Научная статья на тему 'СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ НЕУСТОЙКИ В ГРАЖДАНСКО-ПРАВОВЫХ ОТНОШЕНИЯХ: НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ'

СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ НЕУСТОЙКИ В ГРАЖДАНСКО-ПРАВОВЫХ ОТНОШЕНИЯХ: НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
125
49
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
договор / денежное обязательство / коммерческое обязательство / коммерческая сделка / альтернативная неустойка / абсолютная неустойка / кредитор / должник / компенсация / неустойка / невыполненное обязательство / нарушенное обязательство / убыток / компенсация / штраф. / contract / monetary obligation / commercial obligation / commercial transaction / alternative neustoyka / absolute neustoyka / creditor / debtor / compensation / neustoyka agreement / unfulfilled obligation / breached obligation / loss / indemnification / fine.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Адҳам Одинаев

в данной статье приведен научный и теоретический анализ невыполнения или ненадлежащего исполнения договорных обязательств субъектами хозяйствования, а также совершенствования применения неустойки для обеспечения выполнения коммерческих обязательств гражданско-правовых отношений и даны соответствующие рекомендации.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPROVING THE USE OF LIQUIDATED DAMAGES (NEUSTOYKA) IN CIVIL LAW RELATIONS: A SCIENTIFIC-THEORETICAL ANALYSIS

This article provides a scientific and theoretical analysis of the non-fulfillment or inadequate fulfillment of contractual obligations by business entities, as well as the improvement of the application of neustoyka to ensure the fulfillment of commercial obligations of civil law relations and makes relevant recommendations.

Текст научной работы на тему «СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ НЕУСТОЙКИ В ГРАЖДАНСКО-ПРАВОВЫХ ОТНОШЕНИЯХ: НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ»

Review of law sciences

Adham Odinaev,

An independent researcher of Academy of the General Prosecutor's Office of the Republic of

Uzbekistan

IMPROVING THE USE OF LIQUIDATED DAMAGES (NEUSTOYKA) IN CIVIL LAW

RELATIONS: A SCIENTIFIC-THEORETICAL ANALYSIS

Abstract: This article provides a scientific and theoretical analysis of the non-fulfillment or inadequate fulfillment of contractual obligations by business entities, as well as the improvement of the application of neustoyka to ensure the fulfillment of commercial obligations of civil law relations and makes relevant recommendations.

Key words: contract, monetary obligation, commercial obligation, commercial transaction, alternative neustoyka, absolute neustoyka, creditor, debtor, compensation, neustoyka agreement, unfulfilled obligation, breached obligation, loss, indemnification, fine.

Адх,ам Одинаев,

Узбекистан Республикаси Бош прокуратура Академиясимустакил изланувчиси

Adham os@mail.ru

ФУЦАРОЛИК-^УЦУЦИЙ МУНОСАБАТЛАРДА НЕУСТОЙКА ЦУЛЛАШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ: ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ ТА^ЛИЛ

Аннотация: мазкур мацолада тадбиркорлик субъектлари томонидан шартнома мажбуриятларини бажарилмаганлиги ёки лозим даражада бажарилмаганлиги, шунингдек фуцаролик-ууцуций муносабатларнинг тижорат билан боглиц мажбуриятлар ижросини таъминлаш учун неустойка цуллашни такомиллаштириш илмий-назарий та^лил этилиб, тегишли таклифлар берилган.

Калит сузлар: шартнома, пул мажбурияти, тижорат мажбурияти, тижорат муомаласи, муцобил неустойка, мутлац неустойка, кредитор, царздор, компенсация, неустойка тугрисидаги келишув, бажарилмаган мажбурият, бузилган мажбурият, зарар, зарарни цоплаш, жарима.

Адхам Одинаев,

самостоятельный соискатель Академии Генеральной прокуратуры

Республики Узбекистан

СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ НЕУСТОЙКИ В ГРАЖДАНСКО-ПРАВОВЫХ ОТНОШЕНИЯХ: НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ

1

Аннотация: в данной статье приведен научный и теоретический анализ невыполнения или ненадлежащего исполнения договорных обязательств субъектами хозяйствования, а также совершенствования применения неустойки для обеспечения выполнения коммерческих обязательств гражданско-правовых отношений и даны соответствующие рекомендации.

Ключевые слова: договор, денежное обязательство, коммерческое обязательство, коммерческая сделка, альтернативная неустойка, абсолютная неустойка, кредитор, должник, компенсация, неустойка, невыполненное обязательство, нарушенное обязательство, убыток, компенсация, штраф.

Мамлакатимизда иктисодиётида мухим урин тутувчи хусусий сектор кун сайин ривожланиб, хужалик юритувчи субъектлар уртасидаги мажбурият муносабатларини, хусусан, шартномавий-хукукий муносабатларни янада такомиллаштириш ва мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш мухим масалага айланди.

Шартнома мажбуриятларини лозим даражада бажарилмаслиги ёки умуман бажарилмаслиги иктисодиётга муайян даражада зиён етказади.

Шартнома мажбуриятлари, колаверса, хар кандай фукаролик-хукукий мажбуриятлар бузилганида, мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш воситаси ёки булмаса, жавобгарлик шакли сифатида неустойкани куллаш масаласи монографик тарзда яхлит тадкик этилмаган.

Шунингдек, судлар томонидан жавобгарларга нисбатан неустойка кулланилаётганда уни камайтирилиши хамда апелляция инстанциясида жарима ва пенянинг такроран камайтирилишига оид муаммоларнинг аник ечими йук.

Цивилистиканинг бошка купгина институтлари каби, неустойка хам уз илдизлари билан кадимги рим хукукига бориб такалиб, неустойка ^йриЫю роепае) деганда шартномани бузган шахснинг зарар курган томон фойдасига жарима тулаш мажбурияти тушунилган.

Д.Д.Гриммнинг таъкидлашича, римликлар тасаввурида бундай келишувнинг максади карздорга тазйик курсатиш ва шу оркали асосий мажбурият бажарилишини таъминлашдан иборат булган [1]. Тарафлар уз хукуклари бузилиши окибатларига тахминий бахо бериб, шартномага неустойка тугрисидаги шартни киритишган [2]. Шартноманинг бузилиши неустойка мажбуриятини харакатга келтирувчи шарт сифатида амал килган. Мазкур шарт, одатда, муайян пул суммаси куринишида ифодаланган ва карздорни мажбуриятни бажаришга билвосита мажбурлаш механизми хисобланган [3].

Неустойканинг чукур ва атрофлича тахлилига мазкур мавзуда яратилган фундаментал асарлардан бири - рус тадкикотчиси М.Я.Пергаментнинг "Шартномавий неустойка ва манфаат" китобида [4] дуч келиш мумкин. Х1Х-ХХ асрлар орасида ёзилган бу китобда муаллиф рим хукукида ва гарб мамлакатлари конунчилигида неустойка институти кулланишининг асосий хусусиятларини ёритиб берган.

Рим хукукида неустойка сифатида пул хам, мол-мулк куринишидаги муайян турдаги бойлик хам амал килиши мумкин булган.

Рим империяси парчаланганидан сунг, Европа хукукининг ривожланиш жараёни кандай даражада огир кечганини яхширок тушуниш учун шуни кайд этиш лозимки, милодий давр бошида хукук ва ахлокда бир-бирини истисно этувчи икки тенденция узаро кураш олиб борди.

Биринчиси - христианлик мафкураси билан боглик булиб, субъектлар уртасидаги муносабатларда гаразгуйлик мотивларидан воз кечишни назарда тутар эди. Мукаддас Китобдан урин олган Моисей ^онуни нормаларида "агар карзга пул берсанг, унга тазйик утказма ва судхурлик килма", дейилган [5]. ^уръони Каримда тижорат хусусида янада аник фикр билдирилган: "Оллох баъй (олди-сотди)ни халол, судхурликни харом килган" (2-сура, 276 оят).

Неустойка уз хукукий шаклини жамият тараккиёти боскичларига боглик холда узгартириб, хусусий-хукукий мажбуриятларни бажармаганлик учун жарима тулашга доир нормаларга хатто Хаммурапи конунларида хам дуч келиш мумкин.

Кейинрок неустойкага шартнома мажбуриятларини таъминлаш усули сифатида каралиб, шу куринишда Россия ва Европада кулланилган.

Россияда "неустойка" атамасининг келиб чикиши рус хукукшунос олими К.А.Гравенинг шартномавий неустойкага багишланган асарида атрофлича тушунтириб утилган. Унинг фикрига кура, неустойка тарихи рус хукукининг кадимги манбаси -"Русская Правда" ва бошка кадимги хукук ёдгорликлари амал килган даврга бориб такалади. Масалан, "Русская Правда" Троицкий руйхатининг 50-53-моддаларида бажарилмаган карз мажбуриятлари буйича ундириладиган фоизлар хакида суз юритилади. ^арз берувчи унча катта булмаган микдорда фоизларнигина талаб килиши мумкин булган, фоизлар суммаси карзнинг асосий суммасидан ортик булган такдирда эса фоизлар умумий суммасининг учдан бир кисмигагина умид килиши мумкин булган [6]. Мажбуриятлар буйича одилона жавобгарлик принципини амалга оширишни кадимда айнан шундай тушунганлар. Урта асрлардаги рус хукукий манбаларида неустойка (жарима ва фоизлар)нинг синонимлари сифатида "пеня", "вира", "рост", "гостинец" ва бошкалар хам амал килган.

Кейинчалик "устоять" ("тик турмок") феълининг негизида янги суз - "устойка" ясалган ва у ваъдани бажаришни англатган. Ваъдани бажаришнинг антоми сифатида "неустойка" сузи ишлатила бошланган. Тугри, дастлаб "неустойка" атамаси мажбуриятнинг бажарилмагани билан боглик булган мулкий окибатларни эмас, балки мажбурият амалда бажарилмаганини англатган.

XVIII асрга келиб шартнома буйича олган мажбуриятини бажармаган карздор учун келиб чикадиган кунгилсиз окибатлар неустойка деб атала бошлаган.

Тараккиёт фани неустойкага бир неча бор мурожаат килган, аммо, купгина муаллифлар фикри конуншунослик, суд амалиётида булаётган узгаришлар, тижорат амалиётида ишлатилаётган шартнома муносабатларининг янги конструкциялари хисобига танкидий мулохазаларга айланмокда.

Шу муносабат билан фукаролик-хукукий жавобгарлик шакллари сифатида зарарлар ва неустойкалар узаро муносабатлари, битта конунбузарлик учун бир вактнинг узида бир неча мулкий жавобгарликни куллаш, конунда неустойканинг хукукий мавжудлиги, пул мажбуриятларини бажармаслик учун фоизлар тулаш табиати, судлар томонидан неустойка хажмини тушириш мезонларини урганиш алохида ахамиятга эга.

Германия Фукаролик тузугида неустойкага 339-345-параграфлар багишланган булиб, унда асосан шартномавий неустойкага купрок ургу берилади. Шартномавий неустойка тарафлар уртасида аник ифодаланган ахдлашув предмети булиши лозим. Шу туфайли хам шартномавий жарима тугрисидаги келишув алохида ахамият касб этиши Тузукда кайд

этилган: "у кредиторга ракамда ифодалаш мумкин булмаган ёки умуман уз мохиятига кура номоддий булган салбий холатлардан химояланиш учун имконият яратади" [7].

Германия Фукаролик тузугининг 342-параграфига мувофик неустойка пул суммаси куринишидагина эмас, балки узгача мол-мулк куринишида хам ифодаланиши мумкин. Неустойка тулаш мажбурияти уз табиатига кура мустакил мажбурият хисобланмайди. Мазкур мажбуриятнинг такдири у кайси бош мажбуриятни таъминлашга каратилган булса, шу бош мажбуриятнинг такдирига бевосита боглик булади. Шу маънода, неустойка тугрисидаги шарт акцессорли мажбурият хисобланади. Айни холат Германия Фукаролик тузугида муайян даражада уз аксини топган. Хусусан, тузукнинг 344-параграфида белгиланишича, "мажбурият конун кучига мувофик хакикий булмаган такдирда, мажбурият бажарилмаган холда неустойка тулаш тугрисидаги келишув хам хакикий булмайди, бунда асосий мажбуриятнинг хдкикий эмаслиги тарафларга маълум булмаганлиги ахамиятга эга эмас" [8].

Германия Фукаролик тузугида неустойка тулаш масалаларини тартибга солишда шартномани бажармаганлик ва шартномани лозим даражада бажармаганлик холлари фаркланади. Масалан, карздор шартномани бажармаган такдирда неустойка тулаши шарт булса, кредитор шартномани бажариш урнига неустойка тулашни талаб килиши мумкин. Агар кредитор карздордан неустойка тулашни талаб килган булса, мажбуриятни бажариш талабининг куйилиши мумкин эмас.

Неустойканинг урки ва ролига оид муло^азалардан келиб чициб, куйидаги илмий-назарий ва та^лилий хулосалар цилиш мумкин:

Биринчидан, неустойка мажбурият бажарилишини таъминлаш усули, фукаролик-хукукий жавобгарлик шакли, бузилган хукукни химоя килиш воситасидир. Мажбурият бажарилишини таъминлаш усули сифатида неустойка шартномани тузиш ва уни бажариш боскичида карздорни шартнома мажбуриятини лозим даражада бажаришга рагбатлантириш, хукукбузарликнинг олдини олиш воситаси булиб хизмат килади.

Бузилган хукукни химоя килиш усули сифатида эса неустойка мажбуриятнинг бузилишини тухтатиш ва бартараф этиш, хукук бузилишининг олдини олиш, бузилган хукукни тиклаш ва курилган зарарларни коплаш вазифасини бажаради.

Иккинчидан, мажбуриятнинг бузилиши боскичида неустойка ё мажбуриятни бузувчи учун кушимча жавобгарликни, ё унга янги ёки кушимча мажбуриятлар юклашни узида ифодалаши мумкин булиб, бу мажбуриятни бузиш хусусияти, бузилган хукукни химоя килишнинг танланган усули, неустойка тури ва микдори, неустойканинг зарарлар билан нисбати ва мазкур зарарлар таркиби (бузилган мажбурият суммаси микдорида; бузилган мажбурият суммаси ва олинмаган даромадлар суммасининг йигиндиси тарзида) билан белгиланади.

Учинчидан, бировнинг пул маблагидан фойдаланганлик учун банк фоизларидан фаркли равишда, неустойкага хос булган принциплардан бири сифатида тарафлар жавобгарлигининг тенглиги принципи амал килади.

Туртинчидан, неустойкани ундириш тугрисидаги низоларга оид суд процессларининг аксарияти амалда билан тугайди. Шу сабабли, неустойка ундириш тугрисидаги низоларни судга кадар хал килиш ёки уларни судда куришнинг соддалаштирилган тартиби конун йули билан жорий этилса, судда куриладиган бундай низолар сонини кискартирган, шунингдек суд карори тезкорлик билан кабул килинишига кумаклашган булур эди.

Неустойкага оид фуцаролик-хуцуций цонунчиликни такомиллаштириш буйича куйидаги таклифларни билдириш мумкин:

- неустойка пул мажбурияти булибгина колмай, муомаладан чикарилмаган ашёлар (мол-мулк) хам неустойка предмети булиши мумкин ва буни конунчиликда мустахкамлаш керак;

- неустойка микдорини камайтириш суднинг вазифаси булмасдан, тижорат мажбуриятлари буйича зарарлар ва неустойканинг мутаносиблиги хамда минимал чегараси аник белгилаб куйилиши лозим;

- хисобга олинадиган, мукобил ва мутлак неустойка уз мохиятига кура зарарларни коплашга хизмат килади ва алохида мулкий жавобгарлик чораси сифатида каралиши мумкин эмас;

- тижорат шартномалари иштирокчиларининг мулкий жавобгарлиги хажмини тугри аниклаш имконияти доим мавжуд булмаганликлари боис, неустойка ва зарарлар нисбати конунда аник белгилаб куйилиши зарур;

- Фукаролик кодексида неустойка ундириш буйича даъво муддатини шартнома бажарилмаган ёки лозим даражада бажарилмаган ёхуд зарар етказилган пайтдан бошлаб ута бошлаши, неустойка ундириш буйича даъво муддатини тухтатиш ёки узайтириш мумкин эмаслиги, енгиб булмайдиган кучлар (форс-мажор) холатлари бундан мустаснолигини белгилаш лозим;

- неустойка жавобгарлигининг келиб чикиши ва уни хисоблаш тартибини неустойка тугрисидаги келишувнинг узида ёки бошка бир норматив хужжатга ишора килиш йули билан белгилаш буйича ФКнинг 262-моддасига тегишли узгартиш ва кушимча киритилиши керак.

Булардан ташкари, миллий конунчилик техникаси ва бугунги бозор иктисодиёти шароитида тузилаётган шартномалар рухиятидан келиб чиккан холда ФКнинг 260, 261, 262 ва 326-моддаларидаги "неустойка" сузини "Лафзсизлик тулови" "пеня" сузини эса, "айбона" сузларига алмаштириш максадга мувофик.

Review of law sciences References:

1. Grimm D.D. Lektsii po dogme rimskogo prava. - M., 2003. - S.315.

2. Muromtsev S.A. Grajdanskoye pravo Drevnego Rima. - M.: 2003. - S 474.

3. Dojdev D.V. Rimskoye chastnoye pravo: Uchebnik dlya vuzov. - M., 2003. - S 479.

4. Pergament M.Ya. Dogovornaya neustoyka i interes. - M., 1905.

5. Xrestomatiya po vseobshey istorii gosudarstva i prava. -M., 2002. - S.15.

6. Otechestvennoye zakonodatelstvo XIX-XX vekov / Pod red. O.I. Chistyakova. - M., 2000. Ch.1. - S. 28.

7. Nam K.V. Ubitki i neustoyka //Aktualnie problemi grajdanskogo prava. Vip. 1. - M., 1999. - S. 365.

8. Germanskoye pravo / Pod red. V.V. Zalesskogo. - M., 1996. - S.77.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.