёти миллии он машз аз сектори аграрЇ вобастагЇ дошта, талаб менамояд, ки бо такозои замон минбаъд зарурати мукаммалгардонии сошаи кишоварзЇ ба таври боварибахш таъмин гардад. Пас аз ислошоти куллии иктисодЇ дар сохтори аграрЇ тагйироти зиёд ба вулуд омад, ки аксари он шам ба дешкон, шам ба заминдорон мустакилияти бемашдудро башри истешсоли шарчЇ бештари машсулоти босифат ва арзони холагии кишлок мушайё сохт. Яъне, сошибистиклолии сошиби заминро таъмин намуд. Холагишои дешконЇ (фермері) аз ин имтиёзшо самаранок истифода бурда, чун дар давлатшои мутараккЇ, лавшари ин сошаро ташкил доданд ва минбаъд барои самаранок истифода бурдани базаи хукукии давлат дилгармона ба башрабардории бемонеъа ва самараноки замин камари шиммат бастанд.
Назар ба тадбиршои амалии ислошоти иктисодие, ки шукумат нисбати рушди сошаи холагии кишоварзЇ андешидааст, кушишшои сохтори комплекси агросаноатии лумшурЇ дар роши рушди муносибатшои бозоргонЇ дар ин лабша шоло шам суст ба назар мерасад. Аз шамин лишоз, маршилаи муосири рушди иктисодиёти мамлакат барои шалли муаммошо байни истешсолкунандагони сошаи кишоварзЇ ва сохтори мазкур монеашои зиёдеро ба миён меоварад. Ин муаммошо асосан ба тилорати хорилии холагишои дехконЇ (фермері), фаъолияти бозори аграрЇ, сатши пасти даромаднокии холагишо, нархгузорЇ, андозбандЇ, милеоратсия ва гайрашо вобастагЇ доранд.
Ба назари мо шоло дар лумшурЇ фурсате ба миён омадааст, ки сохтори бозори аграрЇ ва асосноккунии усулшои нави холагидорЇ ба таври мушаххас ва дакик муайян карда шавад. Зеро андешидани чунин тадбир барои рушди муносибатшои бозоргонЇ дар сошаи кишоварзЇ яке аз масъалашои мушим ба шисоб меравад. Барои амалЇ гаштани он пеш аз шама ташаккулёбии бозори аграрЇ дар лумшурЇ зарур аст. Бозори аграриро олимоне, ки бо муаммошои назарияи иктисодЇ машгуланд, шамчун кисми лудонашавандаи комплекси агросаноатЇ мешисобанд. Бозори аграрЇ - ин малмуи муносибатшои иктисодЇ-илтимоии истешсолкунандагон ва истеъмолкунандагони машсулоти холагии кишоварзЇ дар доираи мубодила мебошад, ки тавассути хариду фуруши мол
ба вулуд меояд.1 Бо чунин мазмун тавсиф намудани мафауми «бозори аграрї» барои лудо намудани субъектаои асосии муносибатаои бозаргонї, ки хариду фуруш ва истеъмолотро дар соааи аграрї таъмин мекунад, имконият медиаад. Ба назари аввал чунин тавсиф намудани фаамиши мафауми «бозори аграрї» ягон нокисї надошта, балки онро рушану фаамо ифода менамояд. Бо вулуди ин мо иброз менамоем, ки пайдоиш, ташаккул ва инкишофи бозори аграрї раванди муаими ааёти имруза ва такозои замон буда, новобаста аз изаору хоаишаои мухталифи фурушанда ва харидорони маасулоти кишоварзї бояд арзи вулуд намояд ва ташаккул ёбад. Таалили бисёрлонибаи талрибаи давлатаои хорилии мутараккї нишон медиаад, ки лараёни рушди бозори аграрї ва фаъолияти самаранокии он, пеш аз аама аз дастгирии итминонбахши давлат ва фаъолияти инстититутаои он вобаста мебошад.
Бозори аграрї дар лумаурї асосан аз аисоби маасулотаои холагиаои деаконї (фермерї) ва холагиаои ёрирасони ааолї (участкааои наздиаавлигї) ташаккул меёбад.2 Бо таассуфи зиёд бояд икрор шуд, ки мааз чунин истеасолкунандагони холагии кишоварзї аз лониби давлат, институтаои дахлдори он ба таври бояду шояд дастгирї намешаванд. Сабаби суст будани тараккиёти инфрасохтори бозор ва таъмин набудани ин холагиао бо ахбори зарурї ва техналогияи нави истеасолї ба пастравии сифати маасулоти онао оварда мерасонад. Гарчанде ки истеасоли баъзе номгуйаои маасулоти сектори аграрї дар мамлакат нисбати солаои пештара зиёд гашта бошад аам, то кунун ааолии пойтахт ва шаараои марказии лумаурї норасоии баъзе маасулоти холагии кишлокро эасос менамоянд.Чунин вазъият шааодат медиаад, ки то аол истеасол меъёри истеъмолро конеъ нагардонидааст. Чунин вазъияти ташвишоварро маълумоти оморї низ нишон медиаанд.
Масалан, дар мараилаи аз соли 2002 то 2008 истеасоли гушт 69,2%, шир 27%, тухм 186%, галла 17%, картошка 66,2%, сабзавот 67,2%, маасулоти полезї 123%, мева 55,2% зиёд гашта бошад аам, ба микдор ва сифати талаботи истеъмолкунандагони маасулоти мазкур лавобгуй нест..3
Ладвала 1.
Истешсоли машсулоти кишоварзї ба шар сари ашолі4
1 Салдатова И.Ю. Макроэкономические основы аграрной политики государства.- Ростов-на-Дону: РГУ, 1999. - стр. 78.
2 Бабаджанов Д.Д. Таджикистан: формирование органического сектора сельского хозяйства. -Душанбе: Ирфон,2008. - 345 с.
3 Н.К.Каюмов Глобализация экономики и обеспечение продовольственной безопасности Таджикистана. //Экономика Таджикистана: Стратегия развития. № 4. 2008.-С. 25.
4 Маълумоти омори солонаи ЛТ. -Душанбе, 2009. Саа. 274.
№ Номгуи махсулот 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 %2008 н. 2002
1. Гушт (кг). 5,2 6,7 7,7 7,8 8,0 8,2 8,8 169,2
2. Шир 64,4 69,2 77,8 77,2 77,5 80,9 81,8 127
3. Тухм (дона) 7,2 8,6 12,3 14,3 15,0 15,4 20,6 286
4. Г алла 109,5 133,3 141,4 133,8 129,8 129,3 128,4 117
5. Картошка 55,7 71,4 83,7 80,2 81,6 91,9 92,6 166,2
6. Сабзавот 73,9 87,4 108,2 103,8 108,1 116,0 123,6 167,2
7. Мансулот и полизї 17,4 20,8 23,9 24,6 31,0 33,5 38,8 223
8. Мева 23,0 13,4 22,9 21,4 29,7 21,8 35,7 155,2
Бояд тазаккур дод, ки дар бозори маасулоти кишоварзии шаару ноаияаои лумаурї танзими хариду фуруши номгуи маасулоти холагии кишоварзї хуб ба роа монда нашудааст. Чунин бархурд байни истеасолкунанда ва истеьмолкунандаи маасулоти кишоварзї мушкилоти зиедро ба миен меорад. Бо вулуди ин, пас аз таалили вазьияти баамаломада ба чунин хулоса омадан мумкин аст:
Дар лумаурї то аол сохтори мукаммали бозори аграрї мавлуд нест. Бар замми ин инфрасохтори бозори аграрї инкишоф наефтааст. Ташкил ва фаьолияти бозораои фуруши маасулоти кишоварзї низ ба талабот лавобгу нестанд. Фаьолияти институтаои бозори аграриро низ дар лумаурї каноатбахш аисобидан мумкин нест.
Тибки назария ва конунаои мавлудаи иктисодї пешниаоди молаои зарурї дар натилаи омухтани микдори зарурии мол ташаккул меебад. Лекин дар амал мо холатаоеро мушоаида менамоем, ки барьакс аст е талабот ба инобат гирифта намешавад. Аз руи хусусиятаои хоси соааи кишоварзї маьлум мегардад, ки талабот дар ин соаа нисбати дигар соааао муьтадил мебошад. Пешниаод бошад, дар заминаи ноустувор, яьне ба инобат нагирифтани талабот карор дорад.
йамин тарик, таалилао собит менамоянд, ки пешниаод ва талаботи бозори маасулоти кишоварзии лумаурї ба аамдигар мувофикат накарда, балки ба куллї фарк мекунанд. Масалан, истеасоли гушт соли 2008-ум ба аар як сари ааолї 8,2 кг рост омада бошад, нишондиаандаи истеьмолии вай 9,2 кг мебошад, истеасоли картошка ба аар як ааолї соли 2008-ум 92,6 кг-ро ташкил кунад, талабот дар бозор паст гашта, 34,8 кг-ро ташкил намудааст.1 йамалониба наомухтани талаботи истеьмолкунандагон аз лониби истеасолкунанда аар ду лонибро ба вазьияти ногувор мемонад, ки дар натила харидор аамчун истеьмолкунанда аз сабаби боло рафтани нархи маасулоти камефт зарари молиявї мебинад.
Дуруст аст, ки дар мамлакатаои хорилї бозори аграрї солаои тулонї вулуд дошта, дар ин лода талрибаи хуберо соаиб гаштаанд. Гуфтан мумкин аст, ки кори онао тавассути банакшагирї ба роа монда шудааст. Барои
1 Сарчашма. Маълумоти омории солонаи ЛТ. --Душанбе, 2009.
лумшурии мо низ ин маршила феълан огоз меёбад. Бозори аграрии лумшурЇ дар маршилаи 6Ушрони иктисодЇ аз бозори мутараккии замонаві дур гашт. йоло бошад, барои баркароршаві вакти зиёд лозим мебошад. Бо вулуди ин аз рУи гуфташои боло хулоса бароварда кабл аз шама огоз ва анлом додани коршои зеринро дар ташаккули бозори аграрии лумшурЇ аввалиндарала мешисобем:
- дар маршилаи муосири рушди муносибатшои истешсолЇ барои Толикистон ташаккули бозори аграрї масъалаи мушим мебошад;
- ба рош мондани инфрасохтори хуби бозори аграрї дар лумшурЇ, ки ба тараккиёти ин бозор оварда мерасонад. Ин лараён албата аз интихоби шаклшои хукукии ташаккули бозоршои машсулотшои кишоварзї, аз шаклшои моликият ва иштирокчиёни вай вобаста мебошад;
- зарурати ташкили механизми умумии бозоргонЇ дар доираи бозори машсулотшои кишоварзї ба вулуд омадааст. Намудшои зиёди машсулотшои кишоварзї хусусияти пасти чандирнокии талаботро дорад ва ин лараёни тулонии истешсолиро дар бар мегирад, ки дар навбати худ ба нархгузорЇ дар бозори аграрї таъсири калон мерасонад. Ба фикри мо, идорашои назоратии давлат дар лараёни гузоштани нарх ба машсулотшои кишоварзї бояд эътибори лиддЇ дишанд.
- ташаккули бозори аграрї дар лумшурЇ кабл аз шама мукаммалгардонии фаъолияти институтшои бозори мавлудаи аграриро талаб мекунад;
- базаи конунгузорЇ дар лумшурЇ дар сошаи ташаккули бозори аграрї суст мебошад ва ба фикри мо кабули конуншои зарурЇ барои ташаккул ва рушди бозори аграрї аз лониби шукумати мамлакат мувофики максад аст.
Муаммои амнияти озукаворЇ, таъмини ашолЇ бо машсулотшои талаботи шамаруза, баланд бардоштани сатши зиндагонии ашолЇ равияшои актуалЇ дар шар ломеа мебошанд. йалли ин муаммошо, коркарди назария ва амалияи нави сошаи аграрї дар шароити имрузаи лумшурЇ машз ташаккули бозори аграриро талаб мекунад.
Boжa№Oи калидї: бехатарии озукаворЇ, рушди иктисодиёт, сектори аграрї, кишоварзї,
машсулот, танзим, бозори аграрї, нарх.
Ключевые слoвa: продовольственная безопастность, развитие экономики, аграрный сектор, сельскохозяйственный, продукция, регулирование, аграрный рынок, цена.
Key words: provision security, development of economy, agrarian sector, agricultural production, regulation, agrarian market, price.
Руихати адабиёт:
1. Каюмов Н.К. Глобализация экономики и обеспечение
продовольственной безопасности Таджикистана.// Экономика
Таджикистана: стратегия развития.- Душанбе. - 2008. №4.
2. Омори солонаи Лумшурии Толикистон.- Душанбе. 2009.
3. Салдатова И.Ю. Макроэкономические основы аграрной политики
государства. - Ростов-на-Дону: РГУ, 1999.
Шокиров Равшан Сиддикбоевич,
Абдуллоева Мадина Гайратовна,-
couкameлu кaфeдpы мupoвoй ^ornMum ТГУПБП
Предпосылки возникновения и развития аграрного рынка в Республике
Таджикистан
В cmamьє paccмampuвaюmcя пpoблeмы, cлoжuвшuecя npu фopмupoвaнuu u paзвumuu aгpapнoгo pbmrn в Рєшу6лшє Taджuкucmaн. Aвmopы paccмampuвaюm пpoблeму oбecпeчeнuя пpoдoвoльcmвeннoй 6e3ona^ocmu cmpaны, coomвemcmвue cnpoca u пpeдлoжeнuя пpoдукцuu ceльcкoгo хoзяйcmвa нa omeчecmвeннoм pbmKe. Онu maкжe aнaлuзupуюm ocoбeннocmu экoнoмuчecкoй cpeды, cocmoянue pbmrn пpoдoвoльcmвuя в pecпублuкe u пpeдлaгaюm ocнoвныe nymu coвepшeнcmвoвaнuя экoнoмuчecкuх omнoшeнuй u cпocoбы у^лєнш гocудapcmвeннoгo peгулupoвaнuя в paзвumuu aгpapнoгo pынкa в pecпублuкe.
Shokirov R.C., Abdylloeva M. G.
Features and directions of agrarian market promotion in Tajikistan
The author of the article touches upon the problems in formation and promotion of agrarian market in Tajikistan. The features of economic food market is analyzed and offered the main directions in improvement of economical attitudes strengthening of state regulation in development of this field. He also analyses the particularities of the economic ambience, state of business provisions in republic and offers the main ways of economic relations improvement and ways of the government regulation reinforcement in development of agrarian market in republic.
Шамсиев Фуркат Каримович,-oмyзгopu кaфeдpau Мєнєлмєншп ДД^БСТ.
МОШИЯТ ВА РУШДИ ИДОРАКУНИИ КОРПОРАТИВЇ ДАР ШАРОИТИ МУОСИР
Pyшди иктисодиёт ва мураккабшавии муносибатшои моликиятдорЇ дар ташкилотшо рошбариятро водор менамояд, ки барои лалби сармоя ва идоракунии ташкилот усулшои нави идоракуниро истифода намоянд. Зеро дар замони муосир чЇ сармоягузорони ватанЇ ва чЇ сармоягузорони хорилЇ диккат ба он медишанд, ки ташкилотшои амалкунанда то чЇ андоза дархост ва талаботшои оншоро лонибдорЇ намуда, манфиатшои оншоро шифз менамояд.
Шумораи зиёди сармоягузорон омодаанд барои ташкилотшое, ки системаи идоракунии хуб доранд, пашнкунии озоди ахбор байни шахсони манфиатдор (сармоягузорон) дар он муназзам аст, шаффофияти истифодаи моликият, эштироми шукуки сармоягузорон амал менамояд, шарчЇ бештар сармоягузорЇ намоянд. Зеро рошбарияти чунин ташкилотшо имкон доранд, ки тамоми ушдадоришои иктисодЇ, илтимоЇ, сиёс1 ва экологии хешро бештар илро намуда, устувории инкишофи молиявии ташкилотро таъмин созанд.
Амалия исбот менамояд, ки идоракунии самараноки корпоративЇ дар фаъолияти ташкилот барои баланд бардоштани ракобатнокі, роши ворид
