Научная статья на тему 'АНАЛИЗ НОВЫХ ПОДХОДОВ К ГРАЖДАНСКО-ПРАВОВЫМ СРЕДСТВАМ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПО ЗАЙМОВЫМ ОБЯЗАТЕЛЬСТВ'

АНАЛИЗ НОВЫХ ПОДХОДОВ К ГРАЖДАНСКО-ПРАВОВЫМ СРЕДСТВАМ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПО ЗАЙМОВЫМ ОБЯЗАТЕЛЬСТВ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
78
48
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
Гражданское право / обязательство / кредитор / должник / договор / договор / залог / способы обеспечения / заем / обеспечетельные сделки / Civil law / obligation / creditor / debtor / contract / contract / pledge / security methods / loan / security transactions

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Нурилло Имомов

в статье анализируются необходимость и специфические особенности «обеспечительных сделок» как способов обеспечения исполнения обязательств, не указанных в Гражданском кодексе. Также исследуются новые подходы относительно обеспечения исполнения обязательств и выдвигаются суждения в указанной области.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS OF NEW APPROACHES TO CIVIL LEGAL SECURITY FOR LOAN OBLIGATIONS

The article analyzes the need and specific features of “security transactions” as ways to ensure the fulfillment of obligations not specified in the Civil Code. It also explores new approaches to ensuring the fulfillment of obligations and proposes judgments in this area.

Текст научной работы на тему «АНАЛИЗ НОВЫХ ПОДХОДОВ К ГРАЖДАНСКО-ПРАВОВЫМ СРЕДСТВАМ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПО ЗАЙМОВЫМ ОБЯЗАТЕЛЬСТВ»

Hill

Nurillo Imomov

Head of the Department of Tashkent State Law University

ANALYSIS OF NEW APPROACHES TO CIVIL LEGAL SECURITY FOR LOAN

OBLIGATIONS

Annotation: The article analyzes the need and specific features of "security transactions" as ways to ensure the fulfillment of obligations not specified in the Civil Code. It also explores new approaches to ensuring the fulfillment of obligations and proposes judgments in this area.

Keywords: Civil law, obligation, creditor, debtor, contract, contract, pledge, security methods, loan, security transactions

Нурилло Имомов,

Заведующий кафедры Ташкентского государственного юридического университета, доктор юридических наук

АНАЛИЗ НОВЫХ ПОДХОДОВ К ГРАЖДАНСКО-ПРАВОВЫМ СРЕДСТВАМ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПО ЗАЙМОВЫМ ОБЯЗАТЕЛЬСТВ

Аннотация: в статье анализируются необходимость и специфические особенности «обеспечительных сделок» как способов обеспечения исполнения обязательств, не указанных в Гражданском кодексе. Также исследуются новые подходы относительно обеспечения исполнения обязательств и выдвигаются суждения в указанной области.

Ключевые слова: Гражданское право, обязательство, кредитор, должник, договор, договор, залог, способы обеспечения, заем, обеспечетельные сделки

Нурилло Имомов,

Тошкент давлат юридик университети кафедра мудири, юридик фанлари доктори nurillo_1212@ mail.ru

ЦАРЗ МАЖБУРИЯТИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ФУЦАРОЛИК-^УЦУЩЙ ВОСИТАЛАРИГА НИСБАТАН ЯНГИЧА ЁНДАШУВЛАРНИНГ ТА^ЛИЛИ

Аннотация: мацолада мажбурият бажарилишини таъминлашнинг Фуцаролик кодексида курсатиб утилмаган усуллари сифатида "таъминловчи битимлар"нинг зарурияти ва узига хос хусусиятлари та^лил этилади. Шунингдек, мажбуриятлар

Review of law sciences

a

w ............... 1

- Д^

бажарилишини таъминлашга нисбатан янгича ёндашувлар тадцщ этилиб, улар юзасидан мулоуазалар илгари сурилади.

Калит сузлар: фуцаролик ^уцуци, мажбурият, кредитор, царздор, шартнома, битим, гаров, таъминлаш усуллари, царз, таъминловчи битимлар.

Мавзунинг долзарблиги. ^арз мажбурияти фукаролар ва юридик шахслар уртасида энг куп таркалган хукукий муносабатлардан бири хисобланади. Чунки карз фукаролар ва юридик шахслар уртасида узаро моддий ёрдам курсатиш ва куллаб-кувватлаш усули булиши билан бирга, тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишнинг кенг таркалган ва бугунги кунда республикамизда кенг кулланилаётган хукукий воситалардан биридир. Жумладан, микрокарз бериш йули билан ахолининг кам таъминланган катламларини куллаб-кувватлашга оид Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 12 сентябрдаги П^-3268-сон "Ахолининг кам таъминланган катламларини куллаб-кувватлашга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги карори, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 20 октябрдаги 857-сон карори билан тасдикланган "Кам таъминланган оилаларни бандлик билан таъминлаш учун тижорат банклари томонидан микрокредитлар ажратиш тартиби тугрисида"ги низоми кабул килиниб, микрокредит бериш тизими ушбу хизматлардан фойдаланувчилар учун кулай ва макбул булиш шартлар асосида такомиллаштирилди.

^арз мажбурияти одатда карз берувчи томонидан пул маблаглари (айрим холатлард ашёлар)ни карз олувчига кайтариб бериш шарти билан мулк килиб топширишни ифодалайди. Анъанавий карз мажбурияти факат олинган суммани кайтаришни назарда тутади. Бирок карз мажбурияти ноанъанавий усулларда, яъни бевосита карз шартномаси тузишдан келиб чикмаслиги, иккаламчи тус касб этиб бошка шартномадаги пул мажбуриятини бажармасликдан хам юзага келиши мумкин. Шу боис карз мажбурияти карз шартномаси доирасидан четга чикади хамда пул маблагларини кайтариш ва тулаш билан боглик хар кандай мажбуриятни камраб олади. Бир суз билан айтганда карз мажбурияти вактида туланмаган ёки кайтарилмаган суммани, шунингдек тулик туланмаган ва кайтарилмаган пул маблагларини ифода этади ва унинг натижасида хукукшунослик хамда одатдаги муомалада кулланиладиган "карздорлик" юзага келади. ^арз мажбуриятини таъминлаш эса олинган пул суммаси ёки туланиши лозим булган маблаглар кайтарилишини назарда тутувчи воситаларни ифодалайди. Бунда гаров, неустойка, кафил, кафолат, закалат, ушлаб колиш каби анъанавий фукаролик-хукукий таъминлаш воситалари билан бирга, мажбуриятни муддатидан олдин бекор килиш, гаров реестрини жорий этиш ва шу каби усуллар оркали амалга оширилади.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 23 ноябрдаги П^-4026-сон "Кредиторларнинг хукукий химоясини кучайтириш ва тадбиркорлик фаолиятини молиялаштириш механизмларини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карорида белгиланишича, лизинг, булиб-булиб тулашни назарда тутувчи олди-сотди, ижара ёки бошка битимлар объекти булган хамда ушбу битимларда мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш учун куйилган мол-мулкка (мулк хукукига) гаров учун белгиланган ундирув каратиш тартиби татбик этилади. Бу холат фукаролик конунчилигида белгиланган карз мажбуриятнинг бажарилишини карздорнинг мол-мулки асосида таъминлайдиган анъанавий усуллари (гаров, ушлаб колиш, закалат)дан фаркли равишда янги таъминлаш воситалари сифатида куйидагиларни назарда тутмокда: а) лизинг; б) булиб-булиб тулашни

назарда тутувчи олди-сотди (насияга товар сотиш); в) ижара; г) бошка битимлар асосида мол-мулкни мажбуриятни таъминлаш учун куйиш (масалан, омонат саклаш, мол-мулкни ишончли бошкариш).

Шу билан бирга, Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 5 апрелдаги Ф-5464-сон "Узбекистон Республикасининг Фукаролик конунчилигини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги фармойиши билан тасдикланган Узбекистон Республикасининг фукаролик конунчилигини такомиллаштириш Концепциясида "мажбуриятларни бажариш институтини кайта куриб чикиш" вазифаси белгиланган. Шундан келиб чиккан холда Узбекистон Республикасининг 2019 йил 22 октябрдаги УРК~572-сон "Кредиторларни хукукий жихатдан химоя килиш кучайтирилиши хамда тадбиркорлик фаолиятини молиялаштириш механизмлари такомиллаштирилиши муносабати билан узбекистон республикасининг айрим конун хужжатларига узгартиш ва кушимчалар киритиш тугрисида"ги ^онуни кабул килинди и ва мазкур конун билан Узбекистон Республикасининг Фукаролик кодекси, Божхона кодекси, Фукаролик процессуал кодекси, Иктисодий процессуал кодекси, Жиноят-процессуал кодекси, "Гаров тугрисида"ги, "Банкротлик тугрисида"ги, "Лизинг тугрисида"ги, "Суд хужжатлари ва бошка органлар хужжатларини ижро этиш тугрисида"ги, "Ипотека тугрисида"ги конунларига кушимча ва узгартишлар киритилди.

Мазкур узгаришлар карз мажбуриятини таъминлашнинг фукаролик-хукукий воситалари тизимида янги маъно ва мазмун касб этиб бораётганлигидан далолат беради. Айникса, карз мажбуриятини таъминлашда анъанавий мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш усуллари билан бирга амалдаги шартномавий курилмаларни таъминлаш усуллари сифатида талкин этиш ёки таъминлаш воситасига мослаштириш жараёни кузатилмокда. Шунингдек, илмий муомалага "таъминловчи битимлар" ибораси ва конструкциясини киритиш таклифлари билдирилмокда. Бундай таклифдан максад товарларни насияга сотиш, лизинг, ижара, товарларни хакини булиб-булиб тулаш шартномаларини хам "таъминловчи битим" сифатида талкин этишни назарда тутади.

Ушбу холатлар эса карз мажбуриятини таъминлашнинг фукаролик-хукукий усуллари билан бирга янги воситалар хам хукукий карашлар ва муносабатлар ривожланиши натижасида юзага келаётганлигини англатади. Шу сабабли карз мажбуриятини таъминлашнинг янги воситаларини урганиш ва тадкик этиш долзарбдир.

Тадкикотнинг услуб(лар)и. маколани ёзишда тизимли тахлил, мантикий мушохада, хукук нормаларини тавсифлаш ва шархлаш, киёсий-хукукий тахлил, умумийлик ва хусусийлик, маколаларни шархлаш каби усуллар танланди.

Гепотизалар. Мажбурият бажарилишини таъминлаш муаммоси кишилик жамиятининг дастлабки пайтлариданок долзарб ва мухим ахамиятга эга булган. Дастлаб мажбурият бажаришни таъминлаш ва уни бажармаслик окибати бевосит карзнинг шахси ва эркинлигини чеклаш ва унга нисбатан жисмоний куч ишлатиш каби воситалар билан таъминланган булса, кейинчалик энг макбул усул сифатида карздорнинг кушимча мол-мулкини кредитор фойдаси олиб куйиш йил билан мажбуриятлар ижроси таъминланган. Хукукий билимларнинг ва тасаввурнинг ривожланиб бориши натижасида мажбурият бажарилишини таъминлашнинг янгидан-янги усуллари, воситалари, механизмлари ишлаб чикилаётганлиги эса мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш усул ва воситалари доимий такомиллаштириб боришни такозо этишини курсатади.

"^арз мажбуриятини таъминлаш воситалари" ва "мажбурият бажарилишини таъминлаш усуллари" атамалари бир маънони англатадими ёки улар фаркли терминларми, деган саволга жавоб топиш бугунги кунда мухим ахамиятга эга. Чунки, замонавий хукукшуносликда кенг кулланилаётган "таъминловчи битимлар" атамасини "карз мажбуриятини таъминлаш воситаси" сифатида талкин этиш зарурми ёки бу атама "мажбурият бажарилишини таъминлаш усули"ми деган уринли савол тугилиши табиий. Ушбу атамаларнинг узаро нисбатини белгилаб олиш эса хам назарий, хам амалий нуктаи назарда долзарбдир. Чунки, амалдаги конунчликда ушбу икки атамани бир-бирига якинлаштиришга уринишлар, мажбуриятлар бажарилишини таъминлашнинг анъанавий усули булган гаров механизмларини "таъминловчи битимларга" нисбатан кулланилиши уларнинг хукукий мохияти ва табиатини аниклаштириш заруратини билдиради.

Таъминловчи битимлар доирасини белгилаб олиш хам бугунги кунда хукукшунослик назарияси ва амалиёти учун мухимдир. Юкорида келтирилган карорида (Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 23 ноябрдаги П^- 4026-сон карори) таъминловчи битимларнинг айримлари, хусусан, лизинг, булиб-булиб тулашни назарда тутувчи олди-сотди, ижара курсатилган хамда "бошка битимлар объекти булган хамда ушбу битимларда мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш учун куйилган мол-мулк" иборасида кайси битимлар назарда тутилганлигини аниклаштириш максадга мувофикдир.

^арз мажбуриятини таъминловчи битимларни мажбурият бажарилишини таъминловчи усули сифатида куллаш масалаларини аниклаштириш зарурати мавжуд. Чунки, одатдаги лизинг, насияга товар сотиш, ижара каби шартномаларнинг таъминловчи битимга айланиши кайси вазиятда юз бериши хамда уларда кулланиладиган фукаролик-хукукий жавобгарлик чоралари урнига ундирув усулининг кулланилиши фукаролик хукуки нуктаи назардан канчалик уринли эканлигини хам куриб чикиш лозим.

Адабиётлар тахлили. Нисбатан янги хукукий институт хисобланган карз мажбуриятини таъминлашнинг фукаролик-хукукий воситаларини тадкик этиш борасида бир катор маколалар урганилди. Хусусан, Д.В. Даниловнинг "Обеспечительная купля-продажа как способ обеспечения, не поименованный в законе" [2] маколаси таъминловчи олди-сотди механизмлари масалаларига багишланган. Таъминловчи олди-сотдининг гаровга нисбатан афзаллиги унда гаровга куйилган мол-мулкка нисбатан ундирувни каратиш заруратининг мавжуд эмаслигида ифодаланади ва бунда кредитор таъминловчи мол-мулкка нисбатан мулк хукукини хеч бир бошка харакатларсиз битим тузилаётган пайтнинг узидаёк кулга киритади ва бу холат шу турдаги битимлар тузишга ундовчи мухим омил саналади. Шунингдек, маколада ёзилишича, Германия хукукий тартиботида мол-мулкни таъминоти асосида топшириш институти (Sicherungsubereignung) мавжуд. Бу институт эгалик хукуки сифатида гаров (фидуциар гаров)ни ифодалайди ва у суд амалиёти томонидан ишлаб чикилган хам Германия Гражданлик Тузукларини четлаб утиб амал килади. БуюкБританияда титулдан воз кечиш гарови (mortgage) мажбурият бажарилишин таъминлаш усулларидан бири хисобланади. Бунда мулкдорлик титули, гарчи тулик булмасада гаровга олувчига утади. Бундай хукукий титул карз белгиланмаган муддат туланмаганда мутлак хисобланади. Мажбурият лозим даражада бажарилганда ёки карздор карзни тулашдан озод этилганда мол-мулкка нисбатан титул карздорга каётарилади. Гаровнинг шунга ухшаш тури А^Ш хукукида хам учрайди. Макола сунггида муаллиф куйидаги хулосага келади: таъминловчи олди-сотдининг конунчилик конструкция мавжуд эмаслигидан катъий назар хукукий нуктаи назарда тарафлар томонидан унинг тушунилиши

ва тузиш эркинининг билдирилишинг узи ушбу битимни амалга оширишга тускинлик килмайди. Бирок суд амалиётидаги хукукий ноаниклик таъминловчи битимларни тузишда шубха уйготади ва ушбу битимни ФКда назарда тутилган мажбурият бажарилишини таъминлашнинг номланмаган битимлар жумласига киритишни савол остига куяди.

О.С.Гриннинг "Основные подходы к пониманию способов обеспечения исполнения обязательств" [1] номли маколасида мажбурият бажарилишини таъминлаш тугрисидаги нормаларни конунчилий расмийлаштириш ёндашувлари ёритилади, шунингдек мажбуриятлар бажарилишини таъминлашнинг назарий концепциялари куриб чикилади. Бунда муаллиф мажбурият бажарилишини таъминлаш усуллари тугрисидаги коидаларни уларнинг умумий белгилари ва таркибий элементларини аниклаштириш асосида тизимлаштириш зарур деган хулосага келади. Маколада куплаб Европа давлатлари (масалан, Швейцария, Италия, Нидерландия) кодексларида миллий конунчиликда мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш усулларини тизимли белгилашга багишланган булим мавжуд эмаслиги таъкидланади. Бу давлатлар конунчилигида мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш нормалари турли бобларда жойлаштирилганлигини кузатиш мумкин. Хусусан, гаров одатда ашёвий хукук доирасида (Германия Гражданлик Тузукларининг 1113—1191§, Швейцария Фукаролик кодексининг 793-915-моддалари, Нидерланди ФКнинг 3-китоби 227-275-моддалари), кафиллик - мажбуриятларининг алохида турларида (ГГТ 765—778§, Швейцария мажбурият конунининг 492-512-моддалари (5-китоб), Италия ГКнинг 1936-1957-моддалари, Нидерландия ГКнинг 7-китоби 850-870-моддалари). Бунда таъминлаш усуллари тугрисидаги айрим умумий эслатмаларни кузатиш мумкин. Хусусан, масалан ГГТнинг биринчи китоби (Умумий кисм)нинг 7-булимида "Таъминлашнинг такдим этилиши" номли 232§ мавжуд. Франция конунчилигида таъминлаш усулари алохида категория буйича ифодаланган. Бу 2006 йилда Франция гражданлик кодексига янги "Таъминлаш тугрисида" номли туртинчи китобнинг киритилиши билан боглик. Мазкур тажриба алохида эътиборга молик, чунки таъминлаш воситалари ФГКнинг алохида кисми сифатида киритилган. Англо-америка хукук тизими мамлакатларида таъминлаш тугрисидаги айрим умумий нормалар ажратилади. Жумладан, А^Шнинг Бирхиллаштирилган савдо кодексига "Битимларни таъминлаш (Secured transactions)" номли 9-булим киритилди ва унда таъминот битими сифатида таъминлашга хизмат киладиган мол-мулкка булган хукуки тушунилиши назарда тутилган.

С.В. Медведевнинг "Обеспечительный интерес в правовой системе США" [6] мавзусидаги маколада ёзилишича, "таъминланадиган манфаат" термини Америка доктринада умум кулланилади ва БМТ халкаро савдо хукуки буйича комиссиясининг хужжатида (ЮНСИТРАЛ), хусусан ЮНСИТРАЛ Бош директорининг "Таъминланадиган манфаатларнинг тугрисидаги тадкикот" номли 1977 йилги нуткида кулланилган.

А^Ш хукуки буйича таъминланадиган манфаат институтининг мохиятини куйидагича интерпритация килиш мумкин. Бу манфаат таъминланаётган томон (кредитор)га такдим этилаётган ёки берилаётган "таъминлашга хизмат киладиган, объект" («со1Ыега1»)дир. Таъминловчи битимларда "гаров берувчи" ва "гаров олувчи" терминлари А^Шда фойдаланилмайди. Шу билан бирга таъминловчи битим томонлари - "таъминловчи томон" («grantor», «debtor») ва "таъминланган томон" («secured party», «lender») кабилар тушунчалар кенг кулланилади. Бунда Бирхиллаштирилган савдо кодексига коидаларига мувофик таъминловчи томон - "таъминлашга хизмат килувчи объектга" нисбатан конуний хукукларга эга булган шахс булиб у бир вактнинг узида карздор булган (БСК 9-102(28)(А)-

моддалари), таъминланган томон - фойдасига "таъминлаш буйича битим" («security agreement», «collateral agreement») асосида таъминланган манфаат яратилаётган ёки такдим этилаётган шахс (БСК 9-102(72) (А)-моддалари) тушунилади.

Узбекистонда мажбурият бажарилиши таъминлаш масалалари хамда карз муносабатлари бир катор хукукшунос олимлар ва мутахассислар томонидан тадкик этилган. Жумладан, гаровнинг кулланилиши масалалари Н. Имомов [4], У.К. Нуруллаев [7], Ф.Э. Комилов [5] лар томонидан, карз мажбурияти эса С.Ю. Эшоукулов [11], Д. Суюнова [9] лар томонидан ишланган. Шунингдек, мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш масалаларига оид укув кулланмалари нашр этилган [8].

Асосий кием. ^арз мажбурияти деганда, одатда бир шахснинг иккинчи шахс олдида пул тулаш юзасидан бурчи тушунилади. Бу мажбурият хар кандай турдаги шартномавий муносабатлардан келиб чикади. Масалан, махсулот етказиб бериш шартномаси буйича етказиб берилган махсулотнинг хаки уз вактида туланмаса, у карз мажбурияти сифатида курилиши мумкин. Чунки, сотиб олувчи махсулот хакини туламагунига кадар сотувчи олдида карздор булиб колади. Шу сабабли карз мажбурияти тушунчасини кенг маънода тушуниш максадга мувофик ва уни факат карз шартномаси билан боглаш ноуриндир. ^арздорнинг кредитор олдидаги мажбуриятининг лозим даражада ва уз вактида бажармаслиги окибатида карз мажбурияти вужудга келади ва уни таъминлашда эса мажбурият бажарилишини таъминлашнинг анъанавий усуллари билан бирга номланмаган фукаролик-хукукий конструкциялар хам кулланилади.

ФКнинг 259-моддаси мажбуриятлар бажарилишини таъминлашнинг очик руйхатини белгилайди ва мажбуриятлар бажарилиши конун хужжатлари ёки шартномада назарда тутилган бошкача усуллар билан таъминланиши мумкинлигини назарда тутади. Бундай усуллар одатда кредитор томонидан карздорга берилган мол-мулк хисобидан уз талабларини каноатлантиришида имтиёзли хукук мавжудлигини назарда тутади. Мохиятан бундай битимларда гаровнинг элементлари мавжуд булади ва окибатда кредитор талабларини каноатлантиришга нисбатан гаровда кулланиладиган таомиллар кулланилиши мумкин. Бирок гаровдан фаркли равишда таъминловчи битимлар конструкциясида асосий эътибор кредитор томонидан карздорга берилган мол-мулк таъминлаш асоси хисобланади ва карздор уз мажбуриятини тулик бажармагунича, кредитор уз берган ана шу мол-мулкка нисбатан уз талабларини имтиёзли каноатлантириш имкониятга эга булади. Жумладан, карз мажбуриятини таъминловчи битимларнинг кулланилиши хусусиятларини назарда тутувчи ФКнинг 2591-моддаси биринчи кисмининг биринчи жумласига кура, карздор томонидан уз мажбуриятлари бажарилмаган такдирда, кредиторнинг мол-мулк билан таъминланган мажбуриятлар буйича талаблари ушбу мол-мулкнинг кийматидан мазкур мол-мулк узига тегишли булган шахснинг бошка кредиторларига караганда имтиёзли равишда каноатлантирилади.

Мазкур нормада келтирилган "кредиторнинг мол-мулк билан таъминланган мажбуриятлар" фукаролик хукукида мавжуд булган бир катор "таъминловчи битимлар"дан келиб чикадиган мажбуриятларни англатади. Хусусан, насияга товар сотиш (ФКнинг 421-моддаси), товар хакини булиб-булиб тулаш (ФКнинг 422-моддаси), ижара (ФКнинг 535-моддаси), лизинг (ФКнинг 587-моддаси), пудратчининг ушлаб колиш хукуки (ФКнинг 639-моддаси) ва шу каби конструкцияларни "таъминловчи битимлар" жумласига киритиш мумкин. Бу битимларда кредитор - яъни талаблари бевосита карздорда мавжуд булган ва у билан тузилган битим нарсаси булган мол-мулкка каратилган шахс, шу карздорнинг бошка

Kpegmopnapura KaparaHga, TanaönapuHH $aKaT Ma3Kyp Mon-MynK xucoöugaH HMTHe3nH KaHoaTnaHTupumra xaKnu öynagu. MacanaH, aKKa TagöupKop A. ^y;apo E.ra My3naTrHHHH xaKKHHH öynHÖ-öynHÖ Tynam mapTH öunaH 3 hh. MyggaTra coTgu. 1 MungaH cyHr E. fflapTHOMa öyHHna HaBÖaTgaru TynoBnapHH Tynam hmkohh^thhh MyKOTgu xaMga yHra HucöaTaH öom;a KpeguTopnapHHHr ;ap3 Ma^öypHaTnapHgaH Kenuö HHKaguraH TanaönapHH Konnam ro3acugaH cygHHHr xan KHnyB Kapopu Kaöyn kh.hhhö, u^po umu ro3acugaH yHgupyB yHHHr Mon-MynKHra KapaTHngu. Ma3Kyp Ba3uaTga aKKa TagöupKop A. y3H xaKKHHH öynHÖ-öynHÖ Tynam mapTH öunaH coTraH My3naTrHHra HucöaTaH Öom;a KpeguTopnapra KaparaHga TanaönapuHH hmthc3^h KaHoaT^aHTupumra xaKnu xucoönaHagu.

OKHHHr 2591-MoggacH öhphhhh khcmh hkkhhhh «yMnacuga "KpeguTopHHHr hmthc3^h xyKyKH, arap mapTHOMaga öom;ana KOuga Ha3apga TyrunMaraH öynca, ;ap3gopHHHr Ma^öypHaT^ap öa^apHnumuHUHr TatMHHOTH cu^aTHga öepunraH Mon-MynKHgaH ^oMganaHumgaH eKH yHH pea.пнзaцнa KunumgaH onuHraH xocunra, MaxcynoTra Ba öom;a gapoMagnapra HucöaTaH xaM TaTÖHK aTH^Hma" öenrunaHraH öynuö, öy xonaT KpegHTop y3 Tanaönapu Ha^a;aT y3H TatMHHOT ynyH öepraH Mon-MynKHra öanKH, yHgaH onuHraH xocun Ba gapoMagra KapaTumu MyMKHHnurHHH xaM Ha3apga Tyragu. XycycaH, Hacuara HH.naHrap.nHK gacTroxH (cTaHOK) coTHnraH öynuö, MyaMaH MyggaT yTraHHgaH KeMuH HunaHrap gacrrox xaKKHHH Tynam HMKOHuaTH MyKOTraH öynca Ba KpegHTopnapHH TanaÖHHH KaHoaTnaHTupum ynyH gacTroxHHHr KHHMaTH eTapnu öynMaca, KpegHTop y3 TanaönapuHH my gacTroxgaH ^oMganaHHÖ umnaö HHKHnraH öyroMnapra xaM KapaTHmu MyMKHHnurH aHrnamunagu.

^ap3 Ma^öypHaTHHH öa^apunumu TatMHHnoBHH ÖHTHMnap TH3HMga "TatMHHnoBHH ongH-coTgu" anoxuga ypuH Tyragu Ba y MynK xykykhhh öom;ara yTHmuga Ma^öypuaT (öy Ba3uaTga cothö onyBHHHHHr Ma^öypHaTHHH) öa^apunumuHUHr TatMHHOTH Ba3H$acuHH öa^apagu. Arap TatMHHnoBHH ongu-coTgu ÖHTHMnapHHHr Ty3Hnum Ma;cagura atTHÖop KapaTaguraH öyncaK, ynap KOHyH xy^^aTnapuga HOMnaHMaraH Ma^öypuaT öa^apunumu TatMHHnam ycynnapugaH xucoönaHHmHHH aHrnam mymkhh.

OgaTga mapTHOMa Tapa^napu Ma^öypHaTnap öa^apunumuHH TatMHHnamga OKga öenrunaHraH ycynnapgaH öupu KynnaHgunap. EupoK Ma3Kyp ycynnapHHHr xap öupu KpegHTop eKH Kap3gop ynyH y eKH öy HOKynaMnHKHH ro3ara KenTupumu mymkhh. ffly caöaönu Tapa^nap Ma^öypuaT öa^apunumuHH TatMHHnamga ^aKaT OKHHHr 259-Moggacuga KenTupunraH ycynnap öunaH HeKnaHMacgaH, y3 MaH^aamapuHH MaKcuMan gapa^aga KaHoamaHTupaguraH, Kynnamga KynaH MaKÖyn öynraH xaMga KyrunraH HaTH^ara apumumHH ocoh Ka^onamaMguraH, ap3OH Ba caMapanu ycynnapHH H3namnapura Myn KyMunagu. MacanaH, OKHHHr 421-Moggacu eTTHHHH KucMHga öenrunaHumuna, TOBap cothö onyBHHra TonmupunraH naHTgaH öomnaö yHHHr xaKH Tynaö öynuHryHra Kagap Hacuara coTHnraH TOBap cothö onyBHH TOMOHHgaH TOBap xaKHHH Tynam Ma^öypHaTH öa^apunumuHH TatMHHnam ynyH coTyBHHga rapoBga TypraH geö xHcoönaHagH.

Ey KOugagaH arap cothö onyBHH Hacuara coTHnraH TOBap xaKHHH TynamHH KeHHKTupca eKH yHH TynaMaM KyMca cotybhh yHgupyBHH Hacuara coTHnraH TOBapra KapaTHmra xaKnu öynHmHHH aHrnaTagu. ffly öohc Hacuara TOBap coTHm mapTHOMacuHH xaM Kap3HH TatMHHnam BocuTacu cu^aTHga öaxonam mymkhh öynagu.

^ap3HH Ma^öypHaTHHH TatMHHnamra oug aHa öup BocuTa öy coTHnraH TOBap xaKH TynHK Tynaö öynHHMaryHHHa yHra HucöaTaH MynK xyKyKH coTyBHHga caKnaHHÖ Typum KOugacugup. Ymöy KOuga OKHHHr 424-Moggacuga öenrunaHraH öynuö, yHra mybo^hk, ongu-coTgu mapTHOMacuga coTyBHHHHHr cothö onyBHHra TonmupunraH TOBapra MynK xyKyKH TOBap xaKH

тулангунга ёки бошка холатлар юз бергунга кадар сакланиши назарда тутилган холларда, агар конун ёки шартномада бошкача тартиб назарда тутилган булмаса ёки у товарнинг вазифасидан ва унинг хусусиятларидан келиб чикмаса, сотиб олувчи мулк хукуки узига утгунча товарни узгага беришга ёки бошкача тарзда тасарруф этишга хакли эмас.

Топширилган товарнинг хаки олди-сотди шартномасида белгиланган муддатда туланмаганда ёки мулк хукуки сотиб олувчига утадиган бошка холатлар юз бермаганда, агар шартномада бошкача тартиб назарда тутилган булмаса, сотувчи сотиб олувчидан товарни кайтариб беришни талаб килишга хакли.

Таъминловчи олди-сотдининг навбатдаги конструкцияси сифатида мол-мулкни дастлабки мулкдорга у томонидан таъминланган мажбурият бажарилганда кайта сотиш мажбурияти билан сотиш хисобланади. Мазкур усул кредиторга таъминот предметига ундирувни каратмасдан ва кушимча харажат килмасдан таъминловчи олди-сотди битими буйича берилган мол-мулкда ифодаланган уз талабини каноатлантириш имконини беради [10]. Бунда мулкдор титулини утказишнинг бир нечта варинатлари мавжуд: карздор томонидан мажбрият бажарилганда кайта сотиш шарти билан асосий шартномани ёки таъминловчи олди-сотдини бекор булиш шарти билан тузиш [3]. Одатда таъминловчи олди-сотди кучмас мулк объектлари ва юридик шахсдаги иштирок этиш хукуки билан боглик булади, кам холларда эса кучар мол-мулкларга нисбатан хам кулланилиши мумкин. Мажбуриятлар бажарилишини таъминлашни ФКда курсатилмаган усулларини куллаш бундай битимларни тузаётган тарафларнинг асосий максади саналади. Хукукни куллаш амалиётида узок муддат бундай битимлар гаров шартномасини яширувчи деб деб топилиб, куп холларда хакикий эмас деб топилган. ФКга киритилган узгартиришлар асосида бундай битимлар тузишга булган чекловлар бархам топди.

Таъминловчи олди-сотди механизми гаровга ракобатда булган битим саналади. Таъминловчи олди-сотдининг гаровга нисбатан афзаллиги мол-мулкка нисбатан ундирувни каратиш таомилининг мавжуд эмаслиги, кредитор таъминот учун куйилган мол-мулкка нисбатан мулк хукукини шартнома тузилган пайтда кулга киритиши хисобланади ва мазкур жихатлар бу турдаги битимлар тузишга ундовчи асосий омиллар саналади [2].

^айта олди-сотди шартномасига оид коидалар бир катор хорижий мамлакатлар Гражданлик кодексларида амал килади. Жумладан, Бразилия ( 2 булим, 1140-1142-моддалар), Грузия(509-515-моддалар), Туркманистон (533-538-моддалар), Франция (1659-1673-моддалар), Молдовия (786-791-моддалар), Испания (1507-1525-моддалар), Польша (593-595-моддалар) каби мамлакатларнинг Гражданлик кодексларида кайта олди-сотди шартномасига оид коидалар назарда тутилган.

Лизинг шартномаси хам таъминловчи битим конструкциясига мос келади. Жумладан, лизинг берувчи уз талабларини лизингга берилган мол-мулкка каратиши мумкин. Мазкур коида ФКнинг 597-моддаси туртинчи кисмида белгиланган. Унга кура, лизинг олувчи уз мажбуриятларини жиддий равишда бузган такдирда, агар лизинг шартномасида бошкача тартиб назарда тутилган булмаса, лизинг берувчи булажак лизинг туловларини тезлаштиришни ёки гаров нарсасини ундириш учун назарда тутилган тартибда ундирувни лизинг объектига каратган ва зарарни ундирган холда шартномани бекор килишни талаб килиш хукукига эга.

Хулоеа ва таклифлар. ^арз мажбуриятини таъминлашнинг фукаролик-хукукий воситалари доирасини аниклаш ва уларни куллаш механизмларини ишлаб чикиш долзарб

ахамиятгалигидан келиб чикиб, мазкур мавзу доирасида куйидаги хулосаларга келиш мумкин:

1. Таъминловчи битимларни фукаролик хукукидаги номланмаган битимлар жумласига киритиш мумкин. Шу боис карз мажбуриятини таъминлашда мол-мулкни кредитор ихтиёрига берилиш йули билан тузиладиган битимларнинг турларини аник белгилаш лозим. Бундай битимлар жумласига лизинг, насияга товар сотиш, ижара билан бирга ссуда, омонат саклаш, ташиш шартномалари ва шу каби бошкаларни киритиш мумкин. Муайян турдаги битимларни "таъминловчи битимлар" жумласига киритиш учун битим куйидаги мезонларга жавоб бериши лозим: мол-мулк кредитор ихтиёрида булиши; карздор томонидан мол-мулк конуний асосларда берилиши; мулкнинг титули утиши кушимча мажбурият сифатида эмас, асосий мажбурият сифатида амалга оширилиши; таъминлаш воситаси сифатида учинчи шахсларнинг иштирок этмаслиги.

2. ФКда мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш усулларига оид умумий коидалар белгиланган (ФКнинг 22-боби). Бу усулларнинг аксарияти хам одатда битим (шартнома) тузиш йули билан кулланилади. Бу битимлар хам таъминловчи битим сифатида эътироф этилади, бирок улар кредитор ва карздор уртасидаги кушимча мажбуриятни вужудга келтирмайди. Шундай булсада, Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексига "таъминловчи битимлар"га оид тегишли узгартиш ва кушимчалар ишлаб чикиш ва кабул килиш максадга мувофик булар эди.

3. Таъминловчи битимлар кредиторнинг хукуклари карздорнинг мол-мулкига нисбатан хукук муайян муддат унинг эгалигида булиб туриши билан тавсифланади. Масалан, насияга товар сотишда сотувчи товар хаки тулик тулаб булинмагунича ва бу муддат мобайнида сотиб олувчи товар хакини тулаш буйича мажбриятини бажармаганида уз талабларини сотиб олувчига насияга сотилган товарга каратиши мумкин.

4. Таъкидлаш лозимки, амалдаги ФКда насияга товар сотиш ва товар хакини булиб-булиб тулашга оид коидалар умумий тарзда берилган булиб, мазкур конструкцияларнинг таъминловчи битим сифатида эътироф этиш хамда сотилган товар хакини булиб-булиб тулашни ФКнинг олди-сотди шартномаларига багишланган бобида (29-боб) алохида параграфга ажратиш лозим. Бунда насия товар сотиш шартномаси номли алохида шартнома турини киритиш ва унда насия товар сотишнинг таъминловчи битим эканлиги хусусиятлари акс эттириш зарур.

5. ФКнинг "Олди-сотди" деб номланган 29-бобига янги парагаф сифатида "^айта сотиб олиш шарти билан тузилган олди-сотди"га оид коидаларни киритиш, бунда кайта сотиб олиш шарти билан тузилган олди-сотди шартномасининг тушунчаси, кайта сотиб олиш бахоси, сотиб олинган ашёга нисбатан сотиб олувчининг мажбурияти, кайта сотиб олиш муддати каби коидаларни белгилаш лозим.

6. ^арз мажбуриятини таъминлашда "Гаров реестри тугрисида"ги ^онун мухим уринга эга. Ушбу конунда руйхатдан утган таъминловчи битим асосида кредитор уз хукукларини кондиришда устуворликка эга булади. Шу сабабли таъминловчи битимларни куллашда ушбу конун нормаларини такомиллаштириш зарур.

Review of law sciences References:

1. Grin O.S. Osnovnie podxodi k ponimaniyu sposobov obespecheniya ispolneniya obyazatelstv // Vestnik universiteta imeni O.E. Kutafina (MGYuA). 2016. - № 10. - S. 44-51.

2. Danilov D.V. Obespechitelnaya kuplya-prodaja kak sposob obespecheniya, ne poimenovanniy v zakone // Vestnik Chelyabinskogo gosudarstvennogo universiteta. 2015. -№ 17 (372). Pravo. Vip. 43. S. 76-81.

3. Dedkovskiy, I. V. Uslovnaya kuplya-prodaja mojet stat konkurentom zalogu // Arbitraj. praktika. 2012. - № 1. - S. 24-29.

4. Imomov N.F. Ipoteka krediti shartnomasi bo'yicha majburiyatlar ijrosini ta'minlashning fuqarolik-huquqiy masalalari. - Toshkent: TDYuU. 2014. - 169 b.

5. Komilov F.E. Ko'chmas mol-mulk garovi (ipoteka)ni qo'llashning nazariy-amaliy muammolari: yurid. fan. nomz. dis. ... avtoref. - Toshkent, 2008. - B. 3.

6. Medvedev S.V. Obespechitelniy interes v pravovoy sisteme SShA // Xozyaystvo i pravo. 2012. - № 6. - S. 24- 27.

7. Nurullayev U.K. Garovga qo'yuvchi sifatida majburiyatlarning bajarilishini ta'minlashda uchinchi shaxsning ishtiroki. // O'zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi axborotnomasi. - Toshkent, 2011, - № 2. - B. 88- 91.

8. Ruzinazarov Sh., Babayev J., Inoyatova S., Nuraliyev M. Fuqarolik huquqida majburiyatlarning bajarilishini ta'minlash. - Toshkent: TDYuU. 2018. - 112 b.

9. Suyunova D.J. Obespecheniye prav trebovaniy storon po kreditnomu dogovoru // Vestnik Visshego xozyaystvennogo suda Respubliki Uzbekistan. - Toshkent, 2011. -№ 11. - S. 66-69.

10. Ulezko A. Obespechitelnaya kuplya-prodaja: pritvornaya sdelka ili sposob obespecheniya, ne poimenovanniy v zakone? // Legal Insight. - 2013. - № 5 (21). - S. 49-53.

11. Eshonqulov S.Yu. Qarz majburiyati, uning ijrosini ta'minlash usullari // Huquq va burch - Toshkent, 2011. - № 5. - B. 50- 52.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.