Научная статья на тему 'Правовое описание выражения конституционной нормы о верховенстве прав потребителей в действующем законодательстве'

Правовое описание выражения конституционной нормы о верховенстве прав потребителей в действующем законодательстве Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
101
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
потребитель / право / товар / интерес / «потребитель всегда прав» / верховенство прав потребителей / защита прав. / consumer / law / product / interest / consumer is always right / supremacy of consumer rights / protection of rights.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Бабаев Джахонгир

Каждый человек – прежде всего, потребитель. Законы естественного развития требуют, чтобы каждый человек вступал в юридические отношения в качестве потребителя или действовал в статусе потребителя. Несмотря на то, что была разработана система законодательства о защите прав потребителей, на практике уровень защиты прав потребителей находится не на высоком уровне. Это связано, во-первых, с тем, что потребитель является «слабой» стороной в правоотношениях, а, во-вторых, с тем, что потребители не всегда пытаются защитить свои права. Известно, что в рыночной экономике существует понятие «потребитель всегда прав». В основе этой концепции лежит важная роль защиты прав потребителей, применения ответственности за нарушение их прав. Для применения данного правила в обществе должен быть рынок, основанный на свободной конкуренции, спросе и предложении. В то же время тот факт, что каждый гражданин может защитить свои права как потребитель, и недостаточная пропаганда среди потребителей понятия «потребитель всегда прав», не дает достаточных результатов в защите прав потребителей.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Legal description of the expression of the constitutional provision on the supremac y of consumer rights in the current legislation

Each person is considered a consumer in the first place. In fact, the laws of natural development require each person to enter into a legal relationship as a consumer or act in the status of a consumer. Despite the fact that a system of consumer protection legislation has been developed, in practice, the level of consumer protection is not at a high level. Firstly, this is due to the fact that the consumer is a «weak» side in legal relations, and secondly, consumers do not always try to protect their rights. It is known that in a market economy, there is a concept “the consumer is always right”. This concept plays an essential role in protecting consumers’ rights and applying responsibility for violation of their rights. In order to apply this rule, society must have a market based on free competition, supply and demand. Simultaneously, the fact that every citizen can defend his rights as a consumer and insufficient propaganda among consumers of the concept of “consumer is always right” does not give satisfactory results in protecting consumer rights.

Текст научной работы на тему «Правовое описание выражения конституционной нормы о верховенстве прав потребителей в действующем законодательстве»

UDC: 347.726 (042)(575.1)

Бабаев Жахонгир

Тошкент давлат юридик университеты "Фукаролик хукуки" кафедраси доценти, юридик фанлар номзоди

ИСТЕЪМОЛЧИЛАРНИНГ ^УЦУЦЛАРИ УСТУНЛИГИГА ОИД КОНСТИТУЦИЯВИЙ ЦОИДАНИНГ АМАЛДАГИ ЦОНУНЧИЛИКДА ИФОДАЛАНИШИНИНГ ^УЦУЦИЙ

ТАВСИФИ

Аннотация. %ар бир инсон, аввало, истеъмолчи уисобланади. Зеро, табиийривожланиш цонунияти уар бир инсоннинг истеъмолчи сифатида ууцуций муносабатларга киришишини ёки истеъмолчилик мацомида уаракатланишини тацозо этади. Гарчи уозирги кунда истеъмолчи ууцуцларини уимоя цилиш тугрисидаги цонун уужжатлари тизими ишлаб чицилган булса-да, амалиётда истеъмолчилар ууцуцларини уимоя цилиш даражасини юцори деб булмайди. Бу уолат, биринчи навбатда, истеъмолчи ууцуций муносабатларнинг заиф томони эканидан келиб чицса, иккинчидан, истеъмолчилар уамма вацт уам уз ууцуцларини уимоя цилишга уаракат цилмасликлари билан белгиланади. Бозор ицтисодиёти шароитида "истеъмолчиуамишауац" тушунчасимавжуд. Айнан шу тушунчаасосида истеъмолчилар ууцуцларини уимоя цилиш, уларнинг ууцуцларини бузганлик учун жавобгарликни цуллаш масалалари мууим ауамият касб этади. Ушбу цоиданинг амал цилиши учун эса жамиятда эркин рацобат, талаб ва таклифга асосланган бозор булиши лозим. Шу билан бирга, уар бир фуцаро истеъмолчи сифатида узууцуцлари уимоя цилиши мумкинлиги, "истеъмолчи доимо уацэкани" истеъмолчиларуртасида кенг таргиб цилинмаётгани уам истеъмолчи ууцуцларини уимоя цилишда айтарли натижани бермайди.

Калит сузлар: истеъмолчи, ууцуц, товар, манфаат, истеъмолчи доимо уац, истеъмолчиларнинг ууцуцлари устунлиги, ууцуцларни уимоя цилиш.

Бабаев Джахонгир

кандидат юридических наук, доцент кафедры «Гражданское право» Ташкентского государственного юридического университета

ПРАВОВОЕ ОПИСАНИЕ ВЫРАЖЕНИЯ КОНСТИТУЦИОННОЙ НОРМЫ О ВЕРХОВЕНСТВЕ ПРАВ ПОТРЕБИТЕЛЕЙ В ДЕЙСТВУЮЩЕМ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВЕ

Аннотация. Каждый человек - прежде всего, потребитель. Законы естественного развития требуют, чтобы каждый человек вступал в юридические отношения в качестве потребителя или действовал в статусе потребителя. Несмотря на то, что была разработана система законодательства о защите прав потребителей, на практике уровень защиты прав потребителей находится не на высоком уровне. Это связано, во-первых, с тем, что потребитель является «слабой» стороной в правоотношениях, а, во-вторых, с тем, что потребители не всегда пытаются защитить свои права. Известно, что в рыночной экономике существует понятие «потребитель всегда прав». В основе этой концепции лежит важная роль защиты прав потребителей, применения ответственности за нарушение их прав. Для применения данного правила в обществе должен быть рынок, основанный на свободной конкуренции, спросе и предложении. В то же время тот факт, что

каждый гражданин может защитить свои права как потребитель, и недостаточная пропаганда среди потребителей понятия «потребитель всегда прав», не дает достаточных результатов в защите прав потребителей.

Ключевые слова: потребитель, право, товар, интерес, «потребитель всегда прав», верховенство прав потребителей, защита прав.

Babaev Jakhongir

Associate Professor of the Department of Civil Law, Tashkent State University of Law, Candidate of Sciences (Law)

LEGAL DESCRIPTION OF THE EXPRESSION OF THE CONSTITUTIONAL PROVISION ON THE SUPREMACY OF CONSUMER RIGHTS IN THE CURRENT LEGISLATION

Ab&ract. Each person is considered a consumer in the firti place. In fact, the laws of natural development require each person to enter into a legal relationship as a consumer or act in the &atus of a consumer. Despite the fact that a syflem of consumer protection legislation has been developed, in practice, the level of consumer protection is not at a high level. Firflly, this is due to the fact that the consumer is a «weak» side in legal relations, and secondly, consumers do not always try to protect their rights. It is known that in a market economy, there is a concept "the consumer is always right". This concept plays an essential role in protecting consumers' rights and applying responsibility for violation of their rights. In order to apply this rule, society mufl have a market based on free competition, supply and demand. Simultaneously, the fact that every citizen can defend his rights as a consumer and insufficient propaganda among consumers of the concept of "consumer is always right" does not give satisfactory results in protecting consumer rights.

Keywords: consumer, law, product, interefl, consumer is always right, supremacy of consumer rights, protection of rights.

Инсоннинг табиий эхтиёжлари хар доим жа-мият ва давлат учун энг мухим холат сифатида ^аралган. Зеро, хар ^андай ислохотнинг мухим жихатларидан бири "ислохотлар ислохот учун эмас, инсон манфаатлари учун" тамойилини руёб-га чщариш хисобланади. Бу холат хар доим фу^а-ро - жисмоний шахснинг ривожланган жамият аъзоси сифати уз эхтиёжларини ^ондириш учун ху^у^ий муносабатларга киришиши лозимлиги-ни та^озо этган. Жисмоний шахс узининг табиий эхтиёжлари хисобланган ов^атланиш, кийиниш, турли хизматлардан фойдаланиш учун киришган муносабатларида унинг ушбу амалларни узининг мавжуд булиши учун амалга оширганини хисобга олиб, бундай холатларда жисмоний шахсни ис-теъмолчи атамаси билан аташ одат тусига айлан-ган.

Конституциямизнинг 53-моддасида истеь-молчилар ху^у^ларининг устунлигини таьмин-лашга оид норма уз аксини топган. Жумладан унда "Давлат истеъмолчиларнинг ху^у^и устунлигини хисобга олиб, и^тисодий фаолият, тадбир-

корлик ва мехнат ^илиш эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенг ху^у^лилигини ва ху^у^ий жихатдан баб-баравар мухофаза этилишини ка-фолатлайди", дейилган.

Истеъмолчи ху^у^ларининг кафолатлари Фу^аролик кодекси, "Истеъмолчиларнинг ху^у^-ларини химоя ^илиш тугрисида'ги ^онун норма-лари билан белгиланган.

"Устунлик" сана ёки муддатдан ^атьи назар, ^онун томонидан белгиланган имтиёз сифатида курилади. Хар ^андай холатда хам устунлик ху^у^ий ну^таи назардан ху^у^лардаги нисбат хисобланади. Яьни бир шахснинг иккинчи шахсга нисбатан муайян ху^у^ий муносабатда купро^ ху^у^ларга эга булиши ва шунинг натижаси уларов унинг ху^у^лари бузилганда ху^у^ий химоя-нинг давлат назорати остида амалга оширилиши тушунилади.

К. Синдоровнинг ёзишича, амалдаги айрим ^онун хужжатлари ("Истеъмолчиларнинг ху^у^-ларини химоя ^илиш тугрисида'ги, "Ра^обат тугрисида'ги ^онунлар ва бош^.) шартномавий

муносабатларда истеъмолчилар (сотиб олув-чи, ижарачи, мижоз ва х.к.)нинг манфаатларини имтиёзли химоя цилишга каратилган императив нормаларни белгилаган [4]. Шу уринда К.Синдо-ровнинг фикрлари нафакат шартнома муносабат-ларига, балки шартномадан ташкари муносабат-ларга хам тааллукли эканини таъкидлаш лозим. Зеро, "манфаатларни имтиёзли химоя килиш" оркали истеъмолчи хукуклари устунлиги таъмин-ланади. Чунки ана шундай имтиёзлар мавжудли-ги истеъмолчининг ишлаб чикарувчи, сотувчи ва ижрочи билан булган муносабатларда устун эка-нидан далолат беради.

Истеъмолчи хукукларининг устунлиги, энг аввало, истеъмолчига тегишли барча хукуклар-нинг тускинликсиз амалга оширилиши билан истеъмолчининг товар харид килиш, иш бажариш ва хизмат курсатиш муносабатларида хукукдор-лик ва манфаатдорлик нуктаи назаридан имтиёзга эга булиши билан ахамиятлидир.

Узбекистон Конституциясининг 53-моддаси-да истеъмолчи хукуклари устунлиги тамойилини ифодалаб, Н.Ш. Саид-Газиева куйидагича фикр билдиради:

"Бу коидадан шундай хулоса келиб чикадики, бозор иктисоди муносабатлари шароитида товар ишлаб чикариш, иш бажариш ва хизмат курсатиш эркин ривожланар экан, хар бир тадбиркор товар ишлаб чикариш, иш бажариш ва хизмат курса-тишда, энг аввало, истеъмолчининг манфаатини хисобга олиши, эркин ракобатда истеъмолчининг роли мухим эканини хисобга олиши зарур" [3]. Дархдкикат, товар ишлаб чикариш, хизмат курсатиш ва иш бажаришдан асосий максад хам истеъмолчи ва унинг эхтиёжи хисобланади. Инчунин, истеъмолчисиз тадбиркорликни хам, ишлаб чика-ришни хам, иш бажаришни хам, хизмат курса-тишни хам тасаввур этиб булмайди.

О. Окйулов фикрича, барча ривожланган мам-лакатларда фукаролик ва савдо конунларида ис-теъмолчининг алохида узига хос имтиёзли мавкеи мустахкамлаб куйилган булиб, бу "истеъмолчи хар доим хак" деган тамойилда уз ифодасини топган. Хакикатан хам, хар кандай ишлаб чика-риш, бозор муносабатларининг пировард макса-ди истеъмолчиларнинг эхтиёжини кондиришга каратилиши лозим. Истеъмолчи булмаса, ишлаб чикариш хам, бозор хам мавжуд булмайди. Бо-шка томондан олганда, истеъмолчининг манфа-

атлари инсон манфаатларининг айнан узидир [5]. В.В. Даниловнинг таъкидлашича эса инсон хукук-лари ва истеъмолчи хукуклари айнан бир хил эмас [2].

Фикримизча, бу хусусда хукукшунос олим О. Окйуловнинг фикрлари анча уринлидир. Зеро, испан олими Э. Полонинг фикри жуда тугри, яъни биз барчамиз истеъмолчимиз [1]. Истеъмолчи сифатида хар бир фукаро уз эхтиёжини кондириш максадида товар ишлаб чикарувчи, сотувчи ва иш бажарувчи ёки хизмат курсатувчи билан турли хукукий муносабатга киришади.

Бу холатдан хулоса шуки, хар бир фукаро истеъмолчи хисобланар экан, товар ишлаб чика-рувчилар, сотувчилар ва ижрочилар билан булган муносабатда битта шахснинг хукук ва манфаатла-ри эмас, балки купчиликнинг манфаатлари хамда хукуклари тукнаш келади ва купчилик хукуклари-нинг устунлиги уз-узидан таъминланиши лозим-дир. Инчунин, озчиликнинг (бу озчилик (ишлаб чикарувчи, сотувчи ва ижрочи истеъмолчиларга нисбатан озчиликни ташкил этади) хам бир вакт-нинг узида истеъмолчи хисобланишини эсдан чикармаслик лозим. Зеро, ишлаб чикарувчи, хиз-мат курсатувчи ва иш бажарувчи ташкилотлар хам айнан истеъмолчи хисобланадиган фукаро-лар томонидан ташкил этилади) купчиликка буй-суниши ва купчиликнинг манфаатлари озчилик манфаатларидан устун туриши ижтимоий адолат тамойиллардан биридир.

Истеъмолчи хукуклари ва улар конуний ман-фаатларининг устунлиги факатгина битта хо-латга, яъни товар сотиб олиш, иш бажариш ва хизмат курсатиш муносабатларида иккинчи то-моннинг хукукларига караганда конуний тенглик асосидаги нисбатга боглик холда тушунилади. Бунда истеъмолчи хукукларининг устунлиги хар бир холатда ва хар кандай вазиятда эмас, ишлаб чикарувчи, сотувчи ва ижрочи билан булган фукаролик муомаласидаги иштирокига нисбатан татбик этилади. Масалан, фукаро дукондан куй-лак сотиб олиш вактида у сотувчи билан фукаро-лик-хукукий муносабат иштирокчиси сифатида тенг хукукларга эга булади. Товар сотиб олиниши жараёнида ёки ундан кейинги холатда эса узаро хукукий тенглик нисбати бузилади. Бу уринда ву-жудга келган низода тарафларнинг хукуклари ва хатти-харакатларида тенглик мавжуд булса-да, конун истеъмолчи хукуклари устунлигини таъ-

минлайди. Зеро, "Истеъмолчиларнинг хукуклари-ни химоя килиш тугрисида"ги конунда истеьмол-чининг ишлаб чикарувчи, сотувчи ва ижрочига нисбатан хукукларининг устунлигини белгиловчи катор меьёрлар мустахкамланган. Масалан, унинг 4-моддасидаги истеьмолчининг асосий хукукла-ри сифатида санаб утилган хукукларнинг акса-рияти истеьмолчи иштирокидаги хукукий муно-сабатларда хукукдорлик жихатидан истеьмолчи устун эканини ифодалайди. Бу холатни конун-нинг 18-моддасидаги истеьмолчининг ун кунлик муддат ичида сотиб олган товарини алмаштириб олиш хукукига эгалиги билан изохлаш хам мум-кин. Бунда конун хам истеьмолчининг хукуклари устунлигини таьминлашга харакат килади. Яьни сотувчидан товарни харид килган томон - истеь-молчи шартнома муносабатлари тамом булгани-дан сунг (истеьмолчи иштирок этадиган чакана олди-сотди шартномаси умумий коидага кура бир марталик характерга эга шартнома хисобла-нади ва ижро этилиши биланок тугалланган деб топилади) хам уз фикрини узгартириши ва тамом булган хукукий муносабатни оркага кайтариши мумкин. Куриниб турибдики, истеьмолчиларнинг хукукларини химоя килиш тугрисидаги конун истеьмолчи хукуклари устунлигини расман узида ифода этмаса-да, ушбу конституцион коида асо-сида истеьмолчи хукукларини мустахкамлайди.

Истеьмолчи уз хукуклари устунлигини бил-гани холда "истеьмолчи доимо хак" тамойили асосида харакат килар экан, унинг "устунлиги" ва "хаклиги" хам нисбийлигини эсдан чикармаслиги лозим. Умумий коидага кура, истеьмолчи конун хужжатларида мустахкамланган хукукларидан фойдаланишда савдо, хизмат курсатиш ва иш ба-жариш коидаларида истеьмолчига нисбатан урна-тилган талабларга риоя этиши, мавжуд иш муо-маласи одатлари ва ахлок коидалари чегарасидан четга чикмаслиги, бир суз билан айтганда, конун хужжатларида такикланган харакатларни амалга оширмаслиги лозим.

Истеьмолчи хукуклари устунлигининг таь-минланиши мамлакатнинг иктисодий ривожлани-шига хисса кушиши билан бирга, хар бир шахс-нинг уз эхтиёжини кондириши каби ута мухим масалада фукароларга давлат кафолати сифатида намоён булади.

Дархакикат, фукаронинг истеьмолчилик хо-лати ва унинг бу холатдаги хукукларини химоя

килиш, ушбу хукукларни амалга ошириш инсон хукукларини таьминлашда, фукаролик муомала-сида товарлар алмашинуви амалга оширилишида мухим ахамиятга эга.

"Истеьмолчи доимо хак" деган коида бозор иктисодиёти конуниятлари хисобланган талаб ва таклиф, эркин ракобат шароитида хукукдорлик жихатида анча "заиф" булган истеьмолчининг хукук ва манфатларини химоя килади. Эркин бозор муносабатларига утиш вактида истеьмолчи-лар хукуклари бузилиши куп кузатилади.

Хозирги кунда малакатимизда истеьмол-чилар хукукларини химоя килиш билан боглик конунчилик базаси шакллантирилган булса-да, истеьмолчи хукукларини амалга оширишнинг му-каммал усул ва воситалари, истеьмолчи хукукла-рини химоя килишнинг изчил тартиби, истеьмол-чи хукукларини бузганлик учун аник жавобгар-лик чоралари белгиланмаган. Агар истеьмолчи-лар хукукларини бузганлик учун белгиланадиган юридик жавобгарлик чораларига эьтибор карата-диган булсак, конун хужжатларида улар "сочиб ташланган"ининг, асосан, "хаволаки" характерда эканининг ва муайян узвийликка эга эмаслиги-нинг гувохи буламиз.

Шу билан бирга, хукукий муносабатлар тур-лари ичида ижтимоий турмушда энг куп амалга ошириладиган истеьмолчилик муносабатларини такомиллаштиришда, истеьмолчилар хукуклари-ни химоя килишда истеьмолчиларнинг хукукий маданиятини ва хукукий билимларини ошириш энг долзарб вазифалардан бири булиб турибди.

БМТ Бош Ассамблеяси томонидан 1985 йил 9 апрелда кабул килинган "Истеьмолчилар ман-фаатларини химояси учун рахбарий тамойиллар" деб номланган 39/248-резолюция бор. Ушбу ре-золюцияни ишлаб чикиш ва уни кабул килиш тарихига назар ташлайдиган булсак, бу жараён-лар 70-йилларга келиб бошланганини курамиз. 1977 йили БМТнинг Иктисодий ва ижтимоий кен-гаши истеьмолчилар хукуклари химояси буйича миллий конунчиликни куриб чикишни таклиф килди.

1979 йилда кенгаш БМТга иштирокчи давлат-ларига истеьмолчилар хукуклари буйича маьлу-мотлар тупланган кенг камровли хисобот такдим этишга жазм килди. 1981 йилда эса кенгаш бош котибга истеьмолчилар хукуклари химояси буйи-ча тамойилларни ишлаб чикиш учун маслахатлар

беришни давом эттиришни таклиф килди. Ушбу карор буйича бош котиб хукумат ва жамоат таш-килотлар билан 1983 йилда маслахатлашувлар утказди хамда Иктисодий ва ижтимоий кенгашга "Истеъмолчиларнинг манфаатини химоя килиш буйича рахбарий тамойиллар"ни куриб чикишни хавола килди. Икки йил мабойнида ушбу маса-ла музокара ва бахслар марказида булди. Нихо-ят 1985 йилда ушбу тамойиллар БМТ сессиясида тасдикланди.

Бозор иктисодиёти йулига утган давлатлар, шу жумладан, МДХга аъзо мамлакатлар хам бу борада узаро хамкорликни амалга оширмокдалар. Бунинг натижаси уларок, МДХга аъзо давлатлар Парламентлараро ассамблеясининг 1995 йил 13 майда Санкт-Петербург шахрида имзоланган "Парламентлараро ассамблеяга катнашчи давлат-ларнинг истеъмолчилар хукукларини химоясини тартибга солишнинг умумий тамойиллари тугри-сида"ги тавсиявий характердаги карори кабул килинганини хам алохида эътироф этиш лозим. Бу карор истеъмолчиларнинг хукукларини химоя килишнинг умумхукукий ва ташкилий асослари-ни яратиш ва Хамдустлик мамлакатларида жахон амалиёти микёсида истеъмолчилар хукукларини химоя килиш механизмини яратиш максадида кабул килинган.

Истеъмолчилар хукукларини химоя килишда товар (иш, хизмат) хакидаги маълумот мухим аха-мият касб этади, чунки у товар, иш ва хизматни эркин танлаш тамойили ичига киради. Аммо ишлаб чикарувчилар ва сотувчилар, истеъмолчиларга керакли товарни объектив танлаш имкониятини берувчи тулик ва хакконий маълумотни одат-да бермайдилар. Барча ривожланган давлатлар (АКШ, Австралия, Бельгия, Дания, Финляндия, Франция, Ирландия, Норвегия, Швеция, Буюк Британия ва Япония)нинг истеъмолчи хукукла-рини химоя килиш тугрисидаги конун хужжатла-рида махсус билим ва малакага эга булган сотув-чилар ва хизмат курсатувчилар сотаётган товари ва курсатаётган хизматининг сифати ва хоссала-ри хакида истеъмолчини хабардор килиш маж-бурияти белгиланган. Мисол учун, Бельгиянинг 1978 йил 24 мартдаги 78-464-декретида мутахас-сис шартнома тузилгунига кадар истеъмолчини унинг мазмуни билан таништириши лозимлиги назарда тутилган. Агар шартномада товар сифа-ти кафолати назарда тутилса, сотувчи кафолат

муддати ва унинг шартлари хакида истеъмолчи-га маълумот бериши шарт. Даниянинг 1974 йил 14 июндаги "Савдо тугрисида'ги конунида махсу-лот ишлаб чикарувчилар ва сотувчиларга бозорга келтирилаётган товарлар хакида истеъмолчилар-ни етарли маълумот билан таъминлаш вазифаси юклатилган. 1978 йили Ирландияда "Истеъмол-чилар маълумотлари тугрисида'ги махсус конун кабул килинган. Буюк Британиянинг 1978 йилги "Истеъмолчилар хавфсизлиги тугрисида'ги ко-нуни билан ишлаб чикарувчилар ва сотувчиларга ишлаб чикараётган ва сотаётган товарларининг хоссалари хакида истеъмолчиларга маълумотлар бериш мажбурияти белгиланган.

МДХнинг баъзи давлатларида истеъмолчилар жамоат бирлашмалари хукуклари арофлича са-наб утилган. Масалан, Россия Федерациясининг "Истеъмолчиларнинг хукукларини химоя килиш тугрисида'ги конунининг 45-моддасида, Украи-нанинг "Истеъмолчиларнинг хукукларини химоя килиш тугрисида'ги конунининг 26-моддасида, Беларусь Республикасининг "Истеъмолчилар-нинг хукукларини химоя килиш тугрисида'ги конунининг 20-моддасида, Озарбайжон Республи-касининг "Истеъмолчиларнинг хукукларини хи-моя килиш тугрисида'ги конунининг 27-мод-дасида истеъмолчилар жамоат бирлашмалари хукуклари атрофлича ифода этилган.

Хозирги даврга келиб куплаб ривожланган давлатларда ишлаб чикарувчи (ижрочи)ларнинг товар (иш, хизмат)лар нуксонлари туфайли ис-теъмолчиларга етказган зарар ва зиёнлар учун жа-вобгарлик тамойили катъий урнатилган. Жумладан, АКТТТда ва Европанинг купгина ривожланган давлатларида ишлаб чикарувчининг истеъмолчи-ларга зарар етказишдан келиб чикадиган жавоб-гарлигининг уч тизими мавжуд:

1. Айбсиз (абсолют) жавобгарлик.

2. Эхтиётсизлик шаклидаги айб учун жавоб-гарлик.

3. Аралаш жавобгарлик (айб учун ва айбсиз).

АКТТТда. нуксонли товар ишлаб чикарувчи-

нинг абсолют айбсиз жавобгарлиги тамойили (&rict liability) амалда. Унга биноан, жабрланувчи-истеъмолчининг ишлаб чикарувчи (ижрочи)нинг айби борлигини исботлаши талаб килинмайди, факат камчилик мавжудлигини ва унга етказилган зиён ёки зарарни исботлашининг узи кифоя кила-ди. Бу тамойил бизнинг конунчилигимизда хам

уз аксини топган. Яъни бу ерда ишлаб чикарувчи (ижрочи) узининг айби йуклигини исботлаши лозим булади ("Истеъмолчиларнинг хукукларини химоя килиш тугрисида'ги конуннинг 20-модда-си 4-кисми).

Айрим давлатларда эса ишлаб чикарувчи (ижрочи)нинг айби мавжудлиги учун жавобгар-лиги тамойили амалда, бундай айбни исботлаш масаласи турлича таксимланади. Францияда ис-теъмолчи нуксонли товарни ишлаб чикарган шахсга тугридан-тугри (бевосита) даъво килиш мумкин эмас. Бу холатда даъво истеъмолчига ушбу товарни сотган сотувчига каратилади. Со-тувчи (ижрочи)-мутахассис истеъмолчи олдида жавобгарликдан озод булмайди, чунки амалиёт-да мутахассис булмаган истеъмолчи олдида му-тахассис сотувчининг айбдорлик призумпцияси шаклланган. Сифатга кафолат мавжуд булганда эса нафакат чакана, балки улгуржи сотувчилар хам жавобгарликка тортилиши мумкин. Сотувчи ишлаб чикарувчини регресс ёки солидар жавоб-гарликка жалб килиш хукукига эга. Истеъмол-чига етказилган нафакат моддий (шу жумладан, даволанишга кетган харажатлар) зиёнлар, балки маънавий (жабрланганнинг ва унинг якинлари-нинг изтироблари) зарарлар хам ундирилади. Истеъмолчи олдидаги жавобгарлик масаласи-да француз судлари амалиёти Америка судлари амалиёти билан уйгунлашиб кетади. Факат ушбу жавобгарликни кимнинг - ишлаб чикарувчининг ёки сотувчининг зиммасида булишида фарклана-ди, холос.

Германия судлари амалиётида нисбатан бош-кача ёндашув шаклланган. Бу давлатда суднинг ёндашуви (позицияси) куйидагича: яъни истеъ-молчи, шартномавий ёки деликт (зарар етказиш-дан келиб чикадиган) жавобгарлик тартибида узига етказилган зарар хамда зиён копланишини талаб килиш хукукига эга. Крнунчиликда бир-данига иккита даъво (шартномадан ва зарар ет-казишдан) берилишига рухсат берилган, аммо шу уринда куйидагиларни назарда тутиш лозим. Яъни Германия Фукаролик тузугининг 459 ва 460-параграфларига биноан, агар етказилган за-рар шартнома билан бевосита боглик булмаса, истеъмолчи - давогар ишлаб чикарувчидан зарар-нинг копланишини талаб кила олмайди. Сотувчи эса товарнинг яширин камчиликлари учун жавоб-гар булмайди. Унинг 823-параграфида эса зарар

етказувчининг айби мавжуд булсагина жавобгар булиши назарда тутилган. 1968 йилда Германия федерал суди ушбу нормани шархлаб, нуксон-ли товарни ишлаб чикарувчи уз харакатларида айбнинг мавжуд эмаслигини исботлашга хакли, дейди. Назарий жихатдан караганда, Фукаролик тузугининг 831-параграфига биноан, ишлаб чикарувчи уз ходимларининг харакатлари учун жа-вобгар булмайди, яна у камчиликни аниклашнинг "технологик имконияти" йуклигини рукач кили-ши хам мумкин. Аммо 1968 йилдан бошлаб Федерал суд нуксонли махсулот чикарган бирорта хам ишлаб чикарувчини жавобгарликдан озод килма-ган. Агар даъво ишлаб чикарувчига эмас, балки товарнинг яширин камчиликларини аниклаш зиммасида булмаган сотувчига каратилган булса, истеъмолчи - даъвогар сотувчининг айби мав-жудлигини исботлаб бериши лозим булади.

Буюк Британияда жабрланган, яъни хукуки бузилган истеъмолчи шартномага (сотувчига) ёки деликтга асосан (ишлаб чикарувчига) даъво кузгатиши мумкин. Сотувчи билан истеъмолчи уртасида шартномавий келишув мавжуд булган-да, сотувчи уз харакатларида эхтиётсизлик мав-жуд булишидан катъи назар, истеъмолчи олдида жавобгар булади. Деликтга асосланган даъво суд амалиётида ишлаб чикарувчининг эхтиётсизли-ги призумпциясини намоён этиб, уз тухтамини ишлаб чикарувчи товар ишлаб чикараётганда унинг камчилигини олдиндан билиши лозимлиги билан изохлайди. Истеъмолчи - даъвогар кам-чилик ва етказилган зарарнинг мавжудлигини исботлашини уз етарли булади.

Худди шундай амалиёт Австралия судларида мавжуд. Яъни айби йуклигини ишлаб чикарувчи - жавобгар исботлаши керак. Италия ва Япония-да умуман бошкача вазият кузатилади. Италия Фукаролик кодексига биноан, сотувчи истеъмол-чига караганда яхширок шароитни эгаллайди. Товардаги камчилик ва нуксонлар учун сотувчи истеъмолчи билан шартнома тузаётган пайтда камчилик ёки нуксонларни билган булсагина жавобгар булади. Шартномадан келиб чикадиган жавобгарлик камчилиги бор ашёнинг киймати тулик ундирилишида намоён булади. Истеъмол-чи соглигига етказилган зарар устидан даъво у ет-казилган кундан бошлаб саккиз кун давомида ки-линиши керак. Сотувчи шартнома тузиш даврида истеъмолчи олдидаги барча турдаги, шу жумла-

дан, деликт жавобгарликларни чикариб ташлаш-га хакли. Италия ФКнинг 2043-моддасига кура, истеъмолчи - даъвогар жавобгарнинг айбдорли-гини исботлаши мажбурийдир. Бундай конуний ечим истеъмолчилар хукукларини тулик таъмин-ламагани сабабли суд амалиётида ишлаб чика-рувчининг эхтиётсизлиги презумпциясини айрим турдаги махсулотларга (масалан, фармацевтика, озик-овкат товарлари ва шунга ухшаш бошкалар-га) каратилади. Бу асосда суд агар жавобгарнинг харакатларида эхтиётсизлик мавжудлигига икрор булса, уз ташаббуси билан айбни исботлашни даъвогардан жавобгарга олиб бериши мумкин. Италияда ушбу муносабатни тартибга солиш-нинг янги боскичи 1998 йил 2 июлда Сенат то-монидан "Истеъмолчиларнинг манфаатларини химоя килиш тугрисида'ги конун кабул килини-ши билан бошланди. Италия конун хужжатлари Европа иктисодий хамкорлиги ташкилотининг истеъмолчилар хукукларини химояси борасидаги конунчилиги билан мувофиклаштирилди.

Одатда истеъмолчи хукуклари бузилганда фукаролик-хукукий жавобгарлик белгиланиши-га караганда бузилган хукукни тиклашга асосий эътибор каратилади ва жавобгарлик чораси бел-гиланмасдан колади. Бундай холатнинг юзага келишига бузилган хукукни тиклашнинг узини фукаролик-хукукий жавобгарлик чораси сифати-да тушуниш сабаб булади. Буни "Истеъмолчилар хукукларини химоя килиш тугрисида'ги конунда хам куришимиз мумкин. Конуннинг 20-моддаси мулкий жавобгарликка багишланган булиб, унинг учта кисмида жавобгарлик чораси сифатида етка-зилган зарар копланиши лозим, деган санкциялар урнатилган. Лекин фукаролик-хукукий жавобгар-лик чораларини белгилаш хакида хеч кандай кур-сатма мавжуд эмас.

Етказилган зарарни коплаш жавобгарлик чораси хисобланмайди. Зеро, жавобгарлик бу хукукбузарга кушимча моддий мажбурият юклаши лозим. Шу муносабат билан "Истеъмолчилар хукукларини химоя килиш тугрисида'ги конуннинг 20-моддаси санкция кисмига жавобгарлик чораси сифатида неустойка тулаш тугрисидаги коидаларни киритиш зарур. Шу би-лан бирга, неустойка (жарима ёки пеня) шарт-номавий муносабатлар кулланиладиган жавоб-гарлик чораси хисобланишини таъкидлаган хол-да, "Истеъмолчилар хукукларини химоя килиш

тугрисида'ги конуннинг 20-моддаси 1-кисмига "копланиши' сузидан кейин "ва конун хужжат-ларида белгиланган жарима туланиши' ибора-сини киритиш лозим. Бунда хукукбузар нафакат узининг айбли харакатлари окибатини барта-раф этиши таъминланади, балки унга нисбатан фукаролик-хукукий жавобгарликнинг асосий элементини ташкил этадиган кушимча мулкий мажбурият юкланади.

"Истеъмолчиларнинг хукукларини химоя ки-лиш тугрисида'ги конуннинг 30-моддасида истеъмолчиларнинг жамоат бирлашмалари хаки-даги нормалар урнатилган. Лекин мазкур мод-дада истеъмолчиларнинг жамоат бирлашмалари хукуклари тугрисида хеч кандай курсатма берил-маган. Вахоланки, конун хужжатида уларнинг хукуклари курсатилиши, бу сохадаги имтиёзлари белгилаб берилиши максадга мувофик булади. МДХнинг баъзи давлатларида истеъмолчилар жамоат бирлашмаларининг хукуклари атрофли-ча санаб утилган. Масалан, Россия Федерация-сининг "Истеъмолчиларнинг хукукларини хи-моя килиш тугрисида'ги конуни 45-моддасида, Украинанинг "Истеъмолчиларнинг хукукларини химоя килиш тугрисида'ги конуни 26-моддаси-да, Беларусь Республикасининг "Истеъмолчи-ларнинг хукукларини химоя килиш тугрисида'ги конуни 20-моддасида, Озарбайжон Республикаси "Истеъмолчиларнинг хукукларини химоя килиш тугрисида'ги конуни 27-моддасида истеъмолчилар жамоат бирлашмаларининг хукуклари атроф-лича ифода этилган.

Хулоса килиб айтганда, истеъмолчи хукукларини химоя килишда истеъмолчиларнинг Консти-туциямизда белгиланган хукуклари устунли-ги тамойили йуналишни белгиловчи асосий омил булиши зарур. Бугунги кунда истеъмол-чи хукукларини химоя килиш сохасидаги мав-жуд чакириклар ва хавфлардан келиб чикиб, "Истеъмолчиларнинг хукукларини химоя ки-лиш тугрисида'ги конуннинг янги тахририни ишлаб чикиш зарур. Бунда истеъмолчиларнинг хукукларини химоя килиш сохаларини кенгай-тириш ва аниклаштириш, Интернет ва электрон савдо муносабатларида истеъмолчилар хукукла-рини химоя килишнинг замонавий механизмла-рини белгилаш, истеъмолчига компенсация тулаш мезонларини назарда тутиш максадга му-вофик булар эди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Polo E. La protection del comsumidor en el Derecho privado. - Madrid: Civitas, 1980. - 134 p. -(Cuadernos Civitas). - Б. 38.

2. Данилов В.В. Защита прав потребителя в системе конституционных прав человека в России: автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - М., 2009. - 11 с.

3. Саид-Газиева Н.Ш. Ахолига хизмат курсатиш сохасида истеъмолчиларнинг хукукини химоя килиш: юрид. фан. номз. дис. ... автореф. - Тошкент, 2003. - Б. 13.

4. Синдоров К. Кишлок хужалиги сохасидаги шартномалар. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2003. - 9 б.

5. Узбекистан Республикасининг фукаролик хукуки. / ХР. Рахмонкулов, И.Б. Зокировнинг ум.тахр. ост. - Тошкент: ТДЮУ, 2008. - Б. 19-20.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.