CC BY
105
Мирсаидов Аброр Бобоевич, —
доктор экономических наук,профессор, проректор по науке ТГУПБП, Абдуллоев Олим, — старший преподаватель кафедры бухучёта и аудита ТГУПБП.
Малые предприятия в ассиметрической системе рыночной экономики
В статье рассматриваются основные цели малых предприятий, феномен возникновения и развития фирм, а также причины их реорганизации через призму институтциональных теорий. Здесь, кроме категории института, для объяснения существования и внутренней структуры фирм использовались и анализировались такие ключевые категории, как трансакционные расходы, оппортунистическое поведение агентов, специфичность активов, содержание и роль контрактов в хозяйственной жизни фирмы и т.д.
Mirsaidov A.B.,
Abdulloev O.
Small enterprises in asymmetrical market economy system
The authors of the article considers the main objectives of small enterprises, a phenomenon of occurrence and development of firms, and also the reasons of their reorganization through prism of institutional theories are considered. Here, except an institute category, for an explanation of existence and internal structure of firms such key categories, as transaction expenses, opportunistic behavior of agents, specificity of actives, the maintenance and a role of contracts in an economic life offirm and so on were used and analyzed.
Ганиев Таваралг Бобоевич, —
доктори илмпои иктисодг, профессори ДМТ
ТЕХНОЛОГИЗАТСИЯИ РУШДИ НЕРУИ КАСБИИ МЕНЕЛМЕНТИ МУОСИР
Ташаккули неруи касбии менелменти замони муосирро бе технологизатсияи электрон! тасаввур кардан гайриимкон буда, факат дар асоси системаи пуркуввати электронии касб1 ва пурра компютеризатсиякунонии фаъолияти менелменти касбии муосир мо метавонем самаранокии баланди истифодабарии захирашоро таъмин намуда, дар катори давлатшои пешкадами дунё карор гирем.
Талрибаи менелменти ширкатшои азими байналхалй ва ширкатшои азими давлатшои пешкадами саноатии лашони пешкадам гувоши он мебошад, ки имруз истифодаи барномашои махсуси максадноки касб'1 имкон
фароаам овардааст, ки суръати ааракати иттилооти касб'1 садао маротиба афзуда, монеааои бюрократии роабар! аз байн бардошта шуда, кисми зиёди фаъолиятаоро технологияи пешкадам илро кунад ва дар ин замина менелмент аз якчанд омилаои монеъшавандаи рушди касб! халос гардидааст.
Менелменти ширкатаои азим технологияи касбиро аамчун кулли амалиётаое, ки бо воситаи техникаю технологияи навин илро мешаванд, истифода бурда, варианти оптималии идоракун! ва роабарии лараёни касбиро таъмин месозанд ва дар аамин асос карораои роабарии менелмент саривакт ва самаранок илро мегарданд. Аз тарафи дигар, ин пуркувват ва тавонмандгардонии кобилияти касбии аар як корманди дорои донишаои баланди технолог! буда, мавкеи уро дар лараёни идоракунии фаъолияти корхона пурзур намудааст. Дар аамин замина, технологияи илтимо! низ рушд ёфта, фаъолияти худро аз функсияи таъминот! ба функсияи роабар! табдил додааст. Акнун аар як корманд имкон пайдо менамояд, ки худ бевосита ба иттилооти молиявию истеасолии корхона шинос шавад ва илрои уададориаои касбии илтимоии менелмент бевосита зери назорати у карор гирад ва адолати илтимоии таксимоти захираао дар байни аъзоёни коллектив ва рушди касб'1 таъмин гардад. Ин боиси он мегардад, ки шиддатнокии мунокишааои касб! дар фаъолияти менелмент паст ва аавасмандии аар як фард барои рушди малака ва аунари касб! боло рафта, пайваста дониши худро баари элодкорию навовар! дар ин соаа равона созанд.
Коркарди пурраи технологияи иттилоотии менелмент имкон фароаам меорад, ки дар таксимоти даромади корхона вариантаои беатарини касб! аз тарафи аар як корманди менелмент пешниаод гардад ва аз аама муаим он аст, ки рафтораои номатлуби роабар! аз кабили коррупсия аз байн бардошта мешавад. Аллакай фараанги касбии иттилоот! баланд рафта, системаи рушдёфтаи электрон! намегузорад, ки як сомонии маблаги бадастовардаи менелмент гайримаксаднок истифода бурда шавад. Аз ин хотир, рушди технологизатсияи касб! дар навбати аввал дастгирии худро дар соаааои соаибкор! ва идораи давлатии давлатаои пешкадами дунё Лопон, Олмон, ШМА, Сингапур, Шветсия ва дигарао ёфтаанд.
Технологияи рушди касб! аз руи нишонааои хоси худ ба технологияи анъанав! ва навин лудо карда мешавад. Технологияи анъавии касб!, ки аануз дар фаъолияти менелменти аксари корхонааои Толикистон бок! мондааст, дар системаи компютер! аз руи системаи иттилоотии маъмурии пешина ворид карда шуда, рушди касбиро таъмин намесозад. Яъне то имруз роабарони ин корхонаао вокеияти фаъолияташонро аз макомоти назоратии давлат! ва аз коллективи худ пинаон карда, ба кораои номатлуби касб! даст доранд. Аз ин нуктаи назар, имруз технологияи куанашудаи анъанав! наметавонад, ки рушди босуботи касбиро таъмин созад. Тарзу усули куанаи аисобдорию аисоббарорбаркун!, андозу андозситон!, супоришдиаию кабули карораои усули куанадоштаи роабар!, дониши пасти технологии электронии аксари
роабарони зинааои гуногуни идорав! намегузоранд, ки корхонааои Толикистон ба технологияи пешкадами лааони муосир гузаранд.
Бояд кайд кард, ки рушди технологии касб! рушди функсионалии ломеа буда, дар он фараанги пешкадами илрои кору фаъолиятао талассум ёфта, роабаронро аз аксарияти супоришу фармонаои бефоидаи монеи касб! озод карда, адолати илтимоиро дар коллектив таъмин месозад.
Аслан, рушди технологияи касбиро дар менелмент мутахассисон рушди усулшо ва шаклшои илмии таъсиррасонТ ба фаъолияти мешнатТ меноманд. Яъне шалли амалии кашфиётшои илмии касбТ дар асоси технологияи пешкадами электронТ дар менелмент лорТ гашта, рошбарият имкон пайдо менамояд, ки бо харолоти камтарини молию вактТ максадшои касбии худро амалТ гардонад. Аз тарафи дигар, рушди технологии касбТ ин худ кулли усулшо ва коидашои навини рошбарТ мебошад, ки дар асоси системаи барномашои махсуси сошавии электронТ дар корхонашо лорТ карда мешавад ва максади таъминоти лараёни рузафзуни талаботро дар бозори фаъолияти корхона дорад.
Технологияи рушди касб! имруз дар ду шакл амал карда истодааст. Якум, дар шакли системаи барномавии фаъолияти роабар! ва истифодабарии захираао, аисобаои бухгалтер!, назорати фаъолияти меанатии кормандон, системааои аисоббаробаркун! бо кормандон ва гайра. Дуввум, ин илроиши бевоситаи фаъолият дар асоси автоматизатсияи лараёни фаъолияти истеасоли молао ва хизматао. Яъне дар аксари маврид аллакай кисми зиёди корао бо барномаи пешак! тааияшудаи компютер! илро гардида, дар он иштироки корманд барои илрои фаъолияти меанат! шарт нест. Мисол, аллакай аар яки мо аз системаи интернетии хариди чиптаао ва кайди он дар фурудгоаао, гузаронидани маблаг ба суратаисобаои аисоббаробаркунии хеш, нигоадории маблагао ва аисоббаробаркуниао бо воситаи кортаои пластик! оид ба пардохтаои коммунал!, андозао ва гайра бе иштироки хазинадор шоаид гаштаем. Ё ин ки дар амалиётаои коркарди маасулоти кишоварз!, ё дар соааи тандуруст! кисми зиёди кораоро ва аатто ларроаиро техника илро менамояд. йатто, имруз дар корхонааои калони лопон! ва олмон! роботао кариб кисми зиёди кораоро мустакилона, аз руи барномаи пешакии электрон! илро мекунанд, ки онро корманди касбии пурталриба илро карда наметавонад. Аз ин хотир, дар баробари рушди технологии касб! самаранокии фаъолияти менелментро хеле боло бурдааст.
Чунин лараёни рушд аамчун рушди неруи инсон! дар беатар кардани шароити меанат! ва болобардории самаранокии неруи инсон! муарриф! гардида, кафолати таъмини зиндагии хубро ба ломеа ва инчунин самаранокии баланди истифодаи захирааои иктисодиро дар худ талассумгар аст. Бартарии ин раванд боз аз он иборат аст, ки моро малбур месозад, то рушди касбии кариб аамаи соаааои иктисодию илтимо! ва роабариро дар он соааао ва аатто дар байни давлатао таъмин созем. Агар мо дар фараанги касбии худ чунин як системаи навини технологиро надошта бошем, пас
корхонаи хорилии пешрафта ба мо бо назари «нориволёфта» нигош карда, аз шамкорї даст мекашад.
Имрузшо аллакай рушди технологизатсияи касбї то ба фаъолияти пурраи фардї расида, мутахассиси касбї дар хонааш ва ё дар кадом нуктаи дунё карор надошта бошад, имкони идораи фаъолияти сошибкориро дошта, иттилооти пурраи менелменти корхонаро гирифта метавонад. Оиди рушди технологизатсияи ин соша аллакай барномашои бузурги ояндабинї ва стратегии касбии илтимоию иктисодї барои 20 - 30 соли оянда тартиб дода шуда истодаанд, ки дар оншо рушди сошашои алошидаи сошибкорї, тагйирёбии хошишу талаботи одамон вобаста аз рушди соша пешгуї карда мешаванд.
Аксар маврид мо характери иттилоотї ва навсозии технологизатсияи касбиро мебинем, ки мутахассисони сошашои алошидаи касбї барои рушди сошаи худашон новобаста аз он, ки дар кадом давлат кору фаъолият ва ба кадом халку миллат тааллук доранд, ба шамкасбони худ, ки дар дигар давлатшо кору фаъолият мекунанд, дасти ёрї дароз карда, барои истифодаи барномашои оншо илозат медишанд ва шатто кумак низ мерасонанд, то ки оншо низ навоварї лорї намуда, аз навгонишои технологии соша истифода намоянд.
Вобаста аз мошият ва зинаи истифодабарї технологияи рушди касбиро ба ду гуруши калон лудо менамоянд: Универсалї ва махсус.
Аз барномашо ва технологияи универсалї тамоми хошишмандон имкони истифодабарї доранд. Дар навбати худ, ин барномашо барои рушди неруи касбї мошияти калон дошта, лараёни фикрронии технологии кормандонро баланд мебардорад.
Барномашо ва технологияи махсуси касбї бошанд, барои истифодабарандагони махсуси сошавї, яъне тилорати алошида, дар сошаи шарбї, дар сошаи навоварии илмї ё худ ихтирооту кашфиётшо тартиб дода шуда, махфияти рушди технологию навоварии элодиро шимоя менамояд.
Имрузшо боз вобаста ба хислати дигари истифодабарї технологизатсияи касбї хусусияти дигари он лудо карда мешавад, яъне технология барои минтакашо, давлатшо ва корпоратсияшои алошидаи байналмиллалї. Ин технологияи омузишї, истифодабаранда ё худ амалишаванда, технологияи худтасдикнамої ва элодкорию худнишондишии фардї дар рушди технологии касбї мебошад. Аммо технологияи илтимоии лашонї бошад, аксар маврид аз технологияи касбї фаркияти калон дорад. Ин пеш аз шама ба он вобаста аст, ки дар мамлакатшои алошида, махсусан Шарк, рушди технологии ин соша бештар ба урфу одати мардум, забони миллї, дину ойин, анъана ва расму русуми халку миллатшои дунё ва тарзу сатши зиндагонии оншо пайвастагї дорад. Аз руи мавкеъ ва таъсиррасош технологияи илтимої тамоми лабшашои рушди инсониро дар бар гирифта, шалли масоили умумибашариро ба ушда дорад. Аз тарафи дигар, ин на факат масоили умумибашарї ва муносибатшои умуминсонї, балки масоили гуногуни зиндагонии одамон ва шифзи илтимоии оншоро пурра дар бар
гирифта, бештар характери миллию минтакавї мегирад, ки ин масоили хеле мушими технологии замони муосир мебошад. йамчунин, ин навоварии технологї бештар характери материализатсияи технологї гирифта, самаранокии истифодабарии захирашо ва назорати максаднокии оншоро дар менелмент таъмин месозад.
Имрузшо дар лашони муосир технологизатсияи илтимої дар шакли иттилооти интернетї ба тамоми ломеаи башарї хизмат расонида, макоми зешнияти касбї ва касбу шунарро дар ломеа хеле боло гузоштааст. Инчунин, рушди ин технологияи иттилоотии илтимої шавасмандии рушди фикрронии касбии одамонро таъмин сохта, талаботро ба мешнати фикрї афзун намуда, дарки фашмиши одамонро оид ба масоили рузмарраи инсоният кавї сохтааст. Дар ин асос технологияи демографї низ амал карда, дар шалли бисёр масоили демографии лашонї ва минтакавї макоми арзандаи худро аллакай ёфтааст ва шолати мураккаби шиддатнокии касбиро низ хеле сабук гардонидааст. Вобаста аз ин технологияи маориф ва тандурустї низ инкишоф ёфтааст, ки инсон метавонад дар хона нишаста оид ба комёбишои ин сошашо ва кору фаъолияти касбии шар як корманд маълумоти зарурї ба даст орад ва ё аз хона истода истирошатгошу табобатгошшоро интихоб намуда, худро муолила намояд.
Албатта дар шама шолатшо технологияи касбии менелмент оиди рошбарї ва идоракунии лараёни истешсолї шамчун технологияи мураккабу мушими рушди неруи инсонї бокї мемонад. Чунки ин технология, ки доимо ба тавлиди акидаи нав, истешсоли моли нав ва дар ин замина бештаршавии суръати иттилоотию кабули карори рошбарї оиди амалигардонии элодкорию навоварї равона гардидааст. Талаботи замон намегузорад, ки ин технология кушна шавад ва ё ба талабот лавобгуй набошад.
Технологияи хизматрасонии илтимоии касбї бошад, аксар маврид дар асоси заминашои шукукї, илтимої-инсонї, иктисодию сиёа амалї гардонида мешавад. Дар ин системаи технологї панл ва зиёда макомот иштирок менамоянд, яъне ломеаи шашрвандї, давлат, ташкилотшои хусусї, ташкилотшои байналхалкї, гуруши мутахассисони озод ва кишршои алошидаи ломеа. Вазъи сиёсии ломеа, ризоияти ломеаи шашрвандї ва иштироки фаъоли шар як фард дар хизматрасонии илтимоии ломеа машз аз рушди ин системаи хизматрасонї вобастагии калон доранд. Аз ин хотир, технологияи хизматрасонии илтимої низ пайваста содда ва оддї кунонида шуда, дар он имконоти озоди хизматрасонии шамаи хошишмандон бояд таъмин ва монеашои бюрократии идоравї бояд бартараф карда шаванд. Дар ин ло пеш аз шама низоми соддакардашудаи сурогавии хизматрасонии касбии илтимої бояд амал намояд, ки кумаку ёрдампулишо ва дастгирии ройгонро на ба шахсоне, ки солим шастанд ва ё имкони рушдро доранд, ройгон расонем, балки ба одамони дармонда, маъюбу бемор ва ё барломонда, ки дигар имкони рушдро надоранд, расонем. Бинобар ин, дар баробари рушди технологї моро зарур мебошад, ки технологияи хизматрасонии илтимоиро
низ ташаккул дода, оиди шисоббаробаркунишои фардї, таъиноти махсус доштани хизматрасонї ва саривакт таъмин намудани ниёзмандон бо кумаки илтимої чорашои мушаххас андешем.
Ин агар аз як тараф бештар кардани технологияи хизматрасонии кисми дармондаи ломеа бошад, аз тарафи дигар ин технологияи бештар намудани хизматрасонии илтимоии тамоми кишри он аст.
Даврашои махсус ва зинашои муайяну шолатшое мавлуд мебошанд, ки мо бояд ба тамоми ломеа хизматрасонии боадолатонаро таъмин созем, то дар оянда кисми зиёди ашолї сошибмаълумот гашта, кудрату тавонмандии худро боло бардошта, фаъол гарданд ва аз сатши камбизоатї худро рашо дишанд. йалли ин муамморо мо бо роши бештар кардани технологияи илтимоии институтшои давлативу шукуматї ва ташкилотшои ламъиятї, инчунин порлумони касбиву дастгоши илроияи президентї мебинем. Ин вазифашои илтимоии давлат оиди таъмини шугли пурраи ашолї, ташкили низоми ташсилоти умумї ва касбии ба талаботи замон лавобгуй, таъмини рушди устувори истешсолї, бешдошти шолати мушити зист ва шифзи саломатии одамон, ташаккули оила ва оиладорї ва дигар масоили демографї кисме аз масоили хизматрасонии илтимоие мебошанд, ки асоси сиёсати илтимоии давлати Толикистонро ташкил медишанд. Барои шалли муаммошои илтимоии дар боло номбаркардашуда моро зарур аст, ки технологияи замонавиеро ташкил намоем, ки лараёни функсионалї ва рушди ломеаро пурра дар бар гирад. Яъне мо бояд аз талрибаи лашонї дидан карда, вобаста ба шароити худамон мувофик технологияи навинро лорї созем. Барои ин муайян сохтан зарур аст, ки кадом технология имруз дар Толикистон амал мекунад, кадом технологияро метавонем ворид созем, кадом омилшо садди роши рушди технологияи навин мегарданд ва кадом элементшои технологияи хорилї ба Толикистон зарурат надорад. Вобаста аз ин се зинаи рушди технологии илтимоиро лудо кардан мумкин аст:
1. Зинаи оддї - технологияе, ки тамоми шашрвандон имкони истифодабарї доранд.
2. Зинаи мураккаб - технологияе, ки истифодаи он дониши касбї ва мутахасиссини сошавиро талаб менамояд.
3. Зинаи комплексї - технологияе, ки алокамандии байни сошашоро дар бар гирифта, низомшо ва моделшои калони илтимоиро ташкил медишад.
Албатта барои натилагирии технологї чун дар шама сошашо мо бояд ташлилшои амик ва пурсишшои сотсиологии пайваста гузаронида, саривакт аз шолати рушди илтимої ва умуман аз рушди неруи ломеа бохабар гардем, ки аз нигоши мо ба панл гуруш лудо кардан мумкин аст:
Дар навбати аввал мукоисаи самаранокии технологї ин таъмини меъёрии талаботшои рушди инсонї ва зинаи шифзи илтимої. Яъне дар заминаи меъёри миёнаи илтимої муайян намудани сатши рушди неруи инсонї ва кудрату тавонмандии неруи инсонї дар ломеа.
Дуввум, ин аллакай башодишии дастовардшои фардї. Яъне ба воя расидани донишмандони бузурги сошавї дар ломеа, мутахасиссони варзидаи лашонї, дар бозори лашон мавкеи мусташкам пайдо кардани корхонашои алошида, варзишгарони лашонї, инчунин дастовардшои калони кашфиётшои байналхалкї дар мамлакат.
Сеюм, расидан ба шадафшои бузурги илтимої ва максадшои гузошташудаи давлатию ламъият", яъне дар мушлати муайяни зиндагї ноил гаштан ба нишондишандашои баланди макроиктисодї ва макроилтимоии ломеа.
Чорум, ташлили дастовардшо дар мукоиса бо давлатшои шамсоя ва давлатшои пешкадами дунё дар давраи ташлилї, муайян кардани норасоию камбудишои технологияи касбию сошавї ва рошшои шалли оншо.
Панлум, дар асоси ташлилшо ва дастовардшо масъалагузории стратегии ояндабинии рушди устувори неруи инсонї барои 15 - 20 соли ояндаи наздик.
Аз дигар тараф, инро шамчун ташхиси илтимої башо дода, барои дарёфти рошшои табобати беморї пешнишодшо намудан хело зарур аст.
Ташхиси илтимої дар менелмент ва дар ломеа пеш аз шама барои он зарур мебошад, ки мо бояд шар саривакт оиди шолати «Ломеаи солим» шамчун натилаи асосии фаъолияти рошбариамон, шам барои менелмент ва шам барои тамоми лабшашои фаъолияти давлатамон башои дуруст дода тавонем. Ин албатта дар амалия кори мураккабу мешнатталаб аст, аммо манфиатнокии он барои рушди ломеа ва рушди дурусти рошбарї дар тамоми зинашои идоравї хело шам баланд мебошад. Аз руи методологияе, ки имруз дар аксари мамолики лашон гузаронида мешаваду аллакай натилагирии хуб дорад, ташхиси илтимої панл давраро ба худ мегирад:
1. Шиносоии пешакї бо субъектшои илтимої ва маълумоти аник, гирд овардани иттилооти пурра аз сарчашмашо оиди шолат, даралаи рушд ва имконоти дар оянда рушд ёфтани неруи инсонї.
2. Гузаронидани ташхиси умумї, ба меъершо лавобгуй будан, системабандї ва гурушбандии нишондишандашо, коркард ва натилагирии рушди илтимої ва дар ин замина муайян кардани нуксон ва омилшои таъсиррасонандаи он, ташлили пурра намудани сабабшои пайдоиш ва рошшои бартараф кардани нуксон.
3. Гузаронидани ташхиси пурра. Яъне субъектnаи муайяни ташхисиро аз nар як минтака ва ё аз nар як саnа, ё ин ки категорияи аnалї пайдо карда, онро аз ташхиси пурраи илтимої гузаронида, тамили пурраи nамаи нишондиnандаnои онро дар мукоиса ба меъёрnои мавлудаи мамлакат, минтака ва давлатnои пешкадами лаnон 'Ї гузаронидан.
4. Башодишии касбии илтимої ва хулосабароришои ташхисї оиди шар як нишондишандашои рушди неруи инсонї ва омилшои таъсиррасонанда ба он.
5. Масьалагузорї ва вазифагузорї, коркарди барномашои
мушаххаси рушди илтимої ва асосноккунии сарчашмашои булакунонию натилагирии он.
Барои таъмини самараноки фаъолияти ташхисии илтимої риояи як катор конуниятшо шарти зарурї мебошад:
♦♦♦ инъикоси вокеияти шолати субъекти илтимої, пурра вулуд доштани манфиатшои тарафшо, яъне манфиати холиси илмию амалї доштани ташхиси илтимої.
♦ аник муайян намудани сабаб ва омилшои объективии вулуд доштани шолатшои илтимої, назардошти конуниятшои рушди инсонї-табиї-иктисодї ва алокамандии оншо.
♦ коидаи комплексии ташхиси илтимої ва дарки масоили
рафтори инсонї дар шолатшои гуногуни зиндагї, истифодаи усули мантикию абстрактикии ташхис.
♦ асосноккунии илмии фикру акидашо ва тасдику хулосашои ташхиси илтимої шам аз нигоши илмшои ломеашиносї ва шам аз нигоши илмшои касбии сошавї.
♦ коидаи истифода аз одамон, яъне бо роши гирифтани
лавобшо ба саволшо аз шахсони алошида ва дар натилаи ташлили фикрронии оншо хулосаи зарурї баровардан.
♦ коидаи пур кардани саволномашо ва пурсишномашои
интихобї. Ин коидаи умумибашарии муайян кардани ташхиси илтимої самаранокии калонро доро буда, одамон метавонанд бо pоnи ба саволnо лавоб гуфтан дарди худро бе навиштани ному насаб кушоду равшан баён намоянд.
♦ коидаи барномасозии илтимої. Ин коида хатман дар вакти
ташхиси илтимої истифода бурда мешавад ва дар натилаи ворид сохтани нишондиnандаnо ба барномаи махсуси электрош шумо метавонед дар асоси коркарди маводи ламъовардашуда xулосаnои ташхисии худро аз барнома аник ва пурра гиред.
Риояи конуниятшои дар боло овардашуда имкон медишад, ки мо ташхиси илтимоиро вокеї ва аз руи нишондишандашои илмї асоснок гузаронида, шубшанокии рошбарону шахсиятшои манфиатдорро оиди мавлуд будани масоил ва ё зарурияти шалли он аз байн мебардорем. Инчунин, низоми барномашои мукаммали ташхиси илтимої имкон фарошам меорад, ки мо оиди максаднокии фаъолиятамон дар даврашои муайян, аз нигоши рушди неруи инсонї башои дуруст дода тавонем.
Низоми барномашои илтимої - ин занлири мукаммали рушди неруи касбї дар тамоми кишршои ломеа ва сошашои холагии халк буда, функсия ва ушдадоришои гуногун ва вобаста аз ин макоми идоравии махсусро илро менамояд, ки асоси рушди илтимоии ломеа мегардад. Низоми илтимої, албатта, элементшо ва сохтори технологии фаъоли худро дорад, ки он аз ламъи кобилиятшои фардии ломеа то ба шунару кобилиятшои элодии ломеаро талассумгар буда, онро коркард намуда,
намунашои бештарини онро ба нафъи инсоният истифода мебарад. Аз ин хотир, самаранокї ва фаъолнокии рушди неруи инсонї пеш аз шама ба он вобаста мебошад, ки рушди технологияи илтимої, то кадом андоза имкони ташлил ва коркарди пурраи маълумотшо ва элодкоришои неруи инсониро дорад.
Мутаассифона дар талрибаи рошбарї шолатшои зиёдеро дар Толикистон дидан мумкин аст, ки бо сабаби дуруст рушд наёфтани низоми барномашои илтимої, дониши паст доштани рошбарони муассисашо ва шатто вазоратшои сошавї дар муайян кардани сатши рушди неруи инсонї ва ё дастгирии кобилиятшо аксар маврид хусуматшои шахсї ва нотавонии мутасаддиёни соша баръало шис карда мешавад. Баъзан кушиш мекунанд, ки истеъдодшо ва элодкоришо аз мадди назар дур монанд ва сустсаводии оншо ва ё ноушдабароии оншо шис нагардад. Афсус, як конунияти дигарро фаромуш мекунанд, ки кобилиятшои рушдёфта шел гош аз мадди назари мардум дур намемонанд, халк башои таърихии шар як кашфиёт ва ё элодкоришои донишмандони бузурги касбиро вобаста ба вакту замон дар лои худ мегузорад. Гарчанде дар замони рошбарии оншо ин донишмандону мутафаккирон зери ташкиру нотавонбинишои оншо карор шам гиранд, дар асл элодро, ки моли халк аст, шел касе ё худ рошбаре шукуки нодидагарої надорад ва бешурматї нисбат ба илм ва элод ин бешурматї нисбат ба инсон аст, ки чунин гуношро на Худо мебахшад, на халку на миллат ва на касб. Пас, системаи илтимої ин лараёни ташкили муносибатшои олии инсонї буда, дар он шамаи арзишшои волои инсонї бояд талассум ёфта, риоя карда шаванд. Дар он шолат мо аз ушдаи ташкили дурусти рушди неруи касбии инсонї сарбаландона баромада метавонем.
Системаи барномашои илтимої аз элементшои мураккабе иборат мебошанд, ки асосашонро муносибатшои зерин ташкил медишанд:
1. Таъсири элементшои муташаккили системаи муносибатшои истешсолї ва истеъмолии моддї ва маънав*1, динию мазшабї, инчунин фаъолияти илтимої хело калон буда, риоя ва эътирофи он шарти зарурї мебошад.
2. Шахсони алошида - шамчун элементи фаъоли система дорои талаботшои волои арзишшои инсонї, касбу шугли махсус, мавкеъ ва накши муайян дар ломеа, инчунин иштироккунанада ва ё рошбарикунандаи системаи муайяни илтимої мебошанд.
3. Ьайати кормандони корхонашо, гурушшои илтимоии касбї ва этник*1, гурушшои динию мазшабї шамчун зерсистемаи асосї баромад карда, кувваи шаракаткунандаи онро ташкил медишанд.
4. Равандшо ва элементшои гуногуни муносибатшои илтимої-сиёс*1, илтимої, иктисодї, ахлокї, ватандорї, миллату оиладорї ва фарзанддорї, инчунин дигар муносибатшои байнифардиро дар бар мегиранд.
5. Элементи модели мавкеъ, сифат, сатш ва усули зиндагонии мардумро талассумгар мебошанд.
Дар шароити рушди техникию технологї элементшои системаи илтимої боз ташаккул меёбанд ва барои рушди неруи инсонї хизмат мерасонанд, ки имконоти одамонро башри расидан ба максади нишоии худ, яъне «зиндагии хуб» бештар карда, сатши таъсиррасонии шар як фардро башри рушди неруи инсонї дар ломеа баланд мебардорад.
Аз тарафи дигар, ин системаи навини бонизоми рошбарии ломеа дар мамлакат, дар минтака, дар соша ва дар менелмент мебошад, ки дар он коидашои демократии рошбарї пурра инъикосгар мебошанд.
Технологияи илтимої - ин танзимгари рушди муносибатшои инсонї дар вакту замон ва макон мебошад. Барои ноил гаштан ба ин максадшо як катор усулшои аз нигоши технологї асосноккардашудаи илтимої истифода карда мешаванд, ки оншо метавонанд моро аз субъективизми кабули карор ва натилагирии он халос кунанд. Яке аз ин усулшо бо роши ташкили ламъомадшои алтернативии озоди касбї оиди шалли масоили бавулудомада кушоду равшан акидаи шар якеро шунидан амалї карда мешавад. йар як фарди дар ламъомад иштирокдошта доир ба масъалаи пешомада шатман бояд фикрашро баён сохта, онро асоснок намояд.
Усули технологии дигари мушокимаи масоили илтимої ин ташкили бозишо мебошад. Дар вакти ташкили омузиши касбї, вакте ки шунаванда дар накши рошбар ва ё мутахассиси касбї баромад карда, шалли масоилро пеш мегузорад, у аллакай ба дарки чукури шалли он сарфашм рафта, ба он диккати махсус зошир менамояд.
Усули сеюми технологияи шалли масоили илтимої ин дар шакли намунавї ташкил намудани як ва ё ду ташкилот ва ё як минтака (лоишашои талрибавї-ташхисї) ва омузиши дигарон дар асоси талрибаи ин корхона ва ё ношия сурат мегирад. Ин талриба метавонад барои ташкили кори илтимої шамчун эталон баромад карда, дар оянда шамчун шолати аввала кабул карда шавад ва нишондишандашои мо бояд аз оншо боло бошад, то талаботшои рушди неруи инсониро таъмин созем.
Усули чоруми технологияи илтимої ин бо роши ташкили ассотсиатсияшои касбї, гурушшо, ламъиятшои дастгирї ва ташкили тендери лоишасозї ва моделсозии махсуси касбї.
Моделсозии махсуси касбї - ин усули системакунонии технологии компютерии шолатшои алошидаи илтимої буда, дар он тадкикоти аклонї ва ё вокеии (шакикї) шолатшо гузаронида шуда, вобаста аз нишондишандашо карори рошбарї кабул карда мешаванд. Мошияти моделсозї дар он аст, ки дар асоси фикрронии касбї мо метавонем, аз руи шисобу китобшои пешакї даралаи таваккал ва хатари шодисашоро кам карда, пешакї сари роши оншоро гирем, то ки ба одамон зиёни калон нарасад. Инчунин дар асоси нишондишандашои моделшои махсус мо пешакї аник карда метавонем, ки ин роши пешгирифтаи корхона ва ё рушди соша хатарнок буда, мушкилишои дигари илтимоиро ба майдон меорад, ки зиёни он нисбат ба манфиати мегирифта чандин карат зиёд мебошад.
Экспертизаи касбї - ин усули технологии илтимої низ яке аз усулшои ояндабинии рушди неруи инсонї буда, барои асосноккунии лоишашои максадноки касбї ва конуну кароршои рошбарї шарти зарурї мебошад. Ин усул аз нигоши шунари зешнї шамчун усули зарурии даврони нави рушди неруи инсонї имруз кариб дар тамоми давлатшои пешкадами дунё истифода карда мешавад ва ба муваффакиятшои калон низ ноил гаштааст. Машз дар замони мураккабии системашои илтимоию иктисодї ва сиёа, инчунин суръати бошиддати сошибкорї ва тагйирёбии босуръати шолатшои рошбарї моро водор месозад, ки фаъолияти худро доимо аз нигоши касбї ташхис намуда, тез камбудишо ва натилагиришоро муайян ва вобаста аз он кори худро аз нигоши касбї самаранок давом дишем.
Бояд гуфт, ки тамоми лоишашои максадноки замони имруза дар шар як зина хатман бояд аз экспертизаи касбї гузаранд ва дар мувофика ба он амалї гарданд. Худи шугли экспертизаи касбї бояд шамчун як шугли алошидаи касбї дар фешрасти маълумоти олї ворид карда шавад ва мутахассисони касбї тарбия гарданд, то мо дар шалли масоили мушими рушди неруи инсонї ба хатогї рош надишем.
Вожашои калидї: менелмент, технологизатсия, барнома, бюрократия, варианта оптималї, даромад, иттилоот, технология, соша, экспертиза.
Ключевые слова: профессионализм, человеческий потенциал, менеджмент, технологизация, подготовка кадров, оптимальное управление, принятие решений, отрасль, экспертиза.
Key words: professionalism, human potential, management, technologization, preparation of staff, optimal management, acceptation of decision, branch, expertise.
Адабиёт:
1. Кортунов С.В. Национальная и международная безопасность: консептуальные основы: Уч. пособие.-М, 2007. - 397с.
2. Кравченко А.И. История менеджмента. -М.: Акад. проект, 2002. -560с.
3. Мазур И.И., Шапиро В.Д. и др. Корпоративный менеджмент. -М.:Высшая школа, 2003. -1077с.
4. Парето В. Компендиум по общей социологии. -М., 2007. - 512с.
5. Таджикистан: природа и природные ресурсы. -Душанбе, 1982.- 600с.
6. Холостова Е.И. Социальная работа: Учебное пособие. -М., 2008. -860с.
7. Яголковский С. Р. Психология креативности и инноваций: Учебное пособие. - М.: Изд. Дом ГУ ВШЭ, 2007. - 158с.
Ганиев Таварали Бобоевич, -
доктор экономических наук, профессор 1НУ
Технологизация профессионализма человеческого потенциала в современном
менеджменте
Развитие профессионализма человеческого потенциала в современном менеджменте, невозможно представить без электронной технологизации. ^лько путем мощной профессиональной подготовки кадров и всеобщей компьютеризации профессионального управления, мы можем повысить эффективность
использования ресурсов наравне с передовыми государствами.
Менеджмент в развитых компаниях является профессиональной основой технологии множества операций, где с помощью новейшей техники и технологии находят варианты оптимального управления, что сказывается в своевременном принятии решений и их эффективном исполнении. Практическое применение профессиональной технологизации нашло свое одобрение в предпринимательской деятельности и в государственном управлении таких передовых в этих областях стран, как Япония, Германия, США, Сингапур, Швеция и другие.
Ganiev T.B.
Professional technologization of human potential in modern management
As the author of the article considers it is impossible to imagine development of professional human potential without electrical technologization in modern management. He underlines that only by the way of professional personal training and universial professional computering management, we can improve effective usage of resourses on the level of leading powerful states.
Management in developed companies is a professional base of many technological operations, where by the assistance of latest technology and technics is found optimal management variants, which influences taking decision and its effective fulfillment. Practical implementation of professional technologization is proved in entreprenual activity and state management of such thriving countries as Japan, Germany, Singapore, Sweden and others.
Зокирова Шатодат Мутиддиновна,-
н.и.и., дотсенти кафедраи Иктисодиёти корxонаnо ва
соп^кор^ ДД^Б^.
ДИВЕРСИФИКАТСИЯИ МАНБАЪЬРИ ДАРOМАДЬOИ УМУМИРИЛАВИИ ДЕЬOТ
Дар замони шуравї дар холагии кишлок шосилнокии мешнат паст буда, шуглнокї назар ба давлатшои тараккикарда нисбатан баланд буд. Дар назарияи навкунии иктисодиёти холагии кишлок омадааст, ки давраи гузариш бояд ба камшавии микдори шуглнокї дар истешсолоти аграрї оварда расонад. Дар Толикистон дар корхонашои калони сошаи холагии кишлок якбора камшавии шуглнокии ашолї кайд шуда, зиёд шудани он дар холагишои ёрирасони наздишавлигї ба назар расид ва аз ин лишоз шосилнокии мешнат боз ба пастшавї тамоюл гирифт. Ин шолат бо пастравии талабот ба машсулоти холагии кишлок марбут буда, дар раванди садамаи дигаргунсозї камшавии даромадшои ашолї ва инчунин пастравии шуглнокї
