Научная статья на тему 'ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ ВЫЯВЛЕНИЯ ПРИЗНАКОВ НЕПЛАТЕЖЕСПОСОБНОСТИ: CASH FLOW И BALANCE SHEET'

ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ ВЫЯВЛЕНИЯ ПРИЗНАКОВ НЕПЛАТЕЖЕСПОСОБНОСТИ: CASH FLOW И BALANCE SHEET Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
119
53
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
банкротство / кредитор / дебитор / неплатежеспособность / денежные обязательства / обязательные платежи / bankruptcy / creditor / debtor / insolvency / monetary obligations / mandatory payments

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Худайбергенов Бехзод Бахтиёрович

В данной статье научно обосновано, что неплатежеспособность это неспособность должника удовлетворить требования кредиторов, в каких случаях инициирование дела о банкротстве, являются необходимым признаком неплатежеспособности увеличение суммы, установленной обязательством (долгом) и неисполнение обязательства (долга) в течение соответствующего срока. Также были выдвинуты предложения по дальнейшему совершенствованию действующих норм с использованием применяемых в английском праве признаков cash flow или коммерческой неплатежеспособности, введению в национальное законодательство норм, связанных с инициированием дела о банкротстве на основании balance sheet неплатежеспособности, и связанных с условными и перспективными обязательствами. Кроме того, при определении признаков неплатежеспособности было проанализировано, что денежные обязательства и долги по обязательным платежам должны учитываться, требования, вытекающие из трудовых отношений, не должны быть основанием для возбуждения дела о банкротстве.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LEGAL ASPECTS OF IDENTIFYING SIGNS OF INSOLVENCY: CASH FLOW AND BALANCE SHEET

In this article, it is scientifically proved that insolvency is the inability of the debtor to satisfy the creditors’ claims, in which cases the initiation of bankruptcy proceedings, basic signs of insolvency are an increase in the amount established by the obligation (debt) and non-fulfillment of the obligation (debt) during the corresponding period. Proposals were also put forward to further improve the existing norms through the features of cash flow or commercial insolvency used in English law, to introduce into national legislation norms related to the initiation of bankruptcy proceedings on the basis of balance sheet insolvency, and related to conditional and prospective obligations. In addition, when determining the signs of insolvency, it was analyzed that monetary obligations and debts on mandatory payments should be taken into account, and claims arising from labor relations should not be grounds for initiating bankruptcy proceedings.

Текст научной работы на тему «ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ ВЫЯВЛЕНИЯ ПРИЗНАКОВ НЕПЛАТЕЖЕСПОСОБНОСТИ: CASH FLOW И BALANCE SHEET»

УДК 336.717 (042)(575.1)

Худайбергенов Бе^зод Бахтиёрович

юридик фанлар буйича фалсафа доктори (PhD), Тошкент давлат юридик университети катта укитувчиси, докторант, xudaybergenovbexzod@gmail.com +99897-722-03-15

ТУЛОВГА ЦОБИЛИЯТСИЗЛИК БЕЛГИЛАРИНИ АНЩЛАШНИНГ ^УЦУЦИЙ ЖИХДТЛАРИ: CASH FLOW ВА

BALANCE SHEET

Аннотация: Ушбу мацолада туловга цобилиятсизлик царздорнинг кредиторлар талабларини цаноатлантира олмаслиги, цайси уолатларда банкротлик иши цузгатилиши, туловга цобилиятсизликнинг зарурий белгилари сифатида мажбуриятнинг (царзнинг) белгиланган мицдордан ортиб кетиши ва мажбуриятнинг (царзнинг) тегишли муддатларда бажарилмаслик уолатлари илмий-ууцуций жиуатдан асослантириб берилган. Шунингдек, инглиз ууцуцида цулланиладиган cash flow ёки тижорат туловга цобилиятсизлик белгиларидан фойдаланган уолда амалдаги нормаларни янада такомиллаштириш, balance sheet туловга цобилиятсизлик асосида банкротлик ишини цузгатиш, шартли ва истицболли мажбуриятлар билан боглиц нормаларни миллий цонунчиликка киритишга доир таклифлар илгари сурилган. Бундан ташцари, туловга цобилиятсизлик белгиларини аницлашда пул мажбуриятлари ва мажбурий туловлардан булган царзлар инобатга олиниши, меунат муносабатларидан келиб чицадиган талаблар банкротлик ишини цузгатишга асос булмаслиги таулил цилинган.

Калит сузлар: банкротлик, кредитор, царздор, туловга цобилиятсизлик, пул мажбуриятлари, мажбурий туловлар

Худайбергенов Бехзод Бахтиёрович,

доктор философии по юридическим наукам (PhD)

ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ ВЫЯВЛЕНИЯ ПРИЗНАКОВ НЕПЛАТЕЖЕСПОСОБНОСТИ: CASH

FLOW И BALANCE SHEET

Аннотация: В данной статье научно обосновано, что неплатежеспособность - это неспособность должника удовлетворить требования кредиторов, в каких случаях инициирование дела о банкротстве, являются необходимым признаком неплатежеспособности увеличение суммы, установленной обязательством (долгом) и неисполнение обязательства (долга) в течение соответствующего срока. Также были выдвинуты предложения по дальнейшему совершенствованию действующих норм с использованием применяемых в английском праве признаков cash flow или коммерческой неплатежеспособности, введению в национальное законодательство норм, связанных с инициированием дела о банкротстве на основании balance sheet неплатежеспособности, и связанных с условными и перспективными обязательствами. Кроме того, при определении признаков неплатежеспособности было проанализировано, что денежные обязательства и долги по обязательным платежам должны учитываться, требования, вытекающие из трудовых отношений, не должны быть основанием для возбуждения дела о банкротстве.

Ключевые слова: банкротство, кредитор, дебитор, неплатежеспособность, денежные обязательства, обязательные платежи

Behzod Hudaybergenov,

Doctor of Philosophy in Law,

LEGAL ASPECTS OF IDENTIFYING SIGNS OF INSOLVENCY: CASH FLOW AND BALANCE

SHEET

Annotation: In this article, it is scientifically proved that insolvency is the inability of the debtor to satisfy the creditors' claims, in which cases the initiation of bankruptcy proceedings, basic signs of insolvency are an increase in the amount established by the obligation (debt) and non-fulfillment of the obligation (debt) during the corresponding period. Proposals were also put forward to further improve the existing norms through the features of cash flow or commercial insolvency used in English law, to introduce into national legislation norms related to the initiation of bankruptcy proceedings on the basis of balance sheet insolvency, and related to conditional and prospective obligations. In addition, when determining the signs of insolvency, it was analyzed that monetary obligations and debts on mandatory payments should be taken into account, and claims arising from labor relations should not be grounds for initiating bankruptcy proceedings.

Key words: bankruptcy, creditor, debtor, insolvency, monetary obligations, mandatory payments

Туловга кобилиятсизлик белгиларининг аник тавсифи туловга кобилиятсизлик (банкротлик) хукукининг хар кандай тизими учун фундаментал хисобланади. Шундай булса-да, олимлар, конун чикарувчи ва суд органлари вакиллари хозиргача бу концепциянинг мослашувчан ва етарлича изохи-ни бериш масаласида якдил ёндашув учун курашиб келадилар. Туловга кобилиятсизлик (банкротлик) хукукининг моддий ва процессуал хукук нормала-ридан иборатлиги, унда турли хукук сохаларининг кесишуви, таомилларнинг иктисодий механизмлар билан чамбарчас богликлиги туловга кобилиятсизлик белгилари хакида илмий хулосалар чикаришда мураккабликларни юзага келтиради.

Узбекистон Республикаси конунчилиги "банкротлик" ва "туловга кобилиятсизлик" атамалари уртасида катъий фаркни белгиламаган булса-да, куп холларда бу атамалар назарияда хам, амалиётда хам бир маънода кулланилмайди [1]. Адабиётлар-да бу атамаларнинг маъно-мазмунига багишланган фикр-мулохазалар билдирилган ва ягона ёндашув мавжуд эмас [2]. Ф.Отахонов ва Ф.Ибратова ёзади-ки, бу уринда карздор корхонанинг судгача булган ахволини ночор сузи билан ифодалаб, хужалик суди карори билан корхона банкрот деб эътироф этили-шини фарклаш лозим. "Банкрот" атамаси эса факат суднинг хал килув кароридан сунг корхонага нисба-тан кулланиши мумкин [3].

"Туловга кобилиятсизлик" тушунчаси карздор-нинг кредиторлар талабларини бажара олмаслик холатини билдиради. Туловга кобилиятсизлик хо-лати иш кузгатилишидан олдин пайдо булади ва бу холат карздор банкрот деб топилиб, давлат руйха-тидан чикарилгунча ёки карздор тулов кобилияти тиклангунча сакланиб туради. Кузатув, суд санаци-

яси, ташки бошкарув ва тугатишга доир иш юритиш таомиллари карздорнинг туловга кобилиятсизлиги натижасида кулланилади, карздорнинг банкротлиги натижасида эмас. Банкрот деб топилган барча карз-дорлар туловга кобилиятсиз хисобланса, туловга ко-билиятсиз карздорларнинг барчаси хам банкрот деб топилмаслиги мумкин.

Туловга кобилиятсизлик карздорнинг кредиторлар талабларини каноатлантира олмаслигини англатса, туловга кобилиятсизлик белгилари кре-диторларнинг кайси талаблари, унинг микдори ва канча муддат бажарилмаганлигида ифодаланади. Ушбу белгилар карздорни туловга кобилиятсиз деб хисоблашга асос булади. Туловга кобилиятсизлик-ни хал килиш, асосан, банкротлик иши доирасида хал килингани боис, уни банкротлик тугрисидаги ишни кузгатиш ва тегишли асослар мавжуд булган-да карздорни банкрот деб топиш учун зарурий бул-ган ва судга такдим килинадиган юридик фактлар йигиндиси, дейиш мумкин.

Муайян бир даврларда, хусусан, утган асрнинг 90-йиллари ва асримиз бошида туловга кобилиятсизлик белгилари МДХ давлатлари конун хужжатла-ри ва юридик адабиётларида "банкротлик аломат-лари" деб курсатилди (масалан, В.Н.Ткачев ёзадики, банкротлик аломатлари шахсни банкрот деб топиш ёки узини банкрот деб эълон килишга имкон берув-чи формал ва моддий фактлар йигиндисидир [4]). Бунинг узига яраша сабаблари бор эди, албатта. Бо-зор иктисодиётига янги кириб келган, мулкий муно-сабатлар тулик шаклланмаган давлатлар истикбол-сиз ва зарар куриб ишлаётган корхоналарни киска муддатларда банкрот килишдан, уларни иктисодий жараёнлардан зудлик билан чикариб юборишдан манфатдор эди. Шунинг учун карздорни банкрот

килиш, тугатиш жараёнида кредиторлар билан хи-соб-китоб килишга каратилган хукукий тизим яра-тилган эди. Кдездорни реабилитация килиш хаки-даги карашлар мавжуд булса-да, мавжуд иктисодий холат буни амалга оширишга имкон бермасди.

Туловга кобилиятсизлик икки маънода ишлати-лади: карздорнинг кредиторлар талабларини бажа-ришга имконсизлигини англатувчи умумий маъно-даги туловга кобилиятсизлик ва банкротлик ишини кузгатишнинг шарти булган тор маънодаги туловга кобилиятсизлик. Хукукий адабиётларда ва конун хужжатларида иккинчи маънода купрок кулланила-ди.

Банкротлик ишини кузгатишнинг шарти булган туловга кобилиятсизликнинг куйидаги зарурий бел-гилари мавжуд:

- мажбуриятнинг (карзнинг) белгиланган миц-дордан ортиб кетиши;

- мажбуриятнинг (карзнинг) белгиланган муд-датларда бажарилмаслиги.

Узбекистон Республикасининг 2003 йил 24 апрелдаги "Банкротлик тугрисида"ги конунида туловга кобилиятсизликнинг зарурий белгилари курсатилган булиб, унинг 4-5-моддаларига муво-фик, банкротлик тугрисидаги иш цуйидаги уолатларда цузгатилади:

агар тегишли мажбуриятлар ва (ёки) тулов маж-буриятлари юзага келган кундан эътиборан уч ой ичида карздор томонидан бажарилмаган булса, карздор шахарни ташкил этувчи корхона хамда унга тенглаштирилган корхоналар томонидан эса - олти ой ичида бажарилмаган булса;

карздорга нисбатан кредиторлар талаблари ба-завий хисоблаш микдорининг камида уч юз бара-варини ташкил этса, карздор шахарни ташкил этувчи корхона хамда унга тенглаштирилган корхонага нисбатан базавий хисоблаш микдорининг камида беш минг бараварини ташкил этса, карздор якка тартибдаги тадбиркорга ёки якка тартибдаги тадбир-кор макомини йукотган жисмоний шахсга нисбатан эса базавий хисоблаш микдорининг камида йигир-ма бараварини ташкил этса.

^арздорлик микдорларининг конун нормалари билан белгиланмаслиги карзларни ундириш жараё-ни узок муддатга чузилишига олиб келади.

Бажариш муддатларнинг кечикиши туловга ко-билиятсизликнинг динамик курсаткичи хисоблана-ди. Е.А.Махнева тугри таъкидлаганидек, "давлат иктисодиёти канчалик яхши ривожланган булса, туловга кобилиятсизлик учун белгиланган муддат шунчалик киска булади. Аксинча, давлат иктисо-диётининг ривожланиш даражаси паст булса, икти-

содий инкироз чукуррок булади, карздорнинг бан-кротлигини белгиловчи муддат шунча узок давом этади" [5].

Агар корхона кисман туловга кобилиятсиз бул-са, (бажарилмаган мажбуриятнинг (карзнинг) мик-дори (300 баравар) ва утказиб юборилган муддат (3 ой) белгиланган тартибда тулмаган) банкротлик тугрисидаги ишни кузгатиш имконияти истисно килинади. Бунда карздор ва унинг кредиторлари уртасидаги низо оддий фукаролик-хукукий восита-лар билан, масалан, пул мажбуриятларини бажариш муддатини кечиктирганлик учун карздорни жавоб-гарликка тортиш билан хал килиниши мумкин [6].

Мутлак туловга кобилиятсизлик пайтида банкротлик тугрисидаги иш кузгатилади. Агар ишни куриш давомида карздорнинг тадбиркорлик фао-лиятини саклаб колишнинг имкони булса, у реабилитация килинади. Агар бундай имконият булмаса, карздор ночор сифатида бахоланиб, банкрот деб то-пилади. Ушбу холатда "туловга кобилиятсизлик" ва "банкротлик" тушунчалари бутун ва кисм сифатида намоён булади. Банкротлик туловга кобилиятсизлик динамикасининг бир кисмини узида намоён килади.

Туловга кобилиятсизлик белгиларини нисбатан кенгрок хукукий тартибга солишда инглиз хукуки дастлабки кадамни ташлаган. Инглиз хукуки хами-ша кредитор томонидан туловга кобилиятсизлик иши (банкротлик иши шундай номланади) кузга-тилиши мумкин булган умумий ва махсус холатлар коришмасини уз ичига олган. Хусусан, 1844 йилги Акциядорлик жамиятлари тугрисидаги актга муво-фик, гарчи унинг IV бобида туловга кобилиятсизлик сифатида корхонанинг талабларни каноатлантира олмаслиги баён килинган булса хам кредитор истис-но холатларда карздорни тугатиш хакида мурожаат килиши мумкин булган [7]. Хозир амалда булган туловга кобилиятсизлик тугрисидаги конун хужжа-тида [8] "туловга кобилиятсизлик"ка эмас, "корхо-нанинг карзларни тулашга лаёкатсизлиги" тушун-часига таъриф берилган. Гарчи номланишида та-фовут булса-да, царзларни тулашга лаёцатсизлик (inability to pay [the company's] debts) уам туловга цобилиятсизликнинг белгиларини узида ифодалайди ва туловга цобилиятсизлик ишини цузгатишнинг шарти сифатида бауоланади. Яъни корхона куйидаги холатларда карзларни тулашга лаёкатсиз хисо-бланади:

1) (а) агар кредиторнинг 750 фунт стерлингдан ортик карзни тулаш хакидаги ёзма талабномаси кор-хонанинг (карздорнинг) руйхатдан утган биносида колдирилган ва шундан сунг корхона уч хафта даво-мида карзни узмаган ёки талабларни каноатлантириш

учун таъминот такдим килмаган ёхуд карзларни бир-лаштирмаган (ушбу уолатда царзларни (талабларни) бирлаштириш (compounding a debt ёки composition with creditors) уацида битим тузилади, бир креди-торга цушимча ваколатлар тацдим этилиб, бошца кредиторларнинг талабларини цаноатлантириш мажбурияти зиммасига юклатилади) булса; (b) агар Англия ёки Уэльсда кредиторлар фойдасига кабул ки-линган суднинг карори, ажрими ёки буйруги ижро ёки бошка жараёнда тулик ёки кисман бажарилмасдан кайтган булса; (с) агар Шотландияда карордан кучир-ма (extract decree), реквизитли облигациядан кучирма (extract registered bond), реквизитли протест кучирма (extract registered ptotest) асосида индукция заряди-нинг (induciae of a charge) тулов муддати утган булса; (d) агар Шимолий Ирландияда корхонага нисбатан суд карори ижро килинмаганлик хакида маълумот-нома такдим килинган булса; (e) агар корхонанинг муддати келган карзларини коплашга кодир эмаслиги судга исботланган булса;

2) шунингдек, качонки активларнинг микдо-ри мажбуриятлар микдоридан, шартли ва истик-болли мажбуриятларни (contingent and prospective liabilities) хисобга олганда, камрок булса, корхона карзларни тулашга лаёкатсиз хисобланади;

3) (1) (а) кисмда келтирилган карздорлик сум-маси XV боб 416-моддада курсатилган тартибда оширилиши ёки камайтирилиши мумкин.

Демак, хужжат билан икки хил туловга кобилиятсизлик фаркланмокда: cash flow (инглизчадан тар-жимаси "пул тушуми") ва balance sheet (инглизчадан таржимаси "бухгалтерия баланси"). Эски хужжат-ларда cash-flow ва Balance sheet концепциялари бир-лаштирилган холда баён килинган. 1986 йилги акт билан улар биринчи марта ажратилди.

Cash flow ёки тижорат туловга кобилиятсизлик бешта холат (1) (а) (b) c) (d) (e) билан исботланади (улардан иккитаси Шимолий Ирландия ва Шотландия учун алохида белгиланган). 1986 йилдан бери сash flow туловга кобилиятсизликнинг реал мавжуд булиши хакидаги мунозаралар давом этиб кела-ди. Айникса, ишда катнашувчи шахслар сash flow туловга кобилиятсизликнинг мавзудлигини исбот-лаш учун (шартномавий) шартли ва истикболли мажбуриятларнинг холатини хам аниклаши керак булади ва бу, уз навбатида, кредиторларга кийинчи-ликларни келтириб чикаради. Шартли мажбурият муайян воцеа ёки уодиса содир булиши билан вужу-дга келадиган, истицболли мажбурият деганда эса келажакда муддат утиши билан юзага келиши ку-тилаётган шартномалардан келиб чицадиган маж-буриятлар назарда тутилмоцда.

Cash flow TynoBra KoSmHHTcranHK SeBocura KopxoHaHHHr rynoB koSh^hhthhh TuKnam, Kena^aK-ga nyn rymyMHHH aparum opKanu KopxoHaHH caKnaS Konumra KaparunraH, gecaK MySonara SynMangu.

CeHgc ryrpu TatKugnaraHugeK, MyBa^aKuaTnu pecтpyкrypнзaцннгa ^a^ar Kena^aKgaru nyn rymyMH opKanu эpнmнnagн, ryramm ^aMuaTra 3apap eTKa3a-gu, cornoMnamTupum KynnunHKHH TatMHHnaSgH Ba HKTHCoguH xaeTHu xuMoa Kunagu [9].

Cash flow TynoBra кoSнпннтcнзnнк MoxuaTaH Y3-SeKMCTOH KoHyHHunuruga SenrunaHraH SaHKpoTnuK umuHu Ky3raTum mapTnapura hkuh.

Balance sheet TynoBra ^Sunu^-cronm (2) Kap3-gop aKTuBnapHuHr MuKgopu Ma^SypuaTnap MuKgo-pugaH, mapTnu Ba ucTuKSonnu Ma^SypuaTnapHu xu-coSra onraHga, KaMnuru rymyHunagu. Arap KopxoHa Myggaru KenraH Kap3napHu SapTapa^ Kuna onca Ba ^opuft Mon-MynK Ma^SypuaTnapHu Konnamra eTapnu Synca, y TynoBra KoSunuaTnu xucoSnaHagu. Balance sheet TynoBra кoSнnнaтcнзnнк Senrunapu MaB^ygnu-ru KyHugaruna aHuKnaHagu:

Жадвал

Жорий мол-мулк

Дебиторлик карзлар 4,644 4,696

Пул маблаглари ва пул эквивалентлари 14,096 12,815

Бошк;а инвестициялардаги улушлар 2,093

18,760 19,604

Умумий мол-мулк 37,210 37,129

Фондлар

Жамгарма фондлар 7,429 4,958

Адолатли киймат захиралари 2,524 2,348

Хорижий валюталар хдсоб-китоби буйича захиралар 2,635 2,828

Хайрия фондлари ва бошкка фондлар 2,766 2,426

4,774 6,904

Жорий мажбуриятлар

Кредиторлик карзлар 9,119 4,932

Таъминот 416 349

Авансга олинган туловлар ва йигимлар 13,029 12,969

22,564 18,250

Ушбу жадвалда жорий мол-мулкнинг киймати 18,760 фунт стерлингни, жорий мажбуриятлар эса

22,564 фунт стерлингни ташкил этишини куриши-миз мумкин ва бу balance sheet туловга кобилиятсизлик мавжудлигидан далолат беради [10].

Бу холат корхонанинг фаолияти ва молиявий хи-соботларини чукур ва окилона билишни талаб ки-лади. Одатда факат "ичкаридагилар" (директорлар ва акциядорлар каби) бу маълумотга эга булади. Шу боис, balance sheet туловга кобилиятсизлик асосида-ги суд хужжатлари сash flow туловга кобилиятсиз-ликка караганда нисбатан камрок кабул килинади.

Бирок Eurosail иши буйича кабул килинган суд карорлари сash flow туловга кобилиятсизлик (1) (е) билан balance sheet туловга кобилиятсизлик (2) уртасида аник чегара белгиланмаганини курсат-ди. Хусусан, ишни курган апелляция инстанцияси суди balance sheet туловга кобилиятсизликни "пул маблагларининг кайтмаслиги", яъни "барибир кайт-майди" принципига таянган холда исботлашга хара-кат килди ва буни корхона рахбари корхонанинг ту-гатилишидан бошка чора мавжуд булмаганда судга ариза такдим килиши шарт булган холат сифатида бахолади. Ундан юкори турувчи суд эса корхонанинг тулов кобилиятини бахолашда шартли ва истикбол-даги мажбуриятларни (2045 йилдагина мажбурият-ларни бажариш муддати якунига етар эди) хам ино-батга олиш лозимлигини билдирди [11].

Ушбу холатлар, яъни (1) ва (2) маъмурият (administration) (агар малакали сузувчи заряд сацлов-чиси (qualifying floating charge holder) мурожаат цилган уолларда шу шахс бошцарувчи этиб тайин-ланади ва маъмурият таомили жорий цилинмайди. Малакали сузувчи заряд сацловчисига корхонанинг бутун мол-мулки ёки амалдаги бутун мол-мулки те-гишли булиши мумкин [12]) ёки тугатиш (liquidation) (агар тулов цобилиятига эга таъсисчилар царздор корхонани ихтиёрий тугатаётган булса, ушбу та-омил жорий цилинмайди) таомилларини куллаш хакида мурожаат килишга асос булади. Бирок карз-ларни тулашга лаёкатсизликнинг узи карздорга хеч кандай хукукий окибатлар келтириб чикармайди [13]. Барча хукукий окибатлар туловга кобилиятсизлик иши кузгатилгандан кейин пайдо булади.

Balance sheet туловга кобилиятсизлик (айрим адабиётларда туловсизлик принципи деб хам юри-тилади) айни пайтда Узбекистан конунчилиги билан белгиланмаган. Бирок 1994 йилги "Банкротлик тугрисида"ги конун асосида туловсизлик принципи ётарди [14]. 1998 йилда ушбу принципдан воз кечил-ди. Balance sheet туловга кобилиятсизликдан фойда-ланишнинг кандай афзалликлари бор, деган уринли савол тугилади.

Хозирги кунда айрим турдаги тадбиркорлик

субъектларини давлат руйхатидан утказиш учун устав фондининг минимал микдори талаб килин-маяпти ёки нисбатан кам микдорда белгиланяпти. Оилавий корхона ташкил килиняпти, унинг устав фонди базавий хисоблаш микдорининг 10 баравари (2 230 000 сум) микдорида шакллантирилди, унинг бошка мол-мулки мавжуд эмас. Ушбу корхона бизнес режага, унинг таъсисчилари тегишли билим ва куникмага эга булмагани сабабли муайян вактдан кейин тезда карздорга айланди. Унинг карзи мик-дори 4 000 000 сумни ташкил килар эди. Амалдаги конунчиликка мувофик, корхонага нисбатан банкротлик ишини кузгатиш учун базавий хисоблаш микдорининг 30 баравари (6 690 000 сум) микдорида карздорлик булиши лозим. Бундай холатда карз микдори карздор мол-мулки микдоридан ортиб кет-гани сабабли balance sheet туловга кобилиятсизлик асосида банкротлик ишини кузгатиш максадга му-вофик.

Шунингдек, "Банкротлик тугрисида"ги конун-нинг IX бобида банкротликнинг соддалаштирилган таомиллари келтирилган булиб, унда тугатилаётган юридик шахс банкротлигининг узига хос хусусият-лари ва хозир булмаган карздорнинг банкротлиги ёритилган. Гарчи тугатилаётган юридик шахс ва хозир булмаган карздор тугатилиш арафасида бул-са-да, бундай турдаги тугатилаётган, мол-мулки, бошкаруви мавжуд булмаган корхоналарга нисбатан кандай асосга кура банкротлик ишини кузгатиш мумкинлиги хукукий тартибга солинмаган. Улар-нинг мол-мулки мавжуд булмагандан кейин уз-узи-дан карздорлик микдори мол-мулклар микдоридан ортик деб хисобланди. Бу эса balance sheet туловга кобилиятсизлик асосида банкротлик ишини кузга-тишга асос булади.

Руанда туловга кобилиятсизлик тугрисидаги конунининг 1-моддасида туловга кобилиятсизлик cash-flow ва balance sheet™ уз ичига олиши ва шу асосларда туловга кобилиятсизлик ишини кузгатиш мумкин [15].

Давлатларнинг хукук тизимларида хар хил туловга кобилиятсизлик тестлари белгиланган:

- ликвидлик тести (инг. - liquidity test; нем. — Zahlungsunfähigkeit);

- баланс тести (balance sheet test);

- хаддан ташкари карздорлик тести (инг. - over-indebtedness; нем. -

Überschuldung) [16].

Ликвидлик тести деганда cash flow тест назарда тутилмокда ва у карздорнинг карзни тулашни тух-татганида ва муддати келган карзларни бартараф кила олмаслигида ифодаланади. Малайзиялик олим-

лар тугри таъкидлаганидек, туловга кобилиятсизлик тестларидан бири cash flow хисобланади, корхона-нинг активлари ва хаётий бизнеси мавжуд булса-да, у муддати келган карзларини тулашга мажбурдир [17].

Баланс тести деганда balance sheet туловга ко-билиятсизлик тушунилади ва бу активлардан пас-сивларнинг ортик булишидир. Айни пайтда бу тест жуда куп давлатлар конунчилигида уз аксини топ-ган.

Хаддан ташкари карздорликда корхонанинг хеч кандай мол-мулки, унинг бошкаруви мавжуд бул-майди.

Австрияда банкротлик ишини ихтиёрий кузга-тиш учун карздорда банкротлик жараёни билан боглик харажатларни (масалан, суд харажатлари) коплашга етарлича мол-мулк булиши талаб этила-ди. Бу тартиб, качонки карздор узини банкрот деб топиш хакида мурожаат этганда, татбик килинади.

Банкротлик ишига киришга тускинлик килув-чи холатлар "старт тусиклари" (стартовый барьер, commencement threshold) дейилади. Бундай ту-сиклар карздорликнинг минимал суммаси, креди-торларнинг минимал сони, мажбуриятлар буйича туловнинг кечикиш давомийлиги билан хам урнати-лиши мумкин.

Туловга кобилиятсизликнинг шартли белгилари бир юрисдикция таркибида куйидагиларга боглик равишда хам келтирилиши мумкин:

- карздорнинг узига;

- банкротлик ишини кузгатаётган шахсга;

- айрим холатларда кулланилаётган таомиллар-га (тугатиш ёки реабилитация).

Масалан, банкротлик ишини кузгатиш хукуки факат карздорга берилиши мумкин. Ёки айрим хукук-тартиботларда карздорнинг уз ташаббуси би-лан банкротлик ишини кузгатиши мажбурият сифа-тида курсатилган. Туловга кобилиятсизлик белгилари вужудга келган пайтдан зудлик билан банкротлик ишини кузгатиш ёки туловга кобилиятсизлик хавфи борлиги натижасида мурожаат килиш карздор моли-явий холатининг ёмонлашиш хатарини камайтира-ди. Бошка томондан, карздорнинг банкротлик ишини кузгатиши кредиторлар билан неформал тарзда карздорликни бартараф килиш имкониятини пасай-тиради.

Туловга кобилиятсизлик белгиларини аниклаш-да пул мажбуриятлари ва мажбурий туловлардан булган карзлар инобатга олинади. Пул мажбурияти - карздорнинг фукаролик-хукукий шартномаси буй-ича хамда конун хужжатларида назарда тутилган бошка асосларга кура кредиторга муайян пул сум-

масини тулаш мажбурияти хисобланса, мажбурий туловлар - давлат бюджетига ва давлат максадли жамгармаларига туланадиган соликлар ва бошка мажбурий туловлардир.

Иш хаки, муаллифлик шартномалари буйича хаклар, алиментларни тулаш буйича карздорлик, шунингдек, хаёт ёки согликка етказилган зарарнинг урнини коплаш ва маънавий зиённи компенсация килиш хакидаги талаблар туловга кобилиятсизлик белгиларини аниклашда инобатга олинмайди. Бан-кротлик тугрисидаги иш тадбиркорлик фаолияти билан чамбарчас боглик булгани сабабли пул маж-буриятлари буйича кредиторларга устуворлик бери-лади. Куплаб давлатларда мажбурий туловлар буйича кредиторларга банкротлик ишини кузгатишга ваколат берилмаган.

"Банкротлик тугрисида"ги конуннинг 63-мод-дасида иш хаки, муаллифлик шартномалари буйи-ча хаклар, алиментларни тулаш буйича карздорлик, шунингдек, хаёт ёки согликка етказилган зарарнинг урнини коплаш ва маънавий зиённи компенсация килиш хакидаги талаблар буйича кабул килин-ган суд хужжатлари, банкротлик тугрисидаги иш кузгатилган такдирда хам, ижро этилиши курсатилган. Мазкур норма хам бу тоифадаги талабларнинг туловга кобилиятсизлик белгиларини аниклашда хисобга олинмаслигини англатади.

Пул мажбуриятлари ва мажбурий туловлар-нинг микдори ва таркиби, коидага кура, карздорни банкрот деб топиш хакида ариза иктисодий судга такдим килинган пайт билан аникланади. Ушбу хо-лат принципиал ахамиятга эга. Чунки кредиторлар йигилишида хар бир кредитор умумий кредиторлик карзидаги уз улушига мутаносиб овозлар сонига эга булади.

Шуни алохида таъкидлаш жоизки, туловга кобилиятсизлик белгилари банкротлик ишини кузгатиш учунгина эмас, балки ундан олдин кредиторлар билан узаро келишган холда туловга кобилиятсиз-ликни бартараф килишда хам кулланилади.

Туловга кобилиятсизлик тугрисидаги замона-вий конунчилик мажбуриятларни бажариш муддати келмаган, бирок туловга кобилиятсизлик хавфи мав-жуд булганда карздорга банкротлик иши даврида ва неформал шаклларда муаммони хал килиш хукуки-ни такдим этиши билан характерлидир.

Шундай килиб, туловга кобилиятсизлик, унинг белгилари ва уларни аниклашнинг хукукий жихат-ларини тахлил килган холда куйидаги хулосаларга келиш мумкин:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- туловга кобилиятсизлик карздорнинг кредиторлар талабларини каноатлантира олмаслигини

англатса, туловга кобилиятсизлик белгилари кре-диторларнинг кайси талаблари, унинг микдори ва канча муддат бажарилмаганида ифодаланади. Ушбу белгилар карздорни туловга кобилиятсиз деб хисо-блашга асос булади. Туловга кобилиятсизликнинг куйидаги зарурий белгилари мавжуд: мажбуриятнинг (карзнинг) белгиланган микдордан ортиб ке-тиши; мажбуриятнинг (карзнинг) белгиланган муд-датларда бажарилмаслиги;

- инглиз хукукида кулланиладиган cash flow ёки тижорат туловга кобилиятсизлик белгиларидан

фойдаланган холда амалдаги нормаларни янада та-комиллаштириш максадга мувофик;

- balance sheet туловга кобилиятсизлик асосида банкротлик ишини кузгатиш, шартли ва истикболли мажбуриятлар билан боглик нормаларни миллий ко-нунчиликка киритиш таклиф килинади;

- туловга кобилиятсизлик белгиларини аниклаш-да пул мажбуриятлари ва мажбурий туловлардан булган карзлар инобатга олинади, мехнат муноса-батларидан келиб чикадиган талаблар банкротлик ишини кузгатишга асос булмайди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Рахмонкулов Х.Р, Гулямов С.С. Корпоратив хукук. Хукукшунослик олий укув юртлари учун дарслик.

- Т., ТДЮИ, 2007. - 373-б.

2. Шершеневич Г.Ф. Конкурсное право. - Казань, 1898. - С. 140; Ткачев В.Н. Актуальные проблемы несостоятельности (банкротства) в современном российском праве: дисс. ... канд. юрид. наук. - М., 1999.

- С. 139; Попондопуло В.Ф. Конкурсное право. Правовое регулирование несостоятельности (банкротства): Учеб. пособие. М.: Юристъ, 2001. - С. 27; Телюкина М.В. Комментарий к Федеральному закону «О несостоятельности (банкротстве)». - М, 2003. - С. 14.

3. Отахонов Ф.Х., Ибратова Ф.Б. Хужалик судларида банкротлик ишларини куришнинг узига хос хусу-сиятлари. Монография. - Т.: ТДЮИ, 2013. - 22-б.

4. Ткачев В.Н. Конкурсное право. Правовое регулирование несостоятельности (банкротства) в России: учеб.пособие. М.: Юнити-Дана, 2012. - С. 80.

5. Махнева Е.А. Развитие гражданских правоотношений в процедурах банкротства: дисс. ... канд. юрид. наук. - М., 2002. - С. 112.

6. Попондопуло В.Ф. Коммерческое (предпринимательское) право. - М., 2005. - С. 93.

7. Vaccari E. Insolvency Statutory rules and contractual freedom: a study on the limits of corporate insolvency law in the Anglo/American tradition. Doctoral thesis. City, University of London. City research online. 2018. - P. 245. https://openaccess.city.ac.uk/id/eprint/21916/1/Vaccari%2C%20Eugenio.pdf

8. Буюк Британиянинг 1986 йилги Туловга кобилиятсизлик акти (Insolvency Act 1986). https://www. legislation.gov.uk/ukpga/1986/45/pdfs/ukpga_19860045_en.pdf

9. Jeff Sands, CTP. Insolvency and the Law. Chapter 7. Hoboken, New Jersey, USA. 10 February 2020. https:// doi.org/10.1002/9781119539971 .ch7

10. Analysing a balance sheet - an insolvency example. https://martinjquinn.com/?s=balance+sheet

11. Supreme Court clarifies balance sheet insolvency test. https://www.linklaters.com/en/insights/ publications/2013/may/supreme-court-clarifies-Balance sheet-insolvency-test; Eurosail - Has the Balance Been Redressed? https://www.lw.com/thoughtLeadership/eurosail-uk-supreme-court-insolvency#:~:text=The%2 Euro-sail%20Supreme%20Court%20ruling,test%20set%20out%20in%20s.

12. Собит ва сузувчи зарядлар нима? (What are fixed and floating charges?) https://www.realbusinessrescue. co.uk/articles/directors-advice/what-are-fixed-and-floating-charges

13. Corporate insolvency law: Perspectives and principles 3rd edition. / Milman, David; Finch, Vanessa. Cambridge: Cambridge University Press, 2017.

14. Лопаева Н.В. Правовые последствия признания юридического лица банкротом: дисс. ... канд. юрид. наук. - Т., 2006. - С. 22.

15. Ngaundje Doris Leno. Rwanda Legal Framework on Insolvency: Problems and Proposals for Reform. Pretoria, South Africa.26 May 2015. https://doi.org/10.1002/iir.1235

16. Несостоятельность (банкротство): Учебный курс. В 2 т. / Под ред. д.ю.н., проф. С.А. Карелиной. Т. 2. - М.: Статут, 2019. - С. 807.

17. Thim Wai Chen, Ruzita Azmi, Rohana Abdul Rahman. Paradigm shift from a liquidation culture to a corporate rescue culture in Malaysia: A legal review. Kedah, Malaysia. 16 July 2020. https://doi.org/10.1002/iir.1384

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.