CC BY
14
Мирсаидов Аброр Бобоевич, —
доктори илмпои иктисодг, профессор, ноиби ректор оид ба илми ДД^БСТ, Абдуллоев Олим, - сармуаллими кафедраи мупосибот ва аудити ДД^БСТ.
КОРХОНА&ОИ ХУРД ДАР ОЛАМИ ИТТИЛООТИ НОМУАЙЯНИ
ИКТИСОДИ БОЗОР1
Дар адабиёти илмии иктисод! тибки назарияи классик! ба даст овардани фоида шадафи олии корхонашои сошибкор! эътироф мешуд. Аммо дунёи беканори итиллоти асиметрии (номуаяйн) бозор амалигардии ин шадафро хеле мушкил кардааст. Дар сушбату мулокотшо бо сошибкорон ва сарварони холагишои дешкон!, рошбарони нишодшои кишоварз! иброз мекунанд, ки гояшои элодкориву созандаг! оид ба ташкили низоми холагидор!, таъсиси нишодшои нави иктисод! моро бекарор ва шатто рушан азоб медишанд. Мо мехошем бо тафаккуру тарзи нави ташкили кор фаъолият кунем, аммо дар роши татбики он бо мушкилишои шам бюрократ! ва шам иктисод! бархудор мешавем. Масалан, ба расмият даровардани нишодшои нав, (корхонаи байнихолагии таъмини захирашои истешсол!, тухмипарвар!, маркази маркетинг!, ташкилоти карздишии хурд, муассисашои хурди саноати коркарди машсулоти кишоварз!, нишодшои илтимо! ва г.), яъне ворид кардани ин фаъолиятшо дар доираи конуну меъёршои ломеа вакту маблаги муайянеро талаб менамояд. йисоботи пешак! нишон медишад, ки харолоти расмиву гайрирасм!, ки барои кушодани кори нав сарф мешавад, баъзан аз даромади фаъолияти нав баланд аст ва ё руйпуш кардани он давраи тулониро талаб менамояд. Илова бар ин, шар як фаъолият ва махсусан, фаъолияти нав дар шароити номуаяйнии иттилотии иктисоди бозор!, шамрадифи хавф аст. Ана ин муаммошо луръат ва ё саъю кушиш моро боз медоранд. Ё худ барои гирифтани карз аз бонк беш аз 17 намуди шуллатшоро тайёр намуда пешкаш намудан лозим аст, ин кор зашмату оворагии бисёреро талаб менамояд. Сушбатшо, пурсишшои анкет! ва акидашои сошибкорони сошаи кишоварз!, рошбарони холагии дешкон! моро ба хулосае меорад, ки инкишофи самти фаъолияти гайривоке! (непроизводительный) нисбат ба самти фаъолияти вокеии ломеа афзалият дорад. Ин падидашо аз тарафи Сарвари давлатамон, муштарам Эмомал! Рашмон вокеан шам дарк шудааст, ки машз дар Паёми худ чунин таъкид намудаанд: «Дар навбати аввал, мо бояд масаълатои сода намудани расмиётХ огоз кардан ва пешбурди фаъолияти сотибкориву тилоратиро таллу фасл намоем.... Дар ин самт бояд там заминаи конунгузорХва там тафаккури мансабдорон тагйир дода шавад».1
1 Паёми Президенты Лумшурии Толикистон Эмомал!' Рашмон ба Маллиси Олии Лумшурии Толикистон.- ш.Душанбе, 15 апрели соли 2009/ Руз. «Лумшурият», 16 апрели соли 2009.
Мо низ ин ло тасмим гирифтем, ки оид ба мyаммoнoи низоми холап, пажуниши сабабнои динамикии (болоравии) харолоте, ки дар мавриди ворид шyдан ва ë ба илро расонидани алoKанoвy мyнoсибатнoи иктисод'1-илтимо'1 талаб мешавад, танлилеро ба илро расонем.
Мутобик ба таълимоти нинодшиноа, на афзyн ва ë баланд бардоштани фоида, балки шарни мулизанои пайдоиши корхонано, конунияти инкишофи минбаъдаи онно ва нинояти кор оид ба барнамхурии онно, муаммонои марказии танкику омузиши корхонаноро ташкил мединад. Дар ин таълимот, ба гайр аз мафнумнои нинод, барои шарни мавлудият ва таркиби дохилии коргонно дар ин назария ва ë таълимот чунин мафнумнои гирен'1 ба монанди харолоти муомилот'1 (трансакционный), рафтори наннотиву каллой (оппортунистический), иттилои ассиметр'1, махсусияти (специфичност) захирано ва контрактно истифода мешавад.
Дар огоз сабабнои пайдоиши фирманоро муайян менамоем. Тасаввур мекунем, ки дар иктисодтет нар як фарди алонида берун аз таркиби шакл (формальный) ба истенсоли неъматно шугл мебандад. Дар нигони онно ланон аз харолоти муомилотии гайрисифр'1 иборат намебошад ва паст кардани сатни онро метавон бо таксиму тавсифи санени нукуки моликияти нар як субъекти иктисод'1 ноил гашт. Бинобар он агентнои иктисод'1 дар муносибат бо дигар агентно ворид шуда, (дар раванди мубодилот) манз бо рони бастани шартноманои мувофик метавонанд нифзи кулли манфиатнои худро таъмин намоянд. Дар нигони аввал, мо намаи инро ryë ба назар гирифтему зарурати мавлудияти чунин нинод - корхонаро инкор кардем. Аммо, дар мавриди лиддан анамият додан ба ин нодисот, хулоссаи мо дигар мешавад. Ба нар як мубодилоти мо, ки дар ин тамсила аст, пас аз гуфтушунид оид ба тартиботи интикол ва ë фуруши неъмат, нархи он ва г. сурат мегирад, яъне кулли субъектнои хочагидор дар мавриди истенсоли неъмат ба тарики фард'1 оид ба гузориши ашë, талнизот ва фуруш гуфтушуниду шартнома дорад. Манз дар ин шароит кисми зиëди вакт барои ин гуфтушунидно сарф мешавад.
Фарз мекунем, ки чи кадар вактро раванди ташкили истенсолу фуруши гандум фаро мегирад: нар як истенсолгари гандум бо агентнои мухталиф оиди дарëфти сузишвор'1, техника, кисмнои энтиеп, тухминои хушсифат, оби кишт ва г. гуфтушунид дорад. Бузургии чунин харолотно дар мавриди истенсоли фард'1 хеле гарон аст. йамин тарик, фишанги бозор'1 чун тарзи киматтарини назму намлурии (координатсияи) фаъолияти холагидор! арзëбï мегардад. Бинобар он метавон хулоса кард, ки фард корхонаро таъсис дода, луръат мекунад, ки тарзи алтернативии назму намлурии фаъолияти худро дарëбад ва андозаи харолоташро паст намояд. Ин чи тавр пайдо мешавад? Гап дар сари он аст, ки корхона субъекти бозор буда, сохти дохилии он иерарх мебошад. Р. Коуз оид ба мазмуни корхона (фирма) чунин таъкид кардааст: «Фирма низоми муносибатпо, ки дар он самти захирахо
аз тадафу фаъолияти сотибкор алокамандг дорад»1 Масалан, соаиби коргоа коргареро, ки донишгоаро хатм кардааст, бо тарики шартномаи меанат'! ва ё дар катори кормандони штат! ба кор кабул намуда, муносибатаои аукук! бо кордеа тибки шартнома ва конунаои амалкунанда суръат мегирад. Илова бар ин, кулли фаъолиятаои коргар дар доираи нишондодаои вазифав'!, ки аукуку уададор'! ва ваколатаои он муайян шудааст, идома меёбад. Дар чунин шароит ба коргар зарурати бастани шартнома бо аар як коргари коргоа «ба тарики амуд'! (горизонтал'!)» аз байн меравад, зеро аамаи коргарон дар доираи воаиди ягонаи иерарх'! - корхона фаъолият доранд.
Солаои тулон'! чун анъана дар назарияи иктисод'! фишанги бозор'! олоти асосии таъмини координатсияи холагидор'! эътироф мешуд, аммо панлоа сол кабл, Р. Коуз нишон дод, ки мааз фирмаао бозорро пурра мекунанд ва пешниаод кард, ки фирма ва бозорро чун тарзи алтернативии ташкили иктисод'! арзёб'! намоем. Бинобар он соаибкор дар мавриди кабули карори маъмур'! ба он такия дорад, ки ч'! тавр сатаи харолоти муомилот'! паст ва ё арзон гардад: вобаста ба ин ё роаи таъсиси фирма ва ё бо воситаи фишанги бозориро интихоб мекунад.
Масалан, агар соаиби корхона ба амали бевиждонаи агент вохурад, вай бояд аалли алтернативиро чунин дарёбад:
А) бо фирмаи аукук! шартнома бандад (амали бозор'!);
Б) хукукшиносеро ба кори доим'! даъват намояд, яъне онро дар иерархияи корхонааш ворид намояд.
Маълум аст, ки интихоби вай аз бузургии харолоти муомилот! (трансаксион!) вобаста аст. йамзамон ба назар мегирад, ки минбаъд ин аолат то ч!' андоза такрор мешавад. Натилаи интихоб дар ин маврид дар асоси такозои бузургии харолоти трансаксионии аккали аар як нусхааои алтернатив!' муайян мегардад. Бо ибораи дигар, харолоти муомилотии (трансакционый) ташкили бозории иктисодиёт ва харолоти муомилотии аккали фаъолияти фирма мукоиса мегардад.
Низоми холаг!' ин пеш аз аама низоми алокаи миёни истеасолгарон (фурушандагон) ва истеъмолгарони (харидорони) неъматао мебошад. Ин нахуст алокаи зарур!' ва ё мубодилот!', ки аатто мазмуни фаъолият ва арзи ааст! кардани субъектаои холагидорро ифода мекунад, дар шакли гуногун идома меёбад ва аама вакт дар ин ё он намуд муташаккил аст. Муассисаао, суъбектаои холап' барои он, ки интихоби истеасолии худро дар лааони захирааои маадуд муайян намоянд, бояд иттилоъ ва ё ахбори заруриро дошта бошанд. Мааз ин иттилоъ имконият медиаад, ки онао мутобик бо такозои бозор, чиро, ч' тавр ва барои к' истеасол карданашонро муайян намоянд. Аммо чи тавре ки маъмул аст, дар шароити низоми бозори иттилову ахборао номуташаккилу номуаяйн буда, онао асосан аз руи бонги нарх!' кабул мешавад. Масалан, болорав' ва ё поёнравии нархи захираао (замин,
1 Коуз Р. Фирма, рынок и право. - М., 1993. - С. 38.
сармоя, мешнат ва г.) ва машсyлoти аз он тавлидшаванда ва бинобар он даромади омил'1 холагишоро водор мекyнад, ки пайваста бо 6узургии он (нархшо) барномаи фаъолияти худро муайян намояд. Аз тарафи дигар, бояд таъкид кард, ки иттилоъ ва ë ахбор оид ба захирашои мавлуда, завку талаботи (рафтори) истеъмолгар (харидор) дар у^нуси муносибатшои бозор'1 шазм шудааст. Яъне ин иттилоот пароканда буда, дар ягон маркази муайян карор нагирифтааст. Дар чунин шароит факат фишанги лаппишшои нарх ва шамвора харолоти алтернатив'1 метавонад интихоби фаъолияти иктисодии холагишоро муайян кунад, зери танзим карор дишад. Чунин лараëни табии назми фаъолияти холагидориро, яъне тартиб ва ë тарзи алокашои худ аз худ пайдошуда ва ë беихттеронаи (спонтанно) мтени истешсолгарон ва истеъмолгаронро муносибатшои бозор'1, мушаххас низоми бозории иKтисoдиëт ба илро мерасонад. Ба ибораи дигар, машз бо туфайли бонги нархï ва умуман, фишангшои бoзoрï алокашои мдани истешсолгарон ва истеъмолгарон ба вукуъ меояд.
Тарзи дигари пайдо кардани иттилоот низ вулуд дорад, ки он дар таркиби вокеияти иктисодиву илтимоии ломеаи мо каблан реша гирифта буду шоло шам накши сазовор дорад. Яъне ин низоми фармону амр, супоришшост, ки аз боло ба пoëн, аз марказ ба илоракунанда (истешсолгар) интикол мешавад. Ин низомро низоми иерархï меноманд, ки вай на ба бонги нархЛ, балки ба шокимият асос ëфтааст. Вокеан, дар низоми маъмyрï фармoнравoï (сохти сотсиализми давлат!) метавон гуфт, ки иктисоди миллï чун корхонаи ягона фаъолият дошт. Асосан ду шакли асосии корхонашо -муассисашои давлат ва бо ном кoллективï (колхоз) арзи шасп дошт ва алокаву пайванди истешсолгарону истеъмолгарон аз маркази ягона таъмин мешуд. Яъне ин алокашо бо туфайли тарафи сеюм - нишодшои давлат таъмин карда мешуд. Истешсолгарон истеъмолгарони молу хизматшои худро шатто намедонистанд ва баръакс. йар як субъектшои иKтисoдï дар иклими ин низом тибки супоришшои марказ ва ракамшои назорат фаъолият мебурд. йамин тарик, дар низоми олии иерархï - маъмури фармонравоЛ, агар фазои ин низом самти муассисашоро чун илрокунанда - робот муайян мекарда бошад, аммо дар низоми бoзoрï субъектшои иKтисoдï, иштирокдорон (муассисашо) машз бо туфайли азхудкуш ва ë забти лузъи муаяйни муносибатшои бoзoрï фаъолияти худро ташрезиву мавриди амал карор медоданд. йарчанд мо имруз ба низоми бoзoрï ворид шуда нишодшоро марбут ба он (санадшои конуш, меъëрy коидашои фаъолият ва гайра), ки чун чарху мушаррики ин низом хидмат мекунад, элод намудем, аммо шануз дар он изи низоми маъмyрï - фармoнравoï бoкi мондааст. Чаро ки маъсулони нишодшои давлатï марбут ба назорати фаъолияту амалшои иKтисoдï, пеш аз шама, на мутобик ба мазмуни фишангшо ва ë такя ба тарзи иктисодии идоракуш амал мекунанд, балки онро боз чун олоти идораи маъмyрï -фармoнравoï, элоди бюрократия истифода мебаранд. Бинобар он дар Паëми Сарвари давлат чунин таъкид мешавад: «Принсипи «равзанаи ягона» бояд дар муомила бо сотибкорон амри вокв1 бошад ва дар ин лода шароиme
бояд мутайё сохт, ки тар як сотибкор ва тар як шатрванди хотишманд тавонад дар муддати кутоттарин туллаттои марбут ба сотибкорг ва тилорати худро аз кайд гузаронида, ба фаъолият шуруъ намояд».
Бояд таъкид кард, ки дар ааёти вокеъии низоми холагидор'! (ломеа) аамзистии ин аар ду низом (иерах! ва бозор!) ва ё тартибот вомехурад. йадафаои ташкили ин ду тартибот, низом, пеш аз аама бояд барои паст кардани сарфи вакту харли маблаг, ки ба хотири ба илро расонидани алокааои иктисод!'-илтимо!' равона шудааст, нигаронида шуда бошад. Акнун саволе ба миён меояд, ки аадди аккали арзи ааст!' кардани ин ду тартибот аз ч!' вобаста аст ва ё афзалияти онаоро аз руи кадом аодисоти иктисод!' баао додан мумкин аст? Ба назари мо лавоби ин саволро, метавон чун яке аз роааои паст кардани таъсири буарони молияв!'-иктисодии лааон ба кишвар арзёб!' кард. Барои таалили фаолияти самарбахши ин шаклаои тартиботи холагидор! моаияти категорияи нисбатан нави иктисодиёти муосир - харолоти «трансаксион!»-ро бояд дарк намуд. Ин мафаум аз калимаи лотин!' - «^гапБасйо» маънои созиш, додугирифт ва ё муомиларо ифода мекунад. Мафаум ва ё категорияи харолоти трансакциониро олим-иктисодчии амрико!', лоизадори мукофоти Нобел!' Рональд Коуз дар китоби худ "Табиати фирма" (соли 1937) истифода бурда мавриди таалил карор додааст. Ин харолот бо истеасолоти асос!' (харолоти ашё, музди меанат'!, наклиёт ва гайра) мустакиман алокаманд!' надошта, балки харолоти аамрадиф ва ё шароитсози раванди истеасол!' хидмат мекунад. Барои дарки моаияти он, лузъаои таркиби ва ё намудаои онро тавсиф медиаем.
Якум, харолоте, ки барои луиши ахбору иттилоот харл мешавад. Яъне, ин ло масрафаое, ки дар лустулуи муштариёни амалиёту фаъолияти холагидор! (контраагентао) ва шароити муфиду судманди хариду фуруш равона мешавад, дарназар аст. Табиист, ки корхона ва ё истеасолгар пеш аз он, ки бо муштариён шартномаи аамкор!' бандад, иттилои заруриро аз фаъолияту вазъи онао бояд пайдо намояд. Масалан, барои он ки холаг! сармояи карз!' ба даст орад, вазъияту шароитаои тамоми муассисааои карздиаандаи минтакаро омухта, аз малмуи онао якеро интихоб мекунад, ки ба манфиати иктисодии вай нисбатан мувофик аст. Нархи аамон як захира метавонад дар лою, даврааои гуногун мухталиф бошад ва бинобар он лустулуи нарх!' имконият медиаад, ки корхонаао мутобик бо иктидори молиявию иктисодии худ захирааои аз нигоаи нархи мувофику кулайро пайдо намоянд. Ин корао албатта харли муайянро талаб менамояд, ки элементи харолоти трансаксиониро ташкил медиаад. Аммо дар ломеа баъзан аодисоте мушоаида мешаванд, ки фурушандагон-таъминкунандагони захираао шароити худро ба истеасолгарон бор намуда, интихоби субъектаоро дар луиш (бо роаи элоди монополия) маадуд мекунанд, ки он харолоти трансаксиониро баръакс зиёд мекунад. Дуюм. Тааия ва бастани шартномааои аамкории иктисод!'-холаг!' бо муштариён ва ё агентаои мукобил низ харли вакту маблагаои муайянро талаб менамояд: сафараои хизмат!', лараёни гуфтушунид, имзои шартнома, суабат дар атрофи як пиёла
чой ва г. Аммо, мутаассифона ин харлшо бар абас меравад, аммо шаклан чун маблаги фаъолияти кор! (мазмунан барои сайругашт, лашонгард! ва шатто истирошат) дар мушосибот номнавис мешавад. Сеюм. Ч! тавре ки маълум аст, шар як неъмат хосияту сифатшо ва наъфнокии мухталифро дорост. Илова бар ин вазну шалм, масошат ва г., ки бояд чен шавад, талшизоту дастгош ва ченкунандашои махсуси худро дорад. Кулли харолот, ки ба ин кор сафарбар мешавад, дар таркиби харолоти трансаксион! дохил мешаванд. Агар ин дастгошшо дар худи истешсолгарон набошад, пас харолот барои ин кор боз шам афзун мегардад. Мушошидашо мешавад, ки фардшои ломеа машз барои илрои ин кор фаъолият мебаранд (тахассусшав!) ва даромадшои оншо чун харолоти трансаксионии истешсолгарон баромад мекунад. Чорум. Таснифкун! ва шимояи шукуки моликият, муайян кардани субъект ва объекти моликият, ки ба фаъолияти низоми суд!, макомоти шифзу тартиботи шукуки алокаманд! дорад, масрафи муаяйнро талаб мекунад. Масалан, фаъолияти сошибкории хурд ва ё холагишои дешконии кишвар шукукшои муайянеро доро аст, ки давлат зери шимояи худ мегирад. Аммо, агар маъсулони коршои давлат! ин вазифаи худро дар сатши зарур! илро карда натавонанд, пас субъектшои иктисод! (холагидор) барои шимояи шукуки моликияти худ ба шимоягарони алтернатива, яъне дар лустулуи «бом», «сарпанош» (крыша), ки вазифаи шимоягарро илро мекунад, шомил мешаванд. Дар ин маврид шам бузургии ин харолот баланд мешавад ва шам давлат талафи моддиву маънав! мебинад. Пан^ум. Дар олами алокашои мухталиф - созишу муомилот, доду гирифт амалу фаъолиятшои оппортунист! ба мисли беинсофиву фиреб дар мавриди илрои созишшову шартномашо, руст кардани ахбор ва гайрашоро метавон мушошида кард, ки хисороти калон меоранд. Ба ибораи дигар, дар муайян кардану чора дидан нисбати айбдорон харолот талаб мешавад, яъне барои шимоя аз рафтори оппортунист! маблаги муайянро бояд лудо кард. Чунин шодисот дар амали шамарузаи мо, метавон гуфт, дар шар як лашза вомехуранд, ки аз он мардум натаншо хисороти модд! мебинанд, балки рушан шам хаста шудаанд. Ин шодисот эътимоди фардшои ломеаро барои фаъолияти имрузу фардои нек кошиш шам додааст. Масалан, харидорони нахи пахта ба шар башона нархи пахтаро паст мезананд, онро бо меъёршои (стандартшои) байналмилал! захира карда, бо меъёри нави дар кишвар кабулшуда (дар асоси СД Амрико) мефурушанд, ки башодишии сифатии он фарк мекунад. Ё ин ки дар мавриди кабули пахта аз дешкон сифати пахтаро бо усули «бобо! » башо медишанд, аммо худ шангоми фуруш сифати онро дар лабараторияшои талшизонидашуда башогузор! карда манфиати худро шимоя мекунанд. Чунин амалшои оппортунист! (фиребу каллоб!) хеле бисёр ба чашм мерасад.
йамин тарик, харолоти трансаксион! тамоми тору пуди низоми халагиро фаро гирифтааст ва шар кадам ба он бархурд дорем. Олимон шабошати харолоти трансаксиониро дар иктисодиёт бо соиш дар физика таъкид кардаанд. Иктисодчии амрико! Дш. Стигнер чунин кайд кардааст: «дунёе, ки дар он харолоти трансаксион! бар сифр баробар аст, чунон
шайратовар аст ба мисле, ки лашони физик! бе кувваи соиш бошад». Харолоти трансаксиониро, чун харолоти истифодаи (эксплутатция) низоми иктисод! - холагидор! тавсия додан мумкин аст. Пас, низоми иктисоди бозор! ва умуман кулли тартиботу низомшои мухталиф ба харолоти трансаксион! бархурд дорад ва ё бо «соиш» фаъолият мекунанд. Дар замони муосир харолоти трансаксион! - ин малмуи харолотшо, ки барои истифодаи низоми бозор! (нарх!), дастгошшову фишангшои он, ки ба шамошангсозии фаъолиятшои субъектшои иктисод! равона шудааст, сарф мешавад. Ба ибораи дигар кувваи соише, ки барои башои дастгошшо ва ё фишангшои бозор!, умуман ин низом харл (талаф) мегардад.
йар як субъект, иштирокдори низоми иктисод! луръат дорад, ки бузургии харолоти трансаксиониро паст намояд. Бинобар он дар пайрашашои эволютсионии инкишоф ва ё дар натилаи фаъолияти даркшуда нишодшое пайдо мешаванд, ки вазифаи минимумкунонии харолоти трансаксиониро ба ушда мегиранд. Нишодшо - ин коидаву меъёри фаъолият ва ё майдонест, ки дар марзи он одамон бо шам дар робиташои мутакобила карор мегиранд. Ин нишодшо бо коидашои «боз!», ки дар бозишои гурушии варзишгарон истифода мешавад, шабошат доранд. Нишодшо шодисоти гайримуайяниро, ки субъектшо дар фаъолияти рузмарраи худ вомехуранд паст намуда, шамзамон пастшавии харолоти трансаксиониро мусоидат мекунанд. Масалан, агар кулли мардум чунин коидашову ашкомшои китобшои мукаддасро ба мисли «дузд! макун», «касд магир», «дасисаву тушмат макун» ва вайрашоро ба илро мерасониданд, пас харолоти трансаксион! ба мисли шимояи моликият, рафтори кирдори оппортунист! ва г. хеле паст мегардид ва ё аз байн мерафт. Дарвокеъ, дар кишваршое, ки ашолиаш ба конуну меъёршои ломеа риоя мекунанд, инкишофи иктисод! хеле баланд аст. Як мисоли одд!: дар Аморати Араб сошибони автомобил хафву хатари ба горат рафтани онро, метавон гуфт ки надоранд. Бинобар он зарурат дар васл кардани дастгоши бонгдишанда (аппарат сигнализации) ба автобил ва шатто барои сохтани мошинхонашо ниёз шам надоранд. Ба забони иктисод! харолоти оншо барои шимояи моликият хеле ночиз аст, нисбат ба он кишваршое, ки коидаи «мадузд» дар шар кадам вайрон мешавад. йамин тарик, сатши шар як низоми ломеа - иерарх! ва ё бозор! вобаста бо бузургии харолоти трансаксион! арзи шаст! дорад. Пас, харолоти трансаксион! чун шодисоти «соиш» нишондишандаи мавлудият ва ё интихоби низому ташкили кор хидмат мекунад. Дар он низоме, ки соиши он (харолоти трансаксион!) кам аст, пас вай афзалият дорад ва баръакс.
Ташкилот, корхона, умуман субъектшои иктисод! шамвора бо густариш ёфтани (дар арзу тул) укёнуси алокаву муносибатшои иктисодиву илтимоии ломеаи муосир, мазмуну такиби худро низ такмил доданд. Фаъолияту мавлудият ва такмили таркибии муассисаву ташкилот бидуни дарку назорати чунин мафшумшои гиреш! - харолоти трансаксион!, рафторшои оппортунист!, иттилои номуаяйн, хусусиятшои захирашо ва шартномашо имконнопазир аст. Дарки ин муносибатшо аст, ки имруз кулли
субъектао дар мавриди ташкили кор, барномагирии фаъолияти истеасол!', пеш аз аама, ба ин мафаумаои дар боло ишорашуда такя мекунанд ва бо ин роа сатаи хавфро дар корхона паст аам мекунанд. Фарз мекунем, ки аар як фард дар шароити иктисоди бозор!' мустакил фаолият мекунад ва ноил шудан ба аадафи худ, масалан, барои истеасоли гандум бо холагии об, миёнараваои молияв!', фурушандагони тухмиву нуриаои минерал!', кисмаои эатиётии мошину талаизотао ва г. дар алокаву муомилот бархурд дорад. Табиист, ки бузургии харолоти трансаксион! дар ин вазъият хеле баланд аст. йамин тарик, фишангаои бозории барпокун!' ва ё хдмлурсозии алокаао дар мавриди фаъолияти фард!' хеле гарон меафтад. йамин далел ба он аст, ки мааз бо туфайли элоду таъсиси ниаодао-ташкилоту фирмаао тарзу услуби аамоаангсозии алтернативии алокаву фаъолиятаоро метавон пайдо кард, ки бузургии харолоти трансаксиониро паст мекунад. Масалан, фирма ва ё ташкилот фаъолияти фардаои мустакилро ба худ лалб менамояд, шартномааоро тибки санадаои конун! тааия карда, пайваста бо меъёраои ин созишу шартнома фаъолиятаоро ба танзим мегирад. Дар ин шароит ба аар як фард зарурияти бастани созишу шартномаао бо аар як муштар!' дар арзу тул аз миён меравад. Зеро, кулли фаъолиятао дар доираи воаиди иерарх! - ташкилот, асосиатсия ва г. сурат мегирад. Зимнан бояд таъкид кард, ки дар доираи корхонаву холагиао таснифкунии фаъолият ва низоми иерарх! зарур аст. Ин зарурат на аз нигоаи бааодиаии меъёр!' ва ё элоди аокимият, балки пеш аз аама аз нигоаи сарфаи харолоти трансаксион! бояд арзёб!' гардад. Зеро ки дар дохили корхона алока ва ё робитааои мутакобилаи коргарон дар раванди илрои вазифааои худ на ба ёрии нарх ва бонги нарх!' сурат мегирад, балки ахборро аз сардори худ мегиранд. Зеро ки роабарони коргоа, соаибкорон дар мавриди кабули карораои маъмур!' меандешанд, ки ч!' тавр харолоти трансаксиониро паст намоянд: бо роаи таъсиси ташкилот, фирма, асосиатсия ва ё бо воситаи фишангаои бозор!'. Масалан, агар соаиби коргоа бо муштарии беинсоф бархурд дорад, пас вай бояд карори окилонаеро чун яке аз ин нусхааои алатернатив!' кабул намояд: а). бо шахсони (фирмаао) аукук! шартнома бандад (созиши бозор!) б). барои кори доим!' аукукшиносеро кабул намояд, яъне уро дар иерархия ворид кунад.
Табиист ки интихоби вай дар олами нусхаао ва ё аолатаое, ки дучор мешавад, аз бузургии харолоти трансаксион! алокаманд!' дорад. Натилаи ин интихоб бо такозои харолоти аккали трансаксион! дар аар як нусха бояд муайян гардад. Яъне, дар кадом ин нусхааои фаъолият бузургии харолоти трансаксион! паст аст. Мутаассифона, дар кишвар афзалгирии фаъолияти соаибкории фард!' мушоаида мешавад. Ба назари мо, яке аз сабабаои ин аодисот афзалияти сифатаои элоди аокимият, боло гирифтани сатаи амалаои бюрократии ташкилотаои нав ва аамин тарик, дуршавии фаъолияти онао аз аадафаои асос!' - сарфаи харолоти трансаксион! мебошад.
Барои истеасолгарон зарур аст, ки аз тору пуди алокааои низоми иктисод!'-холаг! иттилову ахборро оид ба интихоби намуду технология,
йалми истеасоли молу хизмат, теъдоди харидорони он пайдо кунанд. Тарзу услуби арзонтару камхарл пайдо кардани ин иттилоотро бозор мусоидат мекунад. Дар ин кор, албатта, харолоти трансаксионии низоми бозор'1 вулуд дорад, аммо бузургии онао нисбат ба харолоти трансаксион!' марбут ба марказикунонии ахбор (вобаста кардани аар як истеасолгар ба истеъмолгарон дар доираи иктисодиёти милл!) паст мебошад. Илова бар ин, агар аз як тараф, ба як «каф ва ё мушт»-и ягон ламъ кардани ахбораои парокандаву пошхурда, яъне марказонидани онао кори хеле мураккаб бошад, аз тарафи дигар, зери «мушти» ягона карор гирифтани иттилооту ахборао бавулудоии вазъи монополиро барои гуруааои кучаки соаибкорон мусоидат карда, аксари соаибкорон берун аз он мемонанд ва ё аз дастрас! маадуд мегарданд.
Вожашои калидУ: корхонааои хурд, ташаккули фирмаао, ниаод, сохтори дохилии фирма, шартномаао, харолот.
Ключевые слова: малые предприятия, феномен возникновения и развития фирм, призма институциональных теорий, категории института, внутренняя структура фирм, трансакционные расходы, оппортунистическое поведение агентов, специфичность активов, роль контрактов
Keywords: small enterprises, a phenomenon occurrence and development of firms, a prism of institutional theories, an institute category, internal structure of firms, transactions expenses, opportunistic t behavior of agents, specificity of actives, a role of contracts
Адабиёт:
1. Паёми Президенти Лумаурии Толикистон ба Маллиси Олии Лумаурии Толикистон. 20 апрели соли 2010.
2. Общая эконом теория. (политэкономия): Учебник/ под общ. Ред.акад. Вещепина Г.П. Журавлевой. - М.: Промо Медиа, 1995. - С.241.
3. Коуз Р. Курс экономической теории/Под.ред.Чепурина М.Н. и Киселевой Е.А.- Киров: АСА, 2005.- С.589
4. Омори солонаи Лумаурии Толикистон, Кумитаи давлатии омори Лумаурии Толикистон. -Душанбе, 2009.-С. 226.
5. Хайек Ф. Пагубная самонадеяность. -М., 1992.-С. 130-131.
6. Самуэльсон П.,Нордхаус В.Экономика. 15 издание.-М.,1997.-С.403.
Мирсаидов Аброр Бобоевич, —
доктор экономических наук,профессор, проректор по науке ТГУПБП, Абдуллоев Олим, — старший преподаватель кафедры бухучёта и аудита ТГУПБП.
Малые предприятия в ассиметрической системе рыночной экономики
В статье рассматриваются основные цели малых предприятий, феномен возникновения и развития фирм, а также причины их реорганизации через призму институтциональных теорий. Здесь, кроме категории института, для объяснения существования и внутренней структуры фирм использовались и анализировались такие ключевые категории, как трансакционные расходы, оппортунистическое поведение агентов, специфичность активов, содержание и роль контрактов в хозяйственной жизни фирмы и т.д.
Mirsaidov A.B.,
Abdulloev O.
Small enterprises in asymmetrical market economy system
The authors of the article considers the main objectives of small enterprises, a phenomenon of occurrence and development of firms, and also the reasons of their reorganization through prism of institutional theories are considered. Here, except an institute category, for an explanation of existence and internal structure of firms such key categories, as transaction expenses, opportunistic behavior of agents, specificity of actives, the maintenance and a role of contracts in an economic life offirm and so on were used and analyzed.
Ганиев Таваралг Бобоевич, —
доктори илмпои иктисодг, профессори ДМТ
ТЕХНОЛОГИЗАТСИЯИ РУШДИ НЕРУИ КАСБИИ МЕНЕЛМЕНТИ МУОСИР
Ташаккули неруи касбии менелменти замони муосирро бе технологизатсияи электрон! тасаввур кардан гайриимкон буда, факат дар асоси системаи пуркуввати электронии касб! ва пурра компютеризатсиякунонии фаъолияти менелменти касбии муосир мо метавонем самаранокии баланди истифодабарии захирашоро таъмин намуда, дар катори давлатшои пешкадами дунё карор гирем.
Талрибаи менелменти ширкатшои азими байналхалк! ва ширкатшои азими давлатшои пешкадами саноатии лашони пешкадам гувоши он мебошад, ки имруз истифодаи барномашои махсуси максадноки касб! имкон
