CC BY
19
Мирсаидов Аброр Бобоевич, —
доктор экономических наук,профессор, проректор по науке ТГУПБП, Абдуллоев Олим, — старший преподаватель кафедры бухучёта и аудита ТГУПБП.
Малые предприятия в ассиметрической системе рыночной экономики
В статье рассматриваются основные цели малых предприятий, феномен возникновения и развития фирм, а также причины их реорганизации через призму институтциональных теорий. Здесь, кроме категории института, для объяснения существования и внутренней структуры фирм использовались и анализировались такие ключевые категории, как трансакционные расходы, оппортунистическое поведение агентов, специфичность активов, содержание и роль контрактов в хозяйственной жизни фирмы и т.д.
Mirsaidov A.B.,
Abdulloev O.
Small enterprises in asymmetrical market economy system
The authors of the article considers the main objectives of small enterprises, a phenomenon of occurrence and development of firms, and also the reasons of their reorganization through prism of institutional theories are considered. Here, except an institute category, for an explanation of existence and internal structure of firms such key categories, as transaction expenses, opportunistic behavior of agents, specificity of actives, the maintenance and a role of contracts in an economic life offirm and so on were used and analyzed.
Ганиев Таваралг Бобоевич, —
доктори илмпои иктисодг, профессори ДМТ
ТЕХНОЛОГИЗАТСИЯИ РУШДИ НЕРУИ КАСБИИ МЕНЕЛМЕНТИ МУОСИР
Ташаккули неруи касбии менелменти замони муосирро бе технологизатсияи электрон'1 тасаввур кардан гайриимкон буда, факат дар асоси системаи пуркуввати электронии касб'1 ва пурра компютеризатсиякунонии фаъолияти менелменти касбии муосир мо метавонем самаранокии баланди истифодабарии захирашоро таъмин намуда, дар катори давлатшои пешкадами дунё карор гирем.
Талрибаи менелменти ширкатшои азими байналхалк' ва ширкатшои азими давлатшои пешкадами саноатии лашони пешкадам гувоши он мебошад, ки имруз истифодаи барномашои махсуси максадноки касб'1 имкон
фароаам овардааст, ки суръати ааракати иттилооти касб! садао маротиба афзуда, монеааои бюрократии роабар! аз байн бардошта шуда, кисми зиёди фаъолиятаоро технологияи пешкадам илро кунад ва дар ин замина менелмент аз якчанд омилаои монеъшавандаи рушди касб! халос гардидааст.
Менелменти ширкатаои азим технологияи касбиро аамчун кулли амалиётаое, ки бо воситаи техникаю технологияи навин илро мешаванд, истифода бурда, варианти оптималии идоракун! ва роабарии лараёни касбиро таъмин месозанд ва дар аамин асос карораои роабарии менелмент саривакт ва самаранок илро мегарданд. Аз тарафи дигар, ин пуркувват ва тавонмандгардонии кобилияти касбии аар як корманди дорои донишаои баланди технолог! буда, мавкеи уро дар лараёни идоракунии фаъолияти корхона пурзур намудааст. Дар аамин замина, технологияи илтимо! низ рушд ёфта, фаъолияти худро аз функсияи таъминот! ба функсияи роабар! табдил додааст. Акнун аар як корманд имкон пайдо менамояд, ки худ бевосита ба иттилооти молиявию истеасолии корхона шинос шавад ва илрои уададориаои касбии илтимоии менелмент бевосита зери назорати у карор гирад ва адолати илтимоии таксимоти захираао дар байни аъзоёни коллектив ва рушди касб! таъмин гардад. Ин боиси он мегардад, ки шиддатнокии мунокишааои касб! дар фаъолияти менелмент паст ва аавасмандии аар як фард барои рушди малака ва аунари касб! боло рафта, пайваста дониши худро баари элодкорию навовар! дар ин соаа равона созанд.
Коркарди пурраи технологияи иттилоотии менелмент имкон фароаам меорад, ки дар таксимоти даромади корхона вариантаои беатарини касб! аз тарафи аар як корманди менелмент пешниаод гардад ва аз аама муаим он аст, ки рафтораои номатлуби роабар! аз кабили коррупсия аз байн бардошта мешавад. Аллакай фараанги касбии иттилоот! баланд рафта, системаи рушдёфтаи электрон! намегузорад, ки як сомонии маблаги бадастовардаи менелмент гайримаксаднок истифода бурда шавад. Аз ин хотир, рушди технологизатсияи касб! дар навбати аввал дастгирии худро дар соаааои соаибкор! ва идораи давлатии давлатаои пешкадами дунё Лопон, Олмон, ШМА, Сингапур, Шветсия ва дигарао ёфтаанд.
Технологияи рушди касб! аз руи нишонааои хоси худ ба технологияи анъанав! ва навин лудо карда мешавад. Технологияи анъавии касб!, ки аануз дар фаъолияти менелменти аксари корхонааои Толикистон бок! мондааст, дар системаи компютер! аз руи системаи иттилоотии маъмурии пешина ворид карда шуда, рушди касбиро таъмин намесозад. Яъне то имруз роабарони ин корхонаао вокеияти фаъолияташонро аз макомоти назоратии давлат! ва аз коллективи худ пинаон карда, ба кораои номатлуби касб! даст доранд. Аз ин нуктаи назар, имруз технологияи куанашудаи анъанав! наметавонад, ки рушди босуботи касбиро таъмин созад. Тарзу усули куанаи аисобдорию аисоббарорбаркун!, андозу андозситон!, супоришдиаию кабули карораои усули куанадоштаи роабар!, дониши пасти технологии электронии аксари
роабарони зинааои гуногуни идорав! намегузоранд, ки корхонааои Толикистон ба технологияи пешкадами лааони муосир гузаранд.
Бояд кайд кард, ки рушди технологии касб! рушди функсионалии ломеа буда, дар он фараанги пешкадами илрои кору фаъолиятао талассум ёфта, роабаронро аз аксарияти супоришу фармонаои бефоидаи монеи касб! озод карда, адолати илтимоиро дар коллектив таъмин месозад.
Аслан, рушди технологияи касбиро дар менелмент мутахассисон рушди усулшо ва шаклшои илмии таъсиррасонТ ба фаъолияти мешнатт меноманд. Яъне шалли амалии кашфиётшои илмии касбт дар асоси технологияи пешкадами электронт дар менелмент лорт гашта, рошбарият имкон пайдо менамояд, ки бо харолоти камтарини молию вактт максадшои касбии худро амалт гардонад. Аз тарафи дигар, рушди технологии касбт ин худ кулли усулшо ва коидашои навини рошбарт мебошад, ки дар асоси системаи барномашои махсуси сошавии электронт дар корхонашо лорт карда мешавад ва максади таъминоти лараёни рузафзуни талаботро дар бозори фаъолияти корхона дорад.
Технологияи рушди касб! имруз дар ду шакл амал карда истодааст. Якум, дар шакли системаи барномавии фаъолияти роабар! ва истифодабарии захираао, аисобаои бухгалтер!, назорати фаъолияти меанатии кормандон, системааои аисоббаробаркун! бо кормандон ва гайра. Дуввум, ин илроиши бевоситаи фаъолият дар асоси автоматизатсияи лараёни фаъолияти истеасоли молао ва хизматао. Яъне дар аксари маврид аллакай кисми зиёди корао бо барномаи пешак! тааияшудаи компютер! илро гардида, дар он иштироки корманд барои илрои фаъолияти меанат! шарт нест. Мисол, аллакай аар яки мо аз системаи интернетии хариди чиптаао ва кайди он дар фурудгоаао, гузаронидани маблаг ба суратаисобаои аисоббаробаркунии хеш, нигоадории маблагао ва аисоббаробаркуниао бо воситаи кортаои пластик! оид ба пардохтаои коммунал!, андозао ва гайра бе иштироки хазинадор шоаид гаштаем. Ё ин ки дар амалиётаои коркарди маасулоти кишоварз!, ё дар соааи тандуруст! кисми зиёди кораоро ва аатто ларроаиро техника илро менамояд. йатто, имруз дар корхонааои калони лопон! ва олмон! роботао кариб кисми зиёди кораоро мустакилона, аз руи барномаи пешакии электрон! илро мекунанд, ки онро корманди касбии пурталриба илро карда наметавонад. Аз ин хотир, дар баробари рушди технологии касб! самаранокии фаъолияти менелментро хеле боло бурдааст.
Чунин лараёни рушд аамчун рушди неруи инсон! дар беатар кардани шароити меанат! ва болобардории самаранокии неруи инсон! муарриф! гардида, кафолати таъмини зиндагии хубро ба ломеа ва инчунин самаранокии баланди истифодаи захирааои иктисодиро дар худ талассумгар аст. Бартарии ин раванд боз аз он иборат аст, ки моро малбур месозад, то рушди касбии кариб аамаи соаааои иктисодию илтимо! ва роабариро дар он соааао ва аатто дар байни давлатао таъмин созем. Агар мо дар фараанги касбии худ чунин як системаи навини технологиро надошта бошем, пас
корхонаи хорилии пешрафта ба мо бо назари «нориво^ёфта» нигош карда, аз шамкор'' даст мекашад.
Имрузшо аллакай рушди технологизатсияи касб'1 то ба фаъолияти пурраи фард'1 расида, мутахассиси касб'1 дар хонааш ва ё дар кадом нуктаи дунё карор надошта бошад, имкони идораи фаъолияти сошибкориро дошта, иттилооти пурраи менелменти корхонаро гирифта метавонад. Оиди рушди технологизатсияи ин соша аллакай барномашои бузурги ояндабин'' ва стратегии касбии илтимоию иктисод! барои 20 - 30 соли оянда тартиб дода шуда истодаанд, ки дар оншо рушди сошашои алошидаи сошибкор'', тагйирёбии хошишу талаботи одамон вобаста аз рушди соша пешгу' карда мешаванд.
Аксар маврид мо характери иттилоот'' ва навсозии технологизатсияи касбиро мебинем, ки мутахассисони сошашои алошидаи касб'' барои рушди сошаи худашон новобаста аз он, ки дар кадом давлат кору фаъолият ва ба кадом халку миллат тааллук доранд, ба шамкасбони худ, ки дар дигар давлатшо кору фаъолият мекунанд, дасти ёр'' дароз карда, барои истифодаи барномашои оншо илозат медишанд ва шатто кумак низ мерасонанд, то ки оншо низ навовар'' лор'' намуда, аз навгонишои технологии соша истифода намоянд.
Вобаста аз мошият ва зинаи истифодабар'' технологияи рушди касбиро ба ду гуруши калон лудо менамоянд: УниверсалТ ва махсус.
Аз барномашо ва технологияи универсал' тамоми хошишмандон имкони истифодабар'' доранд. Дар навбати худ, ин барномашо барои рушди неруи касб' мошияти калон дошта, лараёни фикрронии технологии кормандонро баланд мебардорад.
Барномашо ва технологияи махсуси касб'' бошанд, барои истифодабарандагони махсуси сошав'', яъне тилорати алошида, дар сошаи шарб'', дар сошаи навоварии илм'' ё худ ихтирооту кашфиётшо тартиб дода шуда, махфияти рушди технологию навоварии элодиро шимоя менамояд.
Имрузшо боз вобаста ба хислати дигари истифодабар' технологизатсияи касб'' хусусияти дигари он лудо карда мешавад, яъне технология барои минтакашо, давлатшо ва корпоратсияшои алошидаи байналмиллал''. Ин технологияи омузиш'', истифодабаранда ё худ амалишаванда, технологияи худтасдикнамо' ва элодкорию худнишондишии фард' дар рушди технологии касб' мебошад. Аммо технологияи илтимоии лашон' бошад, аксар маврид аз технологияи касб' фаркияти калон дорад. Ин пеш аз шама ба он вобаста аст, ки дар мамлакатшои алошида, махсусан Шарк, рушди технологии ин соша бештар ба урфу одати мардум, забони милл'', дину ойин, анъана ва расму русуми халку миллатшои дунё ва тарзу сатши зиндагонии оншо пайвастаг' дорад. Аз руи мавкеъ ва таъсиррасон' технологияи илтимо' тамоми лабшашои рушди инсониро дар бар гирифта, шалли масоили умумибашариро ба ушда дорад. Аз тарафи дигар, ин на факат масоили умумибашар'' ва муносибатшои умуминсон'', балки масоили гуногуни зиндагонии одамон ва шифзи илтимоии оншоро пурра дар бар
гирифта, бештар характери миллию минтакав! мегирад, ки ин масоили хеле муаими технологии замони муосир мебошад. йамчунин, ин навоварии технолог! бештар характери материализатсияи технолог! гирифта, самаранокии истифодабарии захираао ва назорати максаднокии онаоро дар менелмент таъмин месозад.
Имрузшо дар лашони муосир технологизатсияи илтимо'У дар шакли иттилооти интернетУ ба тамоми ломеаи башарУ хизмат расонида, макоми зешнияти касб'У ва касбу шунарро дар ломеа хеле боло гузоштааст. Инчунин, рушди ин технологияи иттилоотии илтимо'У шавасмандии рушди фикрронии касбии одамонро таъмин сохта, талаботро ба мешнати фикрУ афзун намуда, дарки фашмиши одамонро оид ба масоили рузмарраи инсоният кавУ сохтааст. Дар ин асос технологияи демографУ низ амал карда, дар шалли бисёр масоили демографии лашон'У ва минтакавУ макоми арзандаи худро аллакай ёфтааст ва шолати мураккаби шиддатнокии касбиро низ хеле сабук гардонидааст. Вобаста аз ин технологияи маориф ва тандурустУ низ инкишоф ёфтааст, ки инсон метавонад дар хона нишаста оид ба комёбишои ин сошашо ва кору фаъолияти касбии шар як корманд маълумоти зарурУ ба даст орад ва ё аз хона истода истирошатгошу табобатгошшоро интихоб намуда, худро муолила намояд.
Албатта дар аама аолатао технологияи касбии менелмент оиди роабар! ва идоракунии лараёни истеасол! аамчун технологияи мураккабу муаими рушди неруи инсон! бок! мемонад. Чунки ин технология, ки доимо ба тавлиди акидаи нав, истеасоли моли нав ва дар ин замина беатаршавии суръати иттилоотию кабули карори роабар! оиди амалигардонии элодкорию навовар! равона гардидааст. Талаботи замон намегузорад, ки ин технология куана шавад ва ё ба талабот лавобгуй набошад.
Технологияи хизматрасонии илтимоии касб! бошад, аксар маврид дар асоси заминааои аукук!, илтимо!-инсон!, иктисодию сиёс! амал! гардонида мешавад. Дар ин системаи технолог! панл ва зиёда макомот иштирок менамоянд, яъне ломеаи шаарванд!, давлат, ташкилотаои хусус!, ташкилотаои байналхалк!, гуруаи мутахассисони озод ва кишраои алоаидаи ломеа. Вазъи сиёсии ломеа, ризоияти ломеаи шаарванд! ва иштироки фаъоли аар як фард дар хизматрасонии илтимоии ломеа мааз аз рушди ин системаи хизматрасон! вобастагии калон доранд. Аз ин хотир, технологияи хизматрасонии илтимо! низ пайваста содда ва одд! кунонида шуда, дар он имконоти озоди хизматрасонии аамаи хоаишмандон бояд таъмин ва монеааои бюрократии идорав! бояд бартараф карда шаванд. Дар ин ло пеш аз аама низоми соддакардашудаи сурогавии хизматрасонии касбии илтимо! бояд амал намояд, ки кумаку ёрдампулиао ва дастгирии ройгонро на ба шахсоне, ки солим аастанд ва ё имкони рушдро доранд, ройгон расонем, балки ба одамони дармонда, маъюбу бемор ва ё барломонда, ки дигар имкони рушдро надоранд, расонем. Бинобар ин, дар баробари рушди технолог! моро зарур мебошад, ки технологияи хизматрасонии илтимоиро
низ ташаккул дода, оиди шисоббаробаркунишои фард'1, таъиноти махсус доштани хизматрасош ва саривакт таъмин намудани ниёзмандон бо кумаки илтимо'1 чорашои мушаххас андешем.
Ин агар аз як тараф бештар кардани технологияи хизматрасонии кисми дармондаи ломеа бошад, аз тарафи дигар ин технологияи бештар намудани хизматрасонии илтимоии тамоми кишри он аст.
Даврашои махсус ва зинашои муайяну шолатшое мавлуд мебошанд, ки мо бояд ба тамоми ломеа хизматрасонии боадолатонаро таъмин созем, то дар оянда кисми зиёди ашол'1 сошибмаълумот гашта, кудрату тавонмандии худро боло бардошта, фаъол гарданд ва аз сатши камбизоат'1 худро рашо дишанд. йалли ин муамморо мо бо роши бештар кардани технологияи илтимоии институтшои давлативу шукумат'1 ва ташкилотшои ламъият', инчунин порлумони касбиву дастгоши илроияи президент' мебинем. Ин вазифашои илтимоии давлат оиди таъмини шугли пурраи ашол'1, ташкили низоми ташсилоти умум'1 ва касбии ба талаботи замон лавобгуй, таъмини рушди устувори истешсол'1, бешдошти шолати мушити зист ва шифзи саломатии одамон, ташаккули оила ва оиладор'1 ва дигар масоили демограф'1 кисме аз масоили хизматрасонии илтимоие мебошанд, ки асоси сиёсати илтимоии давлати Толикистонро ташкил медишанд. Барои шалли муаммошои илтимоии дар боло номбаркардашуда моро зарур аст, ки технологияи замонавиеро ташкил намоем, ки лараёни функсионал'1 ва рушди ломеаро пурра дар бар гирад. Яъне мо бояд аз талрибаи лашош дидан карда, вобаста ба шароити худамон мувофик технологияи навинро лор'1 созем. Барои ин муайян сохтан зарур аст, ки кадом технология имруз дар Толикистон амал мекунад, кадом технологияро метавонем ворид созем, кадом омилшо садди роши рушди технологияи навин мегарданд ва кадом элементшои технологияи хорил'1 ба Толикистон зарурат надорад. Вобаста аз ин се зинаи рушди технологии илтимоиро лудо кардан мумкин аст:
1. Зинаи одд'1 - технологияе, ки тамоми шашрвандон имкони истифодабар'1 доранд.
2. Зинаи мураккаб - технологияе, ки истифодаи он дониши касб'1 ва мутахасиссини сошавиро талаб менамояд.
3. Зинаи комплекс'1 - технологияе, ки алокамандии байни сошашоро дар бар гирифта, низомшо ва моделшои калони илтимоиро ташкил медишад.
Албатта барои натилагирии технолог! чун дар шама сошашо мо бояд ташлилшои амик ва пурсишшои сотсиологии пайваста гузаронида, саривакт аз шолати рушди илтимо'1 ва умуман аз рушди неруи ломеа бохабар гардем, ки аз нигоши мо ба панл гуруш лудо кардан мумкин аст:
Дар навбати аввал мукоисаи самаранокии технолог!' ин таъмини меъёрии талаботшои рушди инсонУ ва зинаи шифзи и.ътимоУ. Яъне дар заминаи меъёри миёнаи и.тимоУ муайян намудани сатши рушди неруи инсонУ ва кудрату тавонмандии неруи инсонУ дар .омеа.
Дуввум, ин аллакай башодишии дастовардшои фардт. Яъне ба воя расидани донишмандони бузурги сошавт дар ломеа, мутахасиссони варзидаи лашонт, дар бозори лашон мавкеи мусташкам пайдо кардани корхонашои алошида, варзишгарони лашонт, инчунин дастовардшои калони кашфиётшои байналхалкт дар мамлакат.
Сеюм, расидан ба шадафшои бузурги илтимот ва максадшои гузошташудаи давлатию ламъиятт, яъне дар мушлати муайяни зиндагт ноил гаштан ба нишондишандашои баланди макроиктисодт ва макроилтимоии ломеа.
Чорум, ташлили дастовардшо дар мукоиса бо давлатшои шамсоя ва давлатшои пешкадами дунё дар давраи ташлилт, муайян кардани норасоию камбудишои технологияи касбию сошавт ва рошшои шалли оншо.
Панлум, дар асоси ташлилшо ва дастовардшо масъалагузории стратегии ояндабинии рушди устувори неруи инсонт барои 15 - 20 соли ояндаи наздик.
Аз дигар тараф, инро аамчун ташхиси илтимо! баао дода, барои дарёфти роааои табобати бемор! пешниаодао намудан хело зарур аст.
Ташхиси илтимо! дар менелмент ва дар ломеа пеш аз аама барои он зарур мебошад, ки мо бояд аар саривакт оиди аолати «Ломеаи солим» аамчун натилаи асосии фаъолияти роабариамон, аам барои менелмент ва аам барои тамоми лабаааои фаъолияти давлатамон бааои дуруст дода тавонем. Ин албатта дар амалия кори мураккабу меанатталаб аст, аммо манфиатнокии он барои рушди ломеа ва рушди дурусти роабар! дар тамоми зинааои идорав! хело аам баланд мебошад. Аз руи методологияе, ки имруз дар аксари мамолики лааон гузаронида мешаваду аллакай натилагирии хуб дорад, ташхиси илтимо! панл давраро ба худ мегирад:
1. Шиносоии пешакт бо субъектшои илтимот ва маълумоти аник, гирд овардани иттилооти пурра аз сарчашмашо оиди шолат, даралаи рушд ва имконоти дар оянда рушд ёфтани неруи инсонт.
2. Гузаронидани ташхиси умумт, ба меъершо лавобгуй будан, системабандт ва гурушбандии нишондишандашо, коркард ва натилагирии рушди илтимот ва дар ин замина муайян кардани нуксон ва омилшои таъсиррасонандаи он, ташлили пурра намудани сабабшои пайдоиш ва рошшои бартараф кардани нуксон.
3. Гузаронидани ташхиси пурра. Яъне субъектпои муайяни ташхисиро аз пар як минтака ва ё аз пар як сопа, ё ин ки категорияи аполг пайдо карда, онро аз ташхиси пурраи илтимо'г гузаронида, таплили пурраи памаи нишондипандапои онро дар мукоиса ба меъёрпои мавлудаи мамлакат, минтака ва давлатпои пешкадами лапонг гузаронидан.
4. Башодишии касбии илтимот ва хулосабароришои ташхист оиди шар як нишондишандашои рушди неруи инсонт ва омилшои таъсиррасонанда ба он.
5. Масъалагузорт ва вазифагузорт, коркарди барномашои мушаххаси рушди и.тимот ва асосноккунии сарчашмашои бу.акунонию нати.агирии он.
Барои таъмини самараноки фаъолияти ташхисии илтимо' риояи як катор конуниятшо шарти зарур'' мебошад:
♦♦♦ инъикоси вокеияти шолати субъекти и.тимот, пурра ву.уд доштани манфиатшои тарафшо, яъне манфиати холиси илмию амалт доштани ташхиси и.тимот.
♦ аник муайян намудани сабаб ва омилшои объективии ву.уд доштани шолатшои и.тимот, назардошти конуниятшои рушди инсонт-табит-иктисодт ва алокамандии оншо.
♦ коидаи комплексии ташхиси и.тимот ва дарки масоили рафтори инсонт дар шолатшои гуногуни зиндагт, истифодаи усули мантикию абстрактикии ташхис.
♦ асосноккунии илмии фикру акидашо ва тасдику хулосашои ташхиси и.тимот шам аз нигоши илмшои .ъомеашиност ва шам аз нигоши илмшои касбии сошавт.
♦♦ коидаи истифода аз одамон, яъне бо роши гирифтани .авобшо ба саволшо аз шахсони алошида ва дар нати.аи ташлили фикрронии оншо хулосаи зарурт баровардан.
♦ коидаи пур кардани саволномашо ва пурсишномашои интихобт. Ин коидаи умумибашарии муайян кардани ташхиси илтимог самаранокии калонро доро буда, одамон метавонанд бо pопи ба саволпо л>авоб гуфтан дарди худро бе навиштани ному насаб кушоду равшан баён намоянд.
♦♦ коидаи барномасозии и.тимот. Ин коида хатман дар вакти ташхиси илтимог истифода бурда мешавад ва дар натилаи ворид сохтани нишондипандапо ба барномаи махсуси электронг шумо метавонед дар асоси коркарди маводи ламъовардашуда хулосапои ташхисии худро аз барнома аник ва пурра гиред.
Риояи конуниятшои дар боло овардашуда имкон медишад, ки мо ташхиси илтимоиро воке' ва аз руи нишондишандашои илм' асоснок гузаронида, шубшанокии рошбарону шахсиятшои манфиатдорро оиди мавлуд будани масоил ва ё зарурияти шалли он аз байн мебардорем. Инчунин, низоми барномашои мукаммали ташхиси илтимо'' имкон фарошам меорад, ки мо оиди максаднокии фаъолиятамон дар даврашои муайян, аз нигоши рушди неруи инсош башои дуруст дода тавонем.
Низоми барномашои и.тимот - ин занлири мукаммали рушди неруи касб' дар тамоми кишршои ломеа ва сошашои холагии халк буда, функсия ва ушдадоришои гуногун ва вобаста аз ин макоми идоравии махсусро илро менамояд, ки асоси рушди илтимоии ломеа мегардад. Низоми илтимо'', албатта, элементшо ва сохтори технологии фаъоли худро дорад, ки он аз ламъи кобилиятшои фардии ломеа то ба шунару кобилиятшои элодии ломеаро талассумгар буда, онро коркард намуда,
намунашои бештарини онро ба нафъи инсоният истифода мебарад. Аз ин хотир, самаранок'1 ва фаъолнокии рушди неруи инсош пеш аз шама ба он вобаста мебошад, ки рушди технологияи илтимо!, то кадом андоза имкони ташлил ва коркарди пурраи маълумотшо ва элодкоришои неруи инсониро дорад.
Мутаассифона дар талрибаи рошбар1 шолатшои зтедеро дар Толикистон дидан мумкин аст, ки бо сабаби дуруст рушд наëфтани низоми барномашои илтимо1, дониши паст доштани рошбарони муассисашо ва шатто вазоратшои сошав1 дар муайян кардани сатши рушди неруи инсош ва ë дастгирии кобилиятшо аксар маврид хусуматшои шаха ва нотавонии мутасаддтени соша баръало шис карда мешавад. Баъзан кушиш мекунанд, ки истеъдодшо ва элодкоришо аз мадди назар дур монанд ва сустсаводии оншо ва ë ноушдабароии оншо шис нагардад. Афсус, як конунияти дигарро фаромуш мекунанд, ки кобилиятшои рyшдëфта шел гош аз мадди назари мардум дур намемонанд, халк башои таърихии шар як кашфтет ва ë элодкоришои донишмандони бузурги касбиро вобаста ба вакту замон дар лои худ мегузорад. Гарчанде дар замони рошбарии оншо ин донишмандону мутафаккирон зери ташкиру нотавонбинишои оншо карор шам гиранд, дар асл элодро, ки моли халк аст, шел касе ë худ рошбаре шукуки нодидагаро1 надорад ва бешурмат нисбат ба илм ва элод ин бешурмат1 нисбат ба инсон аст, ки чунин гуношро на Худо мебахшад, на халку на миллат ва на касб. Пас, системаи илтимо1 ин лараëни ташкили муносибатшои олии инсош буда, дар он шамаи арзишшои волои инсош бояд талассум ëфта, риоя карда шаванд. Дар он шолат мо аз ушдаи ташкили дурусти рушди неруи касбии инсош сарбаландона баромада метавонем.
Системаи барномашои илтимо1 аз элементшои мураккабе иборат мебошанд, ки асосашонро муносибатшои зерин ташкил медишанд:
1. Таъсири элементшои муташаккили системаи муносибатшои истешсол'У ва истеъмолии модд'У ва маънав'У, динию мазшаб'У, инчунин фаъолияти илтимо'У хело калон буда, риоя ва эътирофи он шарти зарурУ мебошад.
2. Шахсони алошида - шамчун элементи фаъоли система дорои талаботшои волои арзишшои инсош, касбу шугли махсус, мавкеъ ва накши муайян дар ломеа, инчунин иштироккунанада ва ë рошбарикунандаи системаи муайяни илтимо'У мебошанд.
3. ЬЬайати кормандони корхонашо, гурушшои илтимоии касб'У ва этник'У, гурушшои динию мазшаб'У шамчун зерсистемаи асос'У баромад карда, кувваи шаракаткунандаи онро ташкил медишанд.
4. Равандшо ва элементшои гуногуни муносибатшои илтимо'У-с^сУ, илтимо'У, иктисод'У, ахлок'У, ватандор'У, миллату оиладор'У ва фарзанддор'У, инчунин дигар муносибатшои байнифардиро дар бар мегиранд.
5. Элементи модели мавкеъ, сифат, сатш ва усули зиндагонии мардумро талассумгар мебошанд.
Дар шароити рушди техникию технолог!' элементнои системаи илтимо'1 боз ташаккул меёбанд ва барои рушди неруи инсош хизмат мерасонанд, ки имконоти одамонро банри расидан ба максади ниноии худ, яъне «зиндагии хуб» бештар карда, сатни таъсиррасонии нар як фардро банри рушди неруи инсош дар ломеа баланд мебардорад.
Аз тарафи дигар, ин системаи навини бонизоми ронбарии ломеа дар мамлакат, дар минтака, дар сона ва дар менелмент мебошад, ки дар он коиданои демократии ронбар'1 пурра инъикосгар мебошанд.
Технологияи и^тимоУ - ин танзимгари рушди муносибатнои инсош дар вакту замон ва макон мебошад. Барои ноил гаштан ба ин максадно як катор усулнои аз нигони технолог!' асосноккардашудаи илтимо'1 истифода карда мешаванд, ки онно метавонанд моро аз субъективизми кабули карор ва натилагирии он халос кунанд. Яке аз ин усулно бо рони ташкили ламъомаднои алтернативии озоди касб'1 оиди налли масоили бавулудомада кушоду равшан акидаи нар якеро шунидан амал'1 карда мешавад. йар як фарди дар ламъомад иштирокдошта доир ба масъалаи пешомада натман бояд фикрашро баён сохта, онро асоснок намояд.
Усули технологии дигари мунокимаи масоили илтимо'1 ин ташкили бозино мебошад. Дар вакти ташкили омузиши касб'1, вакте ки шунаванда дар накши ронбар ва ё мутахассиси касб'1 баромад карда, налли масоилро пеш мегузорад, у аллакай ба дарки чукури налли он сарфанм рафта, ба он диккати махсус зонир менамояд.
Усули сеюми технологияи налли масоили илтимо'1 ин дар шакли намунав'1 ташкил намудани як ва ё ду ташкилот ва ё як минтака (лоинанои талрибав'ьташхис!') ва омузиши дигарон дар асоси талрибаи ин корхона ва ё нония сурат мегирад. Ин талриба метавонад барои ташкили кори илтимо'1 намчун эталон баромад карда, дар оянда намчун нолати аввала кабул карда шавад ва нишондинанданои мо бояд аз онно боло бошад, то талаботнои рушди неруи инсониро таъмин созем.
Усули чоруми технологияи илтимо'1 ин бо рони ташкили ассотсиатсиянои касб'1, гурунно, ламъиятнои дастгир'1 ва ташкили тендери лоинасоз'1 ва моделсозии махсуси касб'1.
Моделсозии махсуси касбУ - ин усули системакунонии технологии компютерии нолатнои алонидаи илтимо'1 буда, дар он тадкикоти аклош ва ё вокеии (накик1) нолатно гузаронида шуда, вобаста аз нишондинандано карори ронбар'1 кабул карда мешаванд. Монияти моделсоз'1 дар он аст, ки дар асоси фикрронии касб'1 мо метавонем, аз руи нисобу китобнои пешак'1 даралаи таваккал ва хатари нодисаноро кам карда, пешак'1 сари рони онноро гирем, то ки ба одамон зиёни калон нарасад. Инчунин дар асоси нишондинанданои моделнои махсус мо пешак'1 аник карда метавонем, ки ин рони пешгирифтаи корхона ва ё рушди сона хатарнок буда, мушкилинои дигари илтимоиро ба майдон меорад, ки зиёни он нисбат ба манфиати мегирифта чандин карат зиёд мебошад.
Экспертизаи касбУ - ин усули технологии илтимоï низ яке аз усулшои ояндабинии рушди неруи инсош буда, барои асосноккунии лоишашои максадноки касбï ва конуну кароршои рошбарï шарти зарyрï мебошад. Ин усул аз нигоши шунари зешш шамчун усули зарурии даврони нави рушди неруи инсош имруз кариб дар тамоми давлатшои пешкадами ду^ истифода карда мешавад ва ба муваффакиятшои калон низ ноил гаштааст. Mашз дар замони мураккабии системашои илтимоию иKтисодï ва стеа, инчунин суръати бошиддати сошибкорï ва таГйирëбии босуръати шолатшои рошбарï моро водор месозад, ки фаъолияти худро доимо аз нигоши касбï ташхис намуда, тез камбудишо ва натилагиришоро муайян ва вобаста аз он кори худро аз нигоши касбï самаранок давом дишем.
Бояд гуфт, ки тамоми лоишашои максадноки замони имруза дар шар як зина хатман бояд аз экспертизаи касбï гузаранд ва дар мувофика ба он амалï гарданд. Худи шугли экспертизаи касбï бояд шамчун як шугли алошидаи касбï дар фешрасти маълумоти ол ворид карда шавад ва мутахасотсони касбï тарбия гарданд, то мо дар шалли масоили мушими рушди неруи инсош ба хатоп рош надишем.
Вожашои калидк менелмент, технологизатсия, барнома, бюрократия, варианта оптимат, даромад, иттилоот, технология, сошa, экспертиза.
Ключевые слова: профессионализм, человеческий потенциал, менеджмент, технологизация, подготовка кадров, оптимальное управление, принятие решений, отрасль, экспертиза. Key words: professionalism, human potential, management, technologization, preparation of staff, optimal management, acceptation of decision, branch, expertise.
Адаб^т:
1. Кортунов С.В. Национальная и международная безопасность: консептуальные основы: Уч. пособие.-M, 2007. - 397с.
2. Кравченко А.И. История менеджмента. -M.: Акад. проект, 2002. -560с.
3. Mазyр И.И., Шапиро В.Д. и др. Корпоративный менеджмент. -M.:Bысшая школа, 2003. -1077с.
4. Парето В. Компендиум по общей социологии. -M., 2007. - 512с.
5. Таджикистан: природа и природные ресурсы. -Душанбе, 1982.- 600с.
6. Холостова Е.И. Социальная работа: Учебное пособие. -M., 2008. -860с.
7. Яголковский С. Р. Психология креативности и инноваций: Учебное пособие. - M.: Изд. Дом ГУ ВШЭ, 2007. - 158с.
Ганиев Таварали Бобоевич, -
доктор экономических наук, профессор ТНУ
Технологизация профессионализма человеческого потенциала в современном
менеджменте
Развитие профессионализма человеческого потенциала в современном менеджменте, невозможно представить без электронной технологизации. Только путем мощной профессиональной подготовки кадров и всеобщей компьютеризации профессионального управления, мы можем повысить эффективность использования ресурсов наравне с передовыми государствами.
Менеджмент в развитых компаниях является профессиональной основой технологии множества операций, где с помощью новейшей техники и технологии находят варианты оптимального управления, что сказывается в своевременном принятии решений и их эффективном исполнении. Практическое применение профессиональной технологизации нашло свое одобрение в предпринимательской деятельности и в государственном управлении таких передовых в этих областях стран, как Япония, Германия, США, Сингапур, Швеция и другие.
Ganiev T.B.
Professional technologization of human potential in modern management
As the author of the article considers it is impossible to imagine development of professional human potential without electrical technologization in modern management. He underlines that only by the way of professional personal training and universial professional computering management, we can improve effective usage of resourses on the level of leading powerful states.
Management in developed companies is a professional base of many technological operations, where by the assistance of latest technology and technics is found optimal management variants, which influences taking decision and its effective fulfillment. Practical implementation of professional technologization is proved in entreprenual activity and state management of such thriving countries as Japan, Germany, Singapore, Sweden and others.
Зокирова Шатодат Мутиддиновна,-
н.и.и., дотсенти кафедраи Иктисодиёти корхонапо ва
сопибкорг, ДД^БСТ.
ДИВЕРСИФИКАТСИЯИ МАНБАЪШОИ ДАРОМАД&ОИ УМУМИОИЛАВИИ ДЕ&ОТ
Дар замони шурав! дар холагии кишлок носилнокии меннат паст буда, шуГлнок! назар ба давлатнои тараккикарда нисбатан баланд буд. Дар назарияи навкунии иктисодиёти холагии кишлок омадааст, ки давраи гузариш бояд ба камшавии микдори шуглнок! дар истенсолоти аграр! оварда расонад. Дар Толикистон дар корхонанои калони сонаи холагии кишлок якбора камшавии шуглнокии анол! кайд шуда, зиёд шудани он дар холагинои ёрирасони наздинавлиг! ба назар расид ва аз ин линоз носилнокии меннат боз ба пастшав! тамоюл гирифт. Ин нолат бо пастравии талабот ба мансулоти холагии кишлок марбут буда, дар раванди садамаи дигаргунсоз! камшавии даромаднои анол! ва инчунин пастравии шуглнок!
