Научная статья на тему 'ПРАВОВАЯ ПРИРОДА НАЛОГОВОГО ОБЯЗАТЕЛЬСТВА КАК РЕЗУЛЬТАТ НАЛОГОВОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ'

ПРАВОВАЯ ПРИРОДА НАЛОГОВОГО ОБЯЗАТЕЛЬСТВА КАК РЕЗУЛЬТАТ НАЛОГОВОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
96
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
налоговая система / налоговая нагрузка / виды налогов / налоговая реформа / налоговая концепция / налоговая администрация / налоговые и обязательные платежи. / tax system / tax burden / types of taxes / tax reform / tax concept / tax administration / tax and mandatory payments.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Эргашев Икром Абдурасулович

в данной статье изучены теоретические и практические аспекты правовой природы налогового обязательства как результат налогового администрирования, разработаны предложения по совершенствованию налогового законодательства.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LEGAL NATURE OF TAX LIABILITIES AS A RESULT OF TAX ADMINISTRATION

This article explores the theoretical and practical aspects of the legal nature of tax liability as a result of tax administration. Suggestions for improving tax legislation have been developed.

Текст научной работы на тему «ПРАВОВАЯ ПРИРОДА НАЛОГОВОГО ОБЯЗАТЕЛЬСТВА КАК РЕЗУЛЬТАТ НАЛОГОВОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ»

Review of law sciences

Q-------------- |

- Д^

Ikrom Abdurasulovich Ergashev,

t.a. acting professor of Tashkent State University of Law, PhD

LEGAL NATURE OF TAX LIABILITIES AS A RESULT OF TAX ADMINISTRATION

Annotation: This article explores the theoretical and practical aspects of the legal nature of tax liability as a result of tax administration. Suggestions for improving tax legislation have been developed.

Key words: tax system, tax burden, types of taxes, tax reform, tax concept, tax administration, tax and mandatory payments.

Икром Абдурасулович Эргашев,

и.о. доцента Ташкентского государственного юридического университета, доктор философии по юридическим наукам

ПРАВОВАЯ ПРИРОДА НАЛОГОВОГО ОБЯЗАТЕЛЬСТВА КАК РЕЗУЛЬТАТ НАЛОГОВОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ

Аннотация: в данной статье изучены теоретические и практические аспекты правовой природы налогового обязательства как результат налогового администрирования, разработаны предложения по совершенствованию налогового законодательства.

Ключевые слова: налоговая система, налоговая нагрузка, виды налогов, налоговая реформа, налоговая концепция, налоговая администрация, налоговые и обязательные платежи.

Икром Абдурасулович Эргашев,

Тошкент давлат юридик университети доцент в.б, ю.ф.ф.д

СОЛЩ МАЪМУРИЯТЧИЛИГИНИНГ НАТИЖАСИ СИФАТИДА СОЛЩ МАЖБУРИЯТИНИНГ ^УЦУЦИЙ ТАБИАТИ

Аннотация: мазкур мацолада солиц маъмуриятчилигининг натижаси сифатида солиц мажбуриятининг ууцуций табиати назарий-амалий жщатлари тадциц этилган. Солиц цонунчилигини такомиллаштириш буйича таклифлар берилган.

Калит сузлар: солиц тизими, солиц маъмуриятчилиги, солиц концепцияси, солиц мажбурияти, солицлар турлари, солиц исло^оти, солиц маъмуриятчилиги, солиц тулови, мажбурий туловлар.

Солик мажбурияти жамиятнинг барча аъзолари манфаатлари йулида Узбекистан Республикасининг Конституцияси ва конунчилигида давлат томонидан белгилаб куйилган хамда хар бир юридик ёки жисмоний шахс учун лозим хулк-атворни белгилаб куйган ва лозим даражада бажармаганлик учун давлат томонидан мажбурлов чоралари билан таъминланган конституциявий оммавий-хукукий мажбурияти (бурчи) хисобланади.

Ушбу мажбурият юридик фактлар, хукукий нормалар талаблари асосида белгиланади ва мураккаб динамик структура билан тавсифланиб, унинг узига хослиги шундаки, юридик фактлар тупланиб бориши билан хукукий муносабатлар тузилиши ривожланади, узгартирилади: хукуклар ва мажбуриятлар бир-бирини урнини босади, янгилари билан тулдирилади, узгаради ва хоказо. Узбекистон Республикаси Солик кодексининг 85-моддасига мувофик солик тугрисидаги конун хужжатлари билан солик туловчилар зиммасига юклатилган соликларни ва йигимларни тугри хисоблаб чикариш хамда уз вактида тулаш мажбурияти уларнинг солик мажбуриятидир [1].

Хар бир соликка нисбатан солик мажбурияти солик туловчига солик тугрисидаги конун хужжатларида белгиланган ушбу соликни тулашни назарда тутувчи холатлар юзага келган пайтдан эътиборан юклатилади. Шунингдек, кайд этиш лозимки, соликлар ва йигимлар Солик кодекси билан белгиланади, узгартирилади ёки бекор килинади.

Солик мажбуриятини ташкилий бурчга мохиятан ухшашлигини С.В. Запольский кайд этганидек: "Солик конунчилиги ёки унга ухшаш конун, конун билан кабул килинган пайтда мавжуд булмаган, факатгина ушбу конунда кузда тутилган факт юзасидан келгусида пайдо буладиган хукукий муносабатларнинг моделидир. Хукукий муносабат мавжуд булмасидан хукук ва мажбуриятлар мавжуд булиши мумкин эмаслиги каби, бюджетга пул маблагларини тулаш мажбурияти хукукий муносабат пайдо булган вактдан бошланади, бундан олдин эса эхтимолий (ташкилий) мажбурият сифатида курилиши мумкин, худди унга тегишли хукукий талаб каби" [2].

Бу фикр жуда мухим, чунки ташкилий мажбурият ва хукукий муносабат уртасидаги фаркни ажратиш керак. Бундай мажбуриятнинг роли солик-хукукий муносабатни тайёрлаш, вужудга келиши мумкин булган бузилишлар олдини олиш ва зарур ташкилий тадбирларни амалга оширишдан иборат.

Ташкилий мажбуриятни булгуси солик туловчининг булгуси мажбуриятлари ва солик органининг хукукий муносабатлардаги булгуси хукукларини уз ичига олган ташкилий холат сифатида тавсифлаш мумкин. Шу муносабат билан айтиш лозимки, эхтимолий солик туловчининг айрим ташкилий мажбуриятлари, масалан, бухгалтерия хисоби ва солик хисоботларини такдим этиш, солик тулашга мажбурловчи фактлар мавжудлигидан катъи назар, бажарилади. Давлат ваколатли органи солик тулаш учун асослар пайдо булган такдирда солик туловчи уз мажбуриятини аник ва тулик бажариши учун асосни аввалдан тайёр килиши учун конунда бундай нормалар булиши ва аник белгиланиши керак.

Шу билан бирга, илмий адабиётларда "солик тулаш бурчи" атамаси билан бирга "солик мажбурияти" атамасидан фаол фойдаланилмокда.

Хозирги кунда бир катор олимлар: Д.В. Винницкий, С.В. Запольский, М.В. Карасева, И.А. Цинделиани ва бошкалар томонидан "солик тулаш бурчи", "солик тулаш буйича мажбурияти" урнига, "солик мажбурияти" атамасидан фойдаланилган [3]. Бизнингча фикримизча, атаманинг бундай кулланилиши мунозарали.

Н.П. Кучерявенконинг фикрича, "мажбурият сузи солик туловчининг сузсиз ва бирламчи ахамият касб этувчи мажбуриятлар комплекси хусусиятини акс эттира олмайди.

Солик туловчиларнинг солик ва туловларни тулаш билан боглик булган бутун мажбуриятлар тизимини умумлаштирувчи категория сифатида "соли; тулаш бурчи" атамасидан фойдаланиш тугри булар эди [4].

Соли; мажбурияти фукаролик-хукукий жавобгарликдан фаркли равишда, гарчи кисман мулкий булсада (масалан, руйхатга олиш харакатлари мулкий тусга эга эмас), аммо хусусий-хукукий эмас, балки оммавий-хукукий тусга эга.

Д.В. Винницкий "солик мажбурияти" ва "солик бурчи" атамаларини батафсил урганиб чикиб, уз тадкикотларида суд "солик мажбурияти", "солик тулаш буйича конституциявий бурч", "конституциявий солик бурчи" каби тушунчаларни жорий этиши ва фойдаланиши хамда бу тушунчалар тез-тез чалкашлик келтириб чикаришига эътибор каратади [5].

Мазкур атамалардан фойдаланишнинг афзаллик ва камчиликлари хакида М.В. Карасева хам муносабатини билдириб утган. Унинг тахлиллари куйидагича: фукаролик-хукукий мажбурият билан бирга "солик мажбурияти" категориясидан фойдаланиш мумкинлигига далиллар куйидагилардан иборат: умумий иктисодий асос; мулк хукуки билан бевосита алокадорлик; мулкий характер; мажбурият муносабатлари томонларининг катъи белгиланганлиги, яъни унинг нисбий характери; максадга мувофиклик; фукаролик мажбуриятининг ажралмас кисми сифатидаги санкция.

Унинг фикрича, фукаролик-хукукий мажбуриятни солик мажбуриятидан ажратувчи белгилар хам мавжуд: солик мажбурияти факат карздорнинг (солик туловчининг) кредитор фойдасига аник харакатларни амалга ошириш мажбуриятини кузда тутади ва харакатларидан воз кечишни назарда тутмайди; мажбурият бир томонлама тусга эга; кредиторнинг талаб килиш субъектив хукуки хокимият талабидир; мажбурият буйича ижрони кабул килиш солик органи (махаллий узини узи бошкариш органи тимсолида муниципал тузилма) тимсолида давлат мажбурияти хисобланади; солик мажбуриятида кредиторни узгартириш мумкин эмас; карзни бошкасига утказишга хам йул куйилмайди.

М.В. Карасева, янги "солик мажбурияти" категорияси "мажбурият" фукаролик-хукукий категорияси асосий белгиларига эга эканлигини, солик хукукий муносабати эса мажбурият муносабатининг бир туридир, деган хулосага келади [6].

Ушбу келтирилган фикрлардан ташкари, куйидагиларни хисобга олиш керак: солик мажбуриятини бажарувчи шахс ва солик органлари тенг эмас ва улар узаро келишмайди, яъни хеч кандай ихтиёрийлик йук; товар алмашинуви йук; солик тулаш мажбурияти оммавий-хукукий тусга эга ва шартномадан келиб чикмайди. Бу ерда фукаролик хукукий муносабатдаги бир томоннинг иродаси билан хукукий муносабатнинг бошка томонининг аник мажбурияти мос келмаган ва солик мажбурияти аввалдан мавжуд булган солик хукукий муносабати билан уртадаги фаркни кайд этиш мухимдир.

Солик муносабатларининг мулкий хусусиятига келсак, фукаролик хукуки сохасидаги мутахассисларнинг, кушилиш мумкин булган куйидаги нуктаи назарини келтириб утиш: "Давлат бошкаруви органларининг пул маблагларни туплаш ва уларни умумдавлат эхтиёжлар учун таксимлаш жараёнида юзага келадиган мулкий муносабатлар, киймат белгисидан махрумдир. Ушбу муносабатлар доирасида пуллар киймат улчови сифатида эмас, балки туплаш воситаси функциясини адо этади. Уларнинг харакати бевосита узаро эквивалентсиз, узаро бахоланмайдиган, шунинг учун хам киймат хусусиятига эга булмаган алокалар оркали амалга оширилади" [7].

Солик тулаш солик мажбуриятининг асосий кисмидир, колган харакатлар эса унга нисбатан боглик ва иккиламчи хусусиятга эга. Бунда амалга ошириш хажми ва муддати жихатидан бу харакатлар устуворликка эга. Соли; тулаш билан боглик булмаган харакатлар мулкий хисобланмайди. Соли; мажбуриятини бажариш факат конунда назарда тутилган асослардан келиб чикади.

Соли; мажбуриятини ижро этиш буйича фаолият, шунингдек соликларни бошкарувчи органлари карама-карши харакатларини ва хаттоки, купинча соли; туловчининг соли; мажбуриятини ижро этилишидан аввал келадиган харакатларни хам киритади. Буларга соли; ва бухгалтерия хисобини юритиш услубиётини ишлаб чикиш, соли; декларация бланкаларини ишлаб чикиш хамда солик туловчиларни таъминлаш ва бошкаларни киритиш мумкин [8].

Соли; хукукий муносабатини мажбурият муносабатининг узига хос тури деб курадиган булсак, солик агентининг функцияси ва роли ушбу холатларга нисбатан зиддиятли куринади. ^онунга мувофик фукаролик-хукукий муносабатларнинг тенг хукукли иштирокчисини унинг розилигисиз жалб этиш, томон розилигисиз унга нисбатан хукмрон ваколатлар билан таъминлаш, "мажбурият" фукаролик-хукукий категорияси белгиларини акс эттириши кийин.

Бизнинг фикримизча, ижтимоий муносабатларга хукук томонидан юридик таъсир этишни таъминловчи хукукий воситалар хилма-хиллиги нуктаи назаридан солик хукукий муносабатлар субъектларининг субъектив хукуклари ва мажбуриятларини, фукаролик хукуки мажбуриятлари каби муайян хукукий муносабатлар тизимига киритиш зарур эмас.

Бошка хукук сохаларидан тулик рецепция килиш урнига, солик хукукининг уз институтларини яратиш ва ривожлантириш максадга мувофик. Д.В.Винницкий шундай деб хисоблайди: "Солик мажбурияти бу фукаролик-хукукий мажбуриятнинг алохида шакли эмас, балки ушбу мажбурият типи (модели) буйича яратилган алохида хукукий муносабатдир. Демак, бу ерда мажбурият фукаролик-хукукий тушунчаси кенгайиши хакида эмас, балки солик хукуки томонидан фукаролик хукукида ишлаб чикилган мажбурият юридик шаклининг баъзи элементларини кабул килишни куриш мумкин" [9].

Г.В.Петрованинг фикрича, "...хорижий давлатларнинг замонавий солик конунчилиги ноаникликлар ва мавхумликларнинг олдини олиш учун фукаролик-хукукий атамалар билан бир хил булишига интилмайди, балки давлатда кабул килинган иктисодий ривожланиш доктринасини хисобга олган холда уз атамалари мазмунини батафсил белгилаш йулидан боради" [10].

Икки хукук сохаси - фукаролик ва солик хукуки доимо бир-бирига сингиб кетиши холларида. Узок вактдан бери ишлаб чикилган фукаролик хукукий мажбурият институтини куллаш канчалик жозибадор булишидан катъи назар, ухшаш атамалардан фойдаланиш чалкашлик ва нотугри талкин келтириб чикаради. Тараккий этиб бораётган солик конунчилиги имкон кадар, махсус солик атамаларини шакллантиришни талаб килади.

Солик мажбурияти солик конунчилигига мувофик вужудга келадиган, соликни тулаш билан боглик бир-бирига боглик муайян процессуал харакатларни уз ичига олади.

Уларга куйидагилар кириши мумкин: юридик шахсни, якка тартибдаги тадбиркорни ва хоказоларни руйхатдан утказиш; солик органида руйхатга куйиш; солик солиш объектларини аниклаш ва юритиш; соликлар ва бошка мажбурий туловларни хисоблаш; бухгалтерия ва солик хисоботларини уз вактида юритиш, тузиш, такдим этиш; соликлар ва бошка мажбурий туловлар пул микдорларини солик конунчилигида белгиланган тартибда

ва муддатларда тулаш; солик органининг солик конунчилиги бузилишиларини бартараф этиш хакидаги конуний талабларини бажариш; соликлар ва туловлар тугрисидаги конун хужжатларида назарда тутилган бошка мажбуриятларни бажариш.

Шахс кайси вактда солик туловчига айланади, солик муносабатлари пайдо булади ва солик мажбурияти пайдо булади? Солик кодексининг 15-моддасида белгиланишича, солик туловчилар ва ваколатли органлар солик муносабатларининг субъектларидир.

Яъни субъект юридик ёки жисмоний шахс макомига эга булиши, солик солиш объекти ва солик солишнинг бошка мухим элементлари мавжуд булиши керак. Юридик шахс давлат руйхатига олинган пайтдан эътиборан, солик органида хисобга куйишдан катъи назар, солик муносабатлари субъектига айланади, айнан шу пайтдан бошлаб солик мажбурияти вужудга келади.

Шахсни фукаролик хукуки субъекти сифатида тан олиш унинг мулкий муносабатларда иштирок этиши имконияти ва солик мажбурияти юзага келишини белгилайди. Хуллас, солик муносабатлари субъектлари солик хукукий муносабатларига уз ташаббуси ва иродаси билан эмас, балки тегишли хукук нормаларига асосан, яъни дархол киришади.

Солик туловчи ва тулов туловчи зиммасига конкрет турдаги солик ёки тулов тулаш мажбурияти солик тугрисидаги конун хужжатларида белгиланган мазкур турдаги солик ва туловни тулашни назарда тутган юридик фактлар вужудга келганидан пайтдан юкланади.

Солик мажбурият ижросини юридик ёки жисмоний шахс макомига боглаш мумкин, аммо макомнинг узи солик туловчини юзага келтирмайди. Жисмоний ёки юридик шахс макомига эга булиш, Н.А. Шевелеванинг наздида автоматик равишда "солик туловчи"ни яратмайди [11].

Бирок юкоридаги маком, бизнингча, "солик мажбурияти субъекти"ни яратади. Солик туловчини айнан солик туловчи сифатида юзага келтирадиган асосий юридик факт конунда белгиланган солик солиш объектнинг пайдо булишидир. Таъкидлаш жоизки, "солик туловчи" атамаси умуман олганда, молиявий-хукукий адабиётларда ва норматив хужжатларда кулланилади.

Солик мажбурияти юзага келиши учун солик мажбурияти манбаи - юридик факт талаб этилади, конун унинг вужудга келишини бундай окибат билан боглайди. Солик мажбуриятини вужудга келтирувчи юридик фактлар сифатида хукукий ёки хукукка хилоф булган харакатлар булиши мумкин. Бунда солик хукукий муносабатлар яратиш максади мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги эътиборга олинмайди.

Солик мажбуриятларининг манбалари сифатидада: давлат руйхатига куйиш ва солик солиш объектининг пайдо булишини айтиш мумкин.

Норматив хужжатлар хукукий муносабатларни вужудга келтириш, узгартириш, тугатишга оид юридик фактлар хисобланмайди ва Г.Ф. Шершеневич таъкидлаб утганидек, конун барча хукукий муносабатларнинг умумий асосини хосил килади. Шунинг учун мажбуриятнинг туб маънодаги манбаи сифатида айтилиши мумкин эмас: шартнома кучи конунга асосланади, хукукбузарлик окибатлари конун билан белгиланади. Шубхасиз, факат конуннинг узи, юридий фактсиз, хеч кандай мажбурият ярата олмайди. Мажбурият бирдан хосил була олмайди, бурч (ёки зарурат) хокимият кучига асосланади" [12].

И.А. Цинделиани таъкидлайдики: "Соликлар ва туловлар, аслида, давлат бир томонлама тарзда урнатган ва давлат мажбурлов чоралари билан таъминланган молиявий-хукукий мажбурият (бурч)дир" [13].

Солик туловчи томонидан соликни тулаши билан боглик булган солик маъмуриятчилиги, соликни аник белгилаш ва айни пайтда ушбу тушунчага хозирги вактда нима киритилаётганини билишни талаб этади. Соли; маълум бир молиявий-хукукий категория тарикасида доимий маъмуриятчиликка эхтиёж сезади. Бу унинг ихтиёрий туланиши, шунингдек солик нафакат хукукий категория, балки иктисодий, сиёсий, молиявий ва ижтимоий категория эканлиги билан боглик.

Соликнинг ихтиёрий туланиши юридик мажбурият булиб, тегишли хукукий рагбатлар ва чекловлар билан таъминланади. А.В. Малько ёзишича: "агар хукукий рагбат конунга итоаткор хулк-атворга даъват килса, хукукий чеклов конунга зид хулк-атворни бирмунча тухтатиб туради" [14].

Такик хукукий тартибга солиш шакли тарикасида, ноконуний хатти-харакатларни амалга оширишга, хусусан, соликлар туланмаслигига тускинлик килиб, давлатнинг мажбурлов кучи билан таъминланади. В.Д. Сорокин хакконий равишда таъкидлаганидек "бунга муайян даражада, тегишли вазиятларда фукаролик ва маъмурий-хукукий шаклдаги тартиб солишнинг такиклари уз салохиятини "тугатиб булганида", харакатга тушадиган жиноий такик мавжудлиги кумак беришини тан олмасдан илож йук" [15].

Солик мажбуриятларини бажариш, аввало, солик туловчи томонидан ихтиёрий равишда амалга оширилади. Бирок маълум бир боскичда, солик органлари узларининг солик маъмуриятчилиги фаолиятида асосан хокимият фармойишлар (императив) усулини куллайди, диспозитив усул чекланган тусга эга. ^онунда берилган ваколатларга кура, давлат органи ёки махаллий узини узи бошкариш органи юридик хокимият ваколатларига эга ва солик туловчи учун мажбурий булган карорлар кабул килади.

Купчилик тадкикотчилар, соликнинг "мажбурийлик, шахсий эвазсизлик, кайтармаслик негизида жисмоний ва юридик шахсларнинг мулкини бегоналаштириш шакли","моддий неъматларни бегоналаштириш йули билан конституциявий мулк хукуки ёки эгалик хукукини чеклаш шакли", "оммавий хокимият субъектларининг тулов кобилиятини таъминлаш максади" каби ва бошка хусусиятларига эътибор билан карашади [16]. Назаримизда, бу белгилар ва солик таърифлари унинг мохиятини тулик акс эттирмайди, айрим белгилар эса мавжуд конунчиликка зид.

Соликнинг кайтармаслик белгиси, бегоналаштирилган тулов субъектга кайтарилмаслиги ва у бу туловни таксимлаш буйича бирор хукукка эга булмаслигини англатади. ^онун нуктаи назаридан соликнинг кайтармаслиги хакида гапириш мумкин эмас, чунки Узбекистон Республикаси Солик кодексининг 104-моддасида "ортикча туланган солик суммасини хисобга олиш ёки кайтариш тугрисидаги ариза, агар солик тугрисидаги конун хужжатларида бошкача коида назарда тутилмаган булса, курсатилган сумма туланган кундан эътиборан беш йил ичида берилиши мумкинлиги" эканлиги таъкидланган. Кодекснинг 105-моддасида ортикча ундирилган солик суммаларини хисобга олиш ёки кайтариш тугрисида солик органига ариза солик туловчи томонидан ундан солик ортикча ундирилгани факти узига маълум булган кундан ёки суд карори конуний кучга кирган кундан эътиборан беш йил ичида берилиши мумкинлиги белгиланган [17].

Агар солик туловчида пул маблаги булмаса, унда солик тулаш мажбурияти йуколадими? Соликни олиб куйиш ёки ундиришнинг мажбурийлиги тугрисида хам гапириб булмайди, чунки Узбекистон Республикаси Солик кодексига мувофик солик туловчи солик тулаш мажбуриятини мустакил бажариши шарт.

Давлат солик хизмати соликларни йигиш билан шугулланади, деган фикрга хам кушилиб булмайди. Ушбу фикр норматив хужжатлар билан белгиланмаган, уларнинг асосий фаолияти соли; ва туловлар тугрисидаги конун хужжатларига риоя этилиши, соликлар ва туловлар тугри хисобланиши, Узбекистон Республикаси бюджет тизимига тулик ва уз вактида туланиши (утказилиши) ва Узбекистон Республикаси конунчилигида назарда тутилган холларда бошка йигим ва мажбурий туловларнинг тугри хисобланиши, тегишли бюджетга тули; ва уз вактида кирим килиниши устидан назорат килишдан иборат.

Бизнинг фикримизча, солик давлат томонидан конун оркали бир томонлама жорий этилган, муайян микдорда ва белгиланган муддатларда бюджетга утказиладиган, шахсга нисбатан эвазсиз тусга эга, ихтиёрий равишда туланадиган ёки мажбурий равишда ундириладиган мажбурий пул туловидир.

Соликни тулаш муайян юридик фактлар (фактик таркиб) вужудга келиши билан боглик. Фактик таркиб бу юридик окибатлар (хукукий муносабатлар вужудга келиши, узгариши, тугалланиши) учун зарур булган юридик фактлар тизимидир.

О.С. Иоффе ва М.Д. Шаргородский фикрича, конунда назарда тутилган хукукий окибатларнинг келиб чикиши учун зарур булган юридик фактлар мажмуидан иборат юридик таркиб вужудга келиши билан боглик [18].

Жумладан, солик элементлари фактик таркиб хосил килади. Узбекистон Республикаси Солик Кодексининг 17-моддаси 1-бандига мувофик солик факатгина солик туловчилар ва солик солиш элементлари белгилаб куйилганда урнатилган деб хисобланади, хусусан: солик солиш объекти, солик базаси, солик даври, солик ставкаси, соликни хисоблаш тартиби, соликни тулаш тартиби ва муддатлари. Солик солиш объекти бу субъектнинг солик тулаш мажбуриятини белгилайдиган юридик фактлар (харакатлар, ходисалар, холатлар). Солик солиш предмети атамаси тегишли соликни ундиришни асослантирувчи фактик (ноюридик) аломатларини белгилайди [19].

Юридик фактларни белгилаш масаласи соликлар маъмуриятчилигининг бир кисми сифатида солик назоратини утказишда мухим хисобланади.

Замонавий конунчиликда "солик" сузи кулланадиган ёндашувдан келиб чикиб, солик тушунча сифатида хам пул микдорини - моддий объектни, хам мулкни бегоналаштириш ва мулкдорни узгартириш билан боглик муайян процессуал харакат - пул маблаглари хусусий мулкчиликдан давлат ёки махаллий хокимият мулкига утишида ифодаланган. Шунинг учун хам шу ишда ва бошка тадкикотчиларнинг асарларида "соликни тулаш" иборасини куллаш солик мажбуриятини бажариш билан бевосита боглик пул суммасини тулаш хамда белгиланган процессуал харакатларнинг бажаришни англатади.

Соликнинг моддий-хукукий табиати, соликнинг моддий мазмунига мос келадиган, факат унинг узига хос булган муайян процессуал коидаларни такозо этади. Жумладан, солик мажбуриятини бажариш солик органлари томонидан муайян процессуал харакатлар бажарилиши билан бирга юз беради. Солик мажбуриятини содда, кулай ва тезкор усулда бажариш учун муайян ташкилий шароитлар яратилади.

Процессуал муносабатлар моддий хукукий муносабатлар билан боглик холда вужудга келади, "уларнинг сунггилардан хосил булиши тугридан-тугри эмас, балки ваколатли субъектларнинг маълум фаолияти оркали кузатилади". Солик маъмуриятчилиги муайян фаолият тури сифатида процессуал фаолият хисобланади.

Солик маъмуриятчилиги бошкарув ва ташкиллаштириш жараёни сифатида пул маблагларини сафарбар килиш ва солик муносабатларини тартибга солишга каратилган

булиб, солик жараёни доирасида амалга оширилади. Солик мажбурияти - солик хукукининг таркибий кисми, солик мажбуриятини тартибга солувчи хукукий нормалар, субъектнинг соликларни тулаш буйича мажбуриятини мазкур туловнинг тегишли бюджетга утказиш буйича конкрет процессуал харакатларига бевосита узгартиради. Солик мажбуриятини тартибга солувчи нормалар, процессуал харакатларни расмийлаштирилади.

Солик хукукий муносабатлар субъектларининг хукук ва мажбуриятларини амалга ошириш воситалари процессуал шакллар хисобланади. ^онун нормалари билан белгиланган процессуал шакл, конунийликка риоя этишга, аник максадга тезкор, тартибли тарзда эришишга кумаклашади ва муайян хулк-атвор, харакатлар тартибини урнатади. В.М. Горшенев ва С.В. Запольскийнинг фикрича, солик хукукига процессуал хукукнинг узига хос хусусиятлари хосдир. Бундан ташкари, С.В. Запольский молиявий хукукни процессуал хукук сохаси деб хисоблашни таклиф килади [20].

Солик конунчилиги процессуал нормалар тармоги билан камраб олинган булиб, улар юкори даражада норматив тартибга солингалик билан тавсифланади. Солик мажбуриятини бажаришнинг узи солик хукукий муносабатларнинг барча субъектлари процессуал хатти -харакатлари мажмуидан иборат. Солик конунчилиги шундай тарзда шаклланганки, бир норматив хужжатда мавжуд моддий хукук нормалари, солик хукукий муносабатлар субъектлари томонидан муайян хатти-харакатларни бажариш тартиби ва коидаларидан иборат процессуал нормалар асосида амалга оширилади.

Айрим олимлар (В.М. Горшенев, С.В. Запольский, М.В. Карасева, П.Э. Недбайло, П.М. Рабинович ва бошкалар)нинг фикрига кушилган холда, юридик жараён нафакат ваколатли органларнинг, балки бошка ташкилотларнинг уз хукук ва мажбуриятларини амалга оширишдан иборат, деган фикрни илгари суриш мумкин. Солик жараёни солик туловчи томонидан уз солик мажбуриятларини амалга оширишига каратилган солик туловчи, солик агенти ва ваколатли давлат органларининг харакатлари маълум тартибини акс эттиради.

Хулоса урнида айтиш мумкинки, солик мажбурияти - бу солик конунчилигига мувофик вужудга келадиган, шахс (солик туловчи)нинг давлат олдидаги соликларни тулаш буйича мажбурияти хисобланиб, унга асосан солик туловчи солик органига руйхатга олиниши, солик солиш объектларини аниклаши, бюджетга соликлар ва йигимларни хисоблаши, солик хисоботини тайёрлаши, уларни уз вактида такдим этиши, бюджетга соликлар ва йигимларни тулаши лозим.

Солик мажбурияти жамиятнинг барча аъзолари манфаати йулида Узбекистон Республикаси Конституцияси ва конунчилиги билан белгиланган конституциявий оммавий-хукукий мажбурият (бурч) хисобланиб, хар бир юридик ёки жисмоний шахс учун макбул хулк-атвор меъёрини урнатади хамда номакбул хулк-атвор учун давлат мажбурлов чоралари билан таъминланади. Маъмуриятчилик амалдаги солик мажбурияти булганда солик мажбуриятини бажаришга ундаш ёки мажбурлаш буйича фаолият хисобланади. Солик тулаш солик мажбуриятининг асосий кисми булиб, колган харакатлар эса унга боглик ва иккиламчи хисобланади.

Review of law sciences References:

1. Qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi, 31.12.2019 y., 02/19/SK/4256-son.

2. Zapolskiy SV. Diskussionnie voprosi teorii finansovogo prava. M : RAP, Eksmo, 2008. - S.115.

3. Vinnitskiy D.V. Nalogovoye obyazatelstvo i sistema nalogovogo obyazatelstvennogo prava // Zakonodatelstvo.2003. №7; Zapolskiy SV. O sisteme organov, administriruyushix gosudarstvennie doxodi // Sub'yekti sovetskogo administrativnogo prava: Sb. nauch. trudov SYuI. Sverdlovsk, 1985, Zapolskiy SV. O predmete finansovogo prava // Izvestiya vissh. ucheb. zavedeniy. Ser.: Pravovedeniye. 2002. № 5; Karaseva M V. Finansovoye pravootnosheniye. M.: Izdatelstvo NORMA, 2001. S.271-283; Sindeliani I.A. Nalogovoye obyazatelst-vo v sisteme nalogovogo prava Rossii // Finansovoye pravo. 2005. №9; Nalogovoye pravo / Pod red. S.G. Pepelyayeva. M., 2000. S. 138-139.

4. Kucheryavenko N.P. Nalogovaya obyazannost: Soderjaniye i osobennosti pravovogo regulirovaniya // Pravovedeniye. - 2002. - № 5 (244).

5. Vinnitskiy D.V. Nalogovoye obyazatelstvo i sistema nalogovogo obyazatelstvennogo prava // Zakonodatelstvo. -2003. - № 7.

6. Karaseva M.V. Finansovoye pravootnosheniye. M.: Izdatelstvo NORMA, 2001. - S.271-283. Grajdanskoye pravo. Ch.I. Uchebnik/ Pod red. Yu.K. Tolstogo, A.P. Sergeyeva. - M.: Izd-vo TEIS, 1996. - S.13-14.

7. Karaseva M.V. Finansovoye pravootnosheniye. M.: Izdatelstvo NORMA, 2001. S.271-283. Grajdanskoye pravo. Ch.I. Uchebnik/ Pod red. Yu.K. Tolstogo, A.P. Sergeyeva. -M.: Izd-vo TEIS, 1996. S.13-14.

8. Vinnitskiy D.V. Rossiyskoye nalogovoye pravo: problemi teorii i praktiki. SPb.: Yuridicheskiy sentr Press, 2003. S.305.

9. Vinnitskiy D.V. Nalogovoye obyazatelstvo i sistema nalogovogo obyazatelstvennogo prava // Zakonodatelstvo. - 2003. - №7.

10. Petrova G.V. Obshaya teoriya nalogovogo prava. - M.: ID FBK-PRESS, 2004. - S. 102

11. Sheveleva N.A. Pravovoy status nalogoplatelshikov v rossiyskoy nalogovoy sisteme // Pravovede-niye. - 1996. - №3(214).

12. Shershenevich G.F. Uchebnik russkogo grajdanskogo prava (po izdaniyu 1907 g.). -M.: Firma SPARK, 1995. - S.270.

13. Sindeliani I.A. Nalogovoye obyazatelst-vo v sisteme nalogovogo prava Rossii // Finansovoye pravo. - 2005. - №9.

14. Malko A. V. Stimuli i ogranicheniya kak parnie yuridicheskiye kategorii // Pravovedeniye. 1995. №1.

15. Sorokin V.D. Pravovoye regulirovaniye: predmet, metod, protsess // Pravovedeniye. 2000. №4.

16. Vinnitskiy D.V. Rossiyskoye nalogovoye pravo: problemi teorii i praktiki. SPb.:Yuridicheskiy sentr Press, 2003. - S.251; Nalogovoye pravo: Uchebnoye posobiye / Pod red. S.G. Pepelyayeva. - M., 2000. - S.31 va boshqalar.

17. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami, 2007 y., 52 (I)-son.

18. Ioffe O.S., Shargorodskiy M.D. Voprosi teorii prava. - M.: Gos. izd-vo Yurid. lit-ra, 1961. - S.253.

19. Nalogovoye pravo: Uchebnoye posobiye / Pod red. S.G. Pepelyayeva. - M. 2000. -S.89.

20. Zapolskiy S. V. O predmete finansovogo prava // Izvestiya vissh. ucheb. zavedeniy. Ser.:Pravovedeniye.2002. №5.; Teoriya yuridicheskogo protsessa / Pod obsh. red. V.M.Gorsheneva. Xarkov, 1983. S.93.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.