CC BY
24 ХАЛҚАРО СУДЛОВЛИЛИК ТЎҒРИСИДАГИ КЕЛИШУВНИНГ ЮРИДИК ТАБИАТИ
Аллаёров Жахонгир
мустақил изланувчи, Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия унивeрситeти
xattot@gmail.com
ПРАВОВАЯ ПРИРОДА СОГЛАШЕНИЙ О МЕЖДУНАРОДНОЙ ПОДСУДНОСТИ
Аллаёров Жахонгир
самостоятельный соискатель, Министерство иностранных дел Республики Узбекистан, Университет мировой экономики и дипломатии
xattot@gmail.com
LEGAL NATURE OF THE AGREEMENT ON INTERNATIONAL JURISDICTION
Allayorov Jaxongir
independent applicant, Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Uzbekistan
University of World Economy and Diplomacy
xattot@gmail.com
АННОТАЦИЯ
Ушбу мақолада халқаро судловлилик тўғрисидаги келишувнинг юридик табиати таҳлили қилинган. Халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув моддий, процессуал ва аралаш назариялар ўрганиб чиқилган. Назарий хулосаларга келинган.
Калит сўзлар: халқаро судловлилик, моддий ҳуқуқ, процессуал ҳуқуқ, пророгацион келишув, дерогацион келишув
АННОТАЦИЯ
В статье анализируется правовая природа соглашения о международной подсудности. Соглашение о международной подсудности изучено с точки зрения материальной, процессуальной и смешанной теорий. Были сделаны теоретические выводы.
Ключевые слова: международная подсудность, материальное право, процессуальное право, пророгационное соглашение, дерогационное соглашение
ABSTARCT
The article analyzes the legal nature of the agreement on international jurisdiction. The agreement on international jurisdiction has been studied from the point of view of substantive, procedural and mixed theories. Theoretical conclusions were drawn.
Keywords: international jurisdiction, substantive law, procedural law, prorogation agreement, derogation agreement
Халқаро судловлилик бўйича келишув тўғрисидаги таърифларнинг таҳлили шуни кўрсатадики, бундай келишув ўзининг юридик табиатига кўра моддий ва процессуал ҳуқуқ билан узвий боғлиқликка эга. Бир тарафдан халқаро судловлилик тўғрисидаги битим трансчегаравий низони кўриб чиқиш ваколатига эга бўлган давлат судини аниқлаши сабабли процессуал оқибат келтириб чиқаради. Бошқа тарафдан, халқаро судловлилик тўғрисидаги битим низони кўришга ваколатли судни белгилаш тўғрисидаги тарафларнинг эркини ифодаловчи хусусий-ҳуқуқий шартнома ҳисобланади. Бундай ёднашув Европа адолат суди томонидан ҳам қуйидагича мазмунда таъкидлаб ўтилган: "низони кўриб чиқиш ҳуқуқини қайсидир давлат судининг ваколатига берилиши тўғрисидаги келишувда тарафларнинг розилиги келишувнинг бош элементи ҳисобланиб, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишувнинг ҳақиқийлигини аниқлашнинг асосий мезони ҳисобланади [1].
Халқаро судловлилик тўғрисидаги келишувнинг юридик табиатини аниқлаш нафақат назарий, балки амалий аҳамиятга ҳам эга бўлиб, унинг юридик табиати тўғрисида уч ҳил назария илгари сурилади:
1) моддий ҳуқуқий;
2) процессуал;
3) аралаш (sui generis).
Келишувнинг ҳуқуқий табиатини моддий-ҳуқуқий шартнома сифатида малакалаш халқаро ҳусусий ҳуқуқда шартномаларга қўлланиладиган тартибга солиш методларидан фойдаланиш имкониятини беради, яъни халқаро судловлилик тўғрисидаги келишувга нисбатан асосан қўлланиладиган ҳуқуқни тарафларнинг эркига асосан танлаш (lex voluntatis), асосий шартномага қўлланиладиган хорижий давлат ҳуқуқни (lex causae) халқаро судловлилик тўғрисидаги келишувга ҳам қўллаш.
Келишув процессуал институт сифатида малакаланганда lex voluntatis ва lex causae нинг қўлланилишини истисно этади. Чунки, трансчегаравий процессуал низолар суд жойлашган давлат ҳуқуқи билан тартибга солинади (lex fori).
Бундан ташқари, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишувнинг моддий ёки процессуал ҳуқуққа тегишлилигини аниқлаш орқали ушбу келишувга шартномалар ҳуқуқининг умумий қоидалари қўлланилиш-қўлланилмаслик масаласи ҳал қилинади. Агар келишув моддий ҳуқуқий шартнома сифатида малакаланса, унга битимнинг шакли, шартнома тузишда тарафларнинг эрки, шартномани бажармасликдан келиб чиқадиган мажбуриятлар, шартномани шарҳлаш каби фуқаролик ҳуқуқий институтларининг нормалари қўлланилади. Келишувни процессуал малакалаш бундай имкониятни бермайди. Халқаро судловлилик тўғрисдаги келишувга қўлланиладиган давлат ҳуқуқини аниқлаб олгандан кейин ҳам шу давлат ҳуқуқи доирасида моддий ёки процессуал ҳуқуқ нормаларини қўллаш муаммоси сақланиб қолади. Ушбу муаммоларни чуқурроқ таҳлил қилиш учун моддий-ҳуқуқий, процессуал ва аралаш назарияларни навбат билан ўрганиб чиқамиз.
Моддий-ҳуқуқий назарияга кўра, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув ҳуқуқларни ҳимоя қилишга қаратилган битим ҳисобланади. М. Рожкованинг фикрига кўра, ҳуқуқларни ҳимоя қилишга қаратилган битимлар ўзининг ҳуқуқий оқибатига кўра бузилган фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва бузилган ҳуқуққа нисбатан оқибат келтириб чиқаришга йўналади. Бундай битим ҳуқуқий муносабат томонларининг ҳуқуқлари ёки қонуний манфаатлари бузилганда ҳаракатга келади. Бузилган ҳуқуқларни ҳимоя қилишга қулай шароит яратиш, бузилган ҳуқуқларни тиклашга қаратилган чораларни кўриш мақсадида бундай турдаги битимлар тузилади. Бу турдаги битим фуқаролик ҳуқуқидаги шартноманинг битимдан аниқ фарқини кўрсатади. М. Рожкова ҳуқуқни ҳимоя қилишга қаратилган битимни фуқаролик ҳуқуқидаги юридик факт сифатида баҳолайди. Халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув ҳуқуқни ҳимоя қилишнинг юрисдикцион шаклини белгиловчи шартнома-битим ҳисобланиб, бундай шакл ҳуқуқни ҳимоя қилишнинг ноюрисдикцион шаклидан фарқли равишда, ваколатли орган томонидан, қонунчиликда белгиланган қатъий нормаларга асосан амалга оширилади ва низолашаётган тарафлар учун мажбурий қарор чиқарилишини англатади [2]. Ҳуқуқлар ҳимоясининг юрисдикцион шакли моддий ҳуқуқий таркибга эгалигига қарамасдан бундай турдаги битимлар давлат судларининг компетенцияси билан боғлиқ масалага таъсир қилиши сабабли халқаро судловлилик тўғрисидаги битимларни тузишда маълум чекловлар мавжудлигини назардан четда қолдириб бўлмайди [3].
Хорижий доктриналарда ҳам халқаро судловлиликни белгилаш тўғрисидаги келишувларни моддий-ҳуқуқий малакаланишини кўриш мумкин. Готтвалднинг фикрича, халқаро судловлиликни белгилаш тўғрисидаги келишув арбитраж келишуви сингари уларда процессуал оқибат мавжудлигига қарамасдан фуқаролик-ҳуқуқий битимнинг қисми ҳисобланади ва асосий шартномада қўлланиладиган ҳуқуққа бўйсинади. Пророгацион ва арбитраж келишувларни тартибга солувчи нормалар процессуал қонунчиликда мавжудлиги бундай келишувларнинг табиати процессуал эканлигини англатмайди [4]. Француз доктринаси ҳамда суд амалиёти ҳам пророгацион келишув процессуал масалаларга тегиб ўтса-да, моддий шартнома ҳуқуқига бўйсунишини таъкидлайди [5].
Моддий-ҳуқуқий назария фойдасига қуйида бир қатор аргументларни келтириб ўтамиз.
Биринчидан, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишувни тузувчи субъектлар бир-бирига нисбатан тенг мавқеъда бўлади. Тарафларнинг тенглиги, улар ўртасидаги муносабатда ҳакимият ва бўйсинув бўлмаслиги келишувнинг шартнома категориясига киришидаги ҳал қилувчи мезон ҳисобланади [6].
Иккинчидан, келишув тузилишида суд иштирок этмайди, келишувни тасдиқлашга қаратилган ҳаракатларни амалга оширмайди. Келишув тарафларни иҳтиёри асосида автоном тарзда тузилади [7].
Учиничидан, халқаро судловлилик тўғрисаги келишув тарафлар ўртасида низо келиб чиқишидан олдин тузилиши мумкин, яъни тарафлар ўртасида процессуал ҳуқуқий муносабатлар пайдо бўлишидан олдин вужудга келади. Халқаро судовлилик тўғрисида келишув тузилаётган вақтда тарафлар даъвогар ёки жавобгар ҳисобланмайди ва процессуал ҳуқуқларга эга бўлмайди.
Тўртинчидан, С. Курочкиннинг фикрига кўра, агар халқаро судловлилик тўғрисидаги келишувнинг табиатини процессуал сифатида малакалаш, шартноманинг бошқа шартларини, масалан, шартномани бажариш жойи тўғрисидаги келишувни ҳам процессуал табиатга эга деган хулосага олиб келади [8].
Бешинчидан, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув тарафларнинг умумий ҳалқаро судловлиликни ўзгартиришга қаратилган эркига асосланади. Эркнинг ҳақиқийлигини (алдаш, қўрқитиш ва бошқа сабабларнинг
бор-йўқлиги) текшириш ва уни шарҳлаш моддий ҳуқуқ нормалари асосида амалга оширилади, чунки процессуал қонунчиликда бундай нормалар мавжуд эмас.
Олтинчидан, ҳуқуқларни ҳимоя қилиш шакли бўйича битимга баҳо бераётган вақтда суд тарафларнинг процессуал ҳуқуқ лаёқатига эмас, балки уларнинг моддий-ҳуқуқий ҳуқуқ лаёқатига асосланади. Шунинг учун, тарафларнинг муомала ва ҳуқуқий лаёқати, келишув тузган шахсларнинг ваколати, келишувнинг ҳақиқийлиги моддий-ҳуқуқий малакаланиши лозим.
Еттинчидан, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув асосий шартнома билан узвий боғлиқ. Чунки, халқаро судловлилик тўғрисдаги шартнома асосий шартномадан келиб чиқадиган низони кўриб чиқишга қаратилган бўлади. Шундай экан, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув статути асосий шартнома статути билан мос келиши керак.
Халқаро судловлилик тўғрисидаги келишувнинг табиати моддий ҳуқуққа тегишлилиги тўғрисидаги ёндашув бундай келишувда халқаро хусусий ҳуқуқ соҳасидаги шартномаларда қўлланиладиган усулларни қўллаш имконини беради.
Бошқа томондан, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув процессуал табиатга эга эканлиги, келишув тарафлари учун фақат процессуал ҳуқуқ ва мажбуриятлар келтириб чиқариши ва тарафларнинг процессуал ҳаракатлари натижаси сифатидаги ёндашув ҳам мавжуд бўлиб, процессуал ёндашув тарафдорлари ҳам бир қатор аргументларни келтирадилар. Биз қуйида уларни ҳам кўриб чиқамиз.
Биринчидан, тарафларнинг келишув тузиши даъво қилишга бўлган ҳуқуқни амалга оширишга имкон беради. Даъво қилишга бўлган ҳуқуқ процессуал ҳуқуқда процессуал ҳуқуқнинг бир тури сифатида кўрилади.
Иккинчидан, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишувнинг мазмуни трансчегаравий низоларни кўриб чиқиш учун ваколатли давлат судини танлашни англатади. Яъни келишув предмети процессуал ҳуқуқ соҳасида ётади.
Учинчидан, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув процессуал оқибат келтириб чиқаради. Ушбу келишув иштирокчиларининг вужудга келган ҳуқуқий муносабатларида моддий ёки номоддий объектларга нисбатан ҳуқуқ ва мажбуриятларни белгиламайди. Германия Фуқаролик процессуал кодексига берилган шарҳга кўра, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув моддий ҳуқуқий оқибат келтириб чиқаришга қаратилмаган ва суд процесси билан боғлиқ [9].
Тўртинчидан, шартнома эркинлиги салмоқли бўлган классик шартномадан фарқли равишда халқаро судловлилик тўғрисидаги келишувда тарафлар эрки катта миқдордаги императив кўрсатмалар сабаб чекланган. Кўпгина ҳуқуқ тизимларида бу келишувнинг мақбуллиги сезиларли даражада чекланган. Мақбуллик деганда, пророгацион ёки дерогоцион битимларни туза олишлик ёхуд туза олмаслик масаласигина эмас, тарафлар эрки доираси ҳам назарда тутилади. Бундай чекловлар халқаро судловлиликни тарафларнинг эркига кўра ўзгартириши мумкин бўлган ишлар доираси (келишув предметининг мақбуллиги), компетент форумни белгилаши, келишув тадбиқ қилинадиган муносабатлар, келишув тузиш вақти, келишув тузишга ваколатли шахслар, келишувда қўлланиладиган ҳуқуққа нисбатан ўрнатилиши мумкин.
Бешинчидан, айнан процессуал қонунчилик келишувдаги мақбуллик чегарасини, шаклига нисбатан талабларни ва келишув тузилишининг оқибатларини белгилаб беради.
Олтинчидан, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув процесснинг мажбурий субъекти бўлган судга нисбатан процессуал муносабат вужудга келтиради. Айнан суд келишувнинг ҳақиқийлиги ва ижро этилиши мумкинлигини аниқлайди, шу асосда низони мазмунан кўриб чиқиш учун компетенциянинг мавжуд ёки мавжуд эмаслигини белгилайди. Бундан ташқари, чет эл судининг қарорини тан олиш ва ижро этиш босқичида суд келишувнинг ҳақиқийлигига баҳо беради [10]. Шундай қилиб, келишувнинг юрисдикцион эффектга эга эканлиги суд томонидан аниқланади.
Халқаро судловлилик тўғрисидаги келишувни фақатгина процессуал "призма" орқали кўришнинг бир нечта камчилиги мавжуд.
Биринчидан, процессуал назария халқаро судловлилик тўғрисидаги келишувни моддий-ҳуқуқий тартибга солишда чеклаб қўйади. Бундай ёндашув келишув тарафларнинг эркига зид равишда тузилганлик асоси билан низолашишга имкон бермайди.
Иккинчидан, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув процессуал ҳуқуқ соҳасига тегишли бўлса, келишувнинг ҳақиқийлиги, мақбуллиги ва келишув тузилишининг оқибатлари фақатгина низони кўриб чиқаётган суд қўллайдиган ҳуқуқ билан ҳал қилинади.
Lex fori нинг қўлланилиши кутилмаган натижалар олиб келиши мумкин. Масалан, тарафлар келишув бўйича танлаган суд ҳуқуқи бўйича халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув ҳақиқий ҳисобланса-да, келишув бўйича компетенцияга эга бўлмаган суд ишни ўз юритувига олиши ва келишувни lex fori бўйича кўриб чиқиб, уни ҳақиқий эмас деб топиши мумкин. Агар қарор чет давлатда ижро этилиши керак бўлса, қарор ижроси таъминланадиган давлат суди билвосита судловлилик қоидаларини қўллаб, lex fori асосида келишувни ҳақиқий эмас деб топиши мумкин [11].
Халқаро судловлилик тўғрисидаги келишувни ҳам процессуал ҳам моддий хусусиятларга эга эканлигини эътироф этувчи учинчи назарияни кенгроқ кўриб чиқсак. И. Чупруновнинг фикрича, арбитраж ва пророгацион битимлар фақатгина процессуал оқибат келтириб чиқариши тўғрисидаги фикрлар ҳақиқатга тўғри келмайди. Юрисдикцион келишув моддий ҳуқуқий оқибатлар ҳам келтириб чиқади: келиб чиққан низони ҳал қилишда тарафларда мажбуриятлар келтириб чиқаради [12]. Бунга ўхшаш фикрни Р. Ходикин илгари суриб, пророгацион келишув моддий ва процессуал характердаги хусусиятларга эга бўлиб, аниқ бир соҳага кирмайди, балки ўзига хос (sui generis) ҳуқуқ институти эканлигини таъкидлайди [13].
Т. Хартлининг фикрича, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув гибрит табиатга эга. Келишув ҳақиқий бўлиши учун битимга қўйиладиган талабларга жавоб бериши керак. Агар келишув шартнома сифатида ҳақиқий бўлмаса, процессуал оқибат келтириб чиқармайди [14].
Халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув аралаш табиатга эгалиги немис докринаси ва суд амалиётида ҳам илгари сурилади. Германия Федерал суди қарорига кўра, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув процессуал ҳуқуқий муносабатлар тўғрисидаги моддий ҳуқуқий шартнома ҳисобланади [15]. Инглиз доктринасига кўра, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув моддий-ҳуқуқий ҳуқуқ ва мажбуриятларни вужудга келтиради. Шунинг билан биргаликда, келишув процессуал оқибатлар келтириб чиқаради [16].
Бизнинг фикримизча, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишувнинг ҳуқуқий табиатида моддий ҳуқуқий элементлар устунлик қилади. Келишув моддий ҳуқуқ конструкциялари асосида қурилади, яъни тарафларнинг эрки, тенглиги ва бошқалар. Келишув нафақат процессуал, балки моддий-ҳуқуқий оқибатлар келтириб чиқаради, масалан, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув шартларини бузиш сабабли етказилган зарар ундирилиши. Бундан ташқари, келишувнинг моддий-ҳуқуқий табиатга эгалиги келишув предмети, унинг ҳақиқийлиги, шакли ва келишувнинг матнини шарҳлашда коллизион тартибга солиш усулларидан фойдаланишга имкон беради. Шундай қилиб, халқаро судловлилик тўғрисидаги келишув моддий-ҳуқуқий табиатга эга бўлган битимдир.
Фойдаланилган адабиятлар рўйхати. List of used literature. Список использованной литературы
1. .Hartley T. Choice-of-Court Agreements under the European and International Instruments. The revised Brussels I Regulation, the Lugano Convention, and the Hague Convention. New York : Oxford University Press, 2013. P 218.
2. Рожкова М. А. Теория процессуального договора в соотношении с концепцией сделок, направленных на защиту прав // Российский ежегодник гражданского и арбитражного процесса. 2008. № 6. С. 184-208.
3. Рожкова М. А. Юридические факты гражданского и процессуального права : соглашения о защите прав и процессуальные соглашения. М. : Статут, 2009. С. 372.
4. Gottwald P. Internationale Gerichtsstandsvereinbarungen: Verträge zwischen Prozeßrecht und materiellem Recht // Festschrift für Wolfram Henckel zum 70. Geburtstag am 21. April 1995 New York : Walter de Gruyter, 1995. S. 297.
5. Петрова А. В. Соглашение о международной подсудности: понятие и правовая природа (в юридической доктрине России и Франции) // Московский журнал международного права. 2014. № 2 (2). С. 174.
6. Брагинский М. И., Витрянский В. В. Договорное право : В 5 кн. Книга первая : Общие положения. 3-е изд., стер. М. : Статут, 2011. С. 372.
7. Курочкин С. А. О некоторых вопросах применения судами правил договорной подсудности // Российская юстиция. 2011. № 11. С. 27-30.
8. Курочкин С. А. Соглашения в цивилистическом процессе // Вестник гражданского процесса. 2012. № 3. . 52-72.
9. https://www.gesetze-im-internet.de/zpo/
10. Костин А. А. Вопросы действительности соглашения о международной подсудности на этапе признания и приведения в исполнение иностранного судебного решения // Арбитражный и гражданский процесс. 2014. № 5. С. 49-53.
11. Елисеев Н. Г. Договорное регулирование гражданских и арбитражных процессуальных отношений : дис.... д-ра юрид. наук : 12.00.03, 12.00.15. М., 2016. С. 48-49.
12. Чупрунов И. С. Допустимость взыскания убытков из нарушения арбитражного или пророгационного соглашений. С. 99-100.
13. Ходыкин Р. М. Пророгационные условия внешнеэкономических сделок. С. 133-140.
14. Hartley T. Op. cit. P. 129-130.
15. https://www.jurion.de/Urteile/BGH/1960-02-29/VII-ZR-102_65 ; Bundesgerichtshof. Urt. v 17.05.1972, Az. VIII ZP 76/71.
16. Merrett L. Interpreting non-exclusive jurisdiction agreements // Journal of Private International Law. 2018. Vol. 14, Iss. 1. P 41-43.
