CC BY
9оригинален научен труд УДК 811. 163.3'35
ПРАВОПИСОТ НА МАКЕДОНСКИОТ СТАНДАРДЕН ^ЗИК ВО ПРАКТИЧНА УПОТРЕБА
Виолета Jанушева, Jana JypyKOBCKa
Педагошки факултет Универзитет „Св. Климент Охридски"-Битола, Македони/а
Key words: orthography, usage, slash
Summary: The paper indicates the inconsistencies in the usage of the slash in the written form regarding the standard language norm. Through analysis of extensive literature, examples of those inconsistencies are shown which simultaneously entail the need for more thorough standardisation and revision of certain orthographic solutions established within the codification in regards to punctuation and orthographic marks, and the inclusion of the slash into categories of the already existing punctuation and orthographic marks.
Клучни зборови: правопис, практична употреба, коса црта
Резиме: Во трудот се укажува на отстапува&а во употребата на косата црта во пишуваната форма во однос на стандарджуазичната норма. Преку анализа на обемна литература се покажуваат примери за тие отстапувааа кои истовремено ]а наметнуваат потребата од посеопфатно нормираае и преиспитуваае на одредени правописни решенща воведени со кодификацщата во однос на интерпункциските и правописните знаци и од вбро]уваае на косата црта во категориите на веке постсуните интерпункциски и правописни знаци.
1. Воведни информации. Денес, македонскиот стандарден ]азик, изграден врз централните говори, како наддщалектна форма е веке целосно развиен ]азичен систем со ко] се артикулираат на_|комплексни апстрактни содржини, со ко] се артикулираат цивилизациски и културни посебности на едно општество и со ко] се задоволуваат потребите на зборувачите на македонскиот ]азик во сите сфери од нивното живееае како во пишаната така и во говорната форма. Промените во ]азикот се природен процес, зашто за да може ]азикот да ]а исполни сво]ата основна фунцща на средство за мегусебно
разбираае, неминовно е то] да се менува, да се модификува и да се приспособyва за да одговори на потребите на неговите зборyвачи.
Правописот е еднообразна писмена практика и општоприфатен единствен систем од правила за пишуваае. Писмената yпотрeба на стандарниот ]азик во ]азичната практика покажyва низа отстапувааа во однос на нормата. Тие отстапувааа во голема мера се должат на се помалата грижа на зборyвачигe на македонскиот ]азик за пишаната форма на ]азикот, како и на непрецизноста и на недореченоста на одредени правописни правила поради кои се ]авува можноста некои од нив да се сфакаат и да се интерпретираат на на]различен начин. Во оваа смисла, особено е важен делот ко] им припага на интeрпyнкцискитe и на правописните знаци.
Во трудот се yкажyва на отстапувааа во yпотрeбата на косата црта во пишуваната форма во однос на стандардно]азичната норма. Преку анализа на обемна литература се покажуваат примери за тие отстапувааа кои истовремено ]а наметнуваат потребата од посеопфатно нормираае и преиспитуваае на одредени правописни решенща воведени со кодификацщата во однос на интерпункциските и на правописните знаци и од вбро]уваае на косата црта во категориите на веке постсуните интерпункциски и правописни знаци. Исто така, се дискутираат и други правописни решенща, поврзани со употребата на косата црта, во однос на можноста за нивното различно толкуваае.
2. Метод на анализа. Поповна основа на анализата се правилата за употреба на косата црта во npaeonucom нa MaKedornrnom jasuK и употребата на косата црта во писмената ]азична практика. Правилата за употреба и матерщалот се ексцерпирани од изданща на npaeonucom нa мaкeдoнcкuom лumepamуpeн jasuK од 1945 г. до 2007 г. Матерщалот е, исто така, ексцерпиран од обемна стручна и научна литература, од публицистички текстови кои му припагаат на новинарскиот потстил, од текстови во неделници, како и од службени документа кои влегуваат во сферата на законодавно-правниот и на деловниот потстил. Во анализата, одредени об]аснувааа се потпираат врз дискусщата за други интерпункциски и правописни знаци, кои не се предмет на анализа на ово] труд. Примерите се предадени во онаа форма во ща се преземени од текстовите (во одредени случаи мегу косата црта и зборовите постои празен простор од двете страни, во некои случаи празниот простор се ]авува од едната страна, а во некои случаи не постои празен простор, ова истото се однесува и на другите знаци употребени во ексцерпираните примери во трудот).
3. Анализа и дискусща. Во одредени примери во анализираните текстови, наместо соодветниот интерпункциски или правописен знак, на ко] се укажува во Правописот, ставена е косата црта, на пр., користеаето на коса црта за изделуваае на глаголот на составни делови, за што веке постои правило: „Цртичка се пишува при делеаето на зборот на слогови и составни делови во стручни написи: ко-ри-то, кни-ги-те, ше-там, по-крив-ка.", в. Правопис на македонскиот литературен ]азик од 2007 г., стр. 151, т. 409 б, сп. MJCO, 2001: стр. 116: чит/а/ш, нос/и/те, печ/е/ме. Но, во некои примери од анализираниот матерщал, таа се ]авува и како неопходност, во смисла на тоа што помегу авторите постои тенденцща за користеае на косата црта со функцща ща raj сите се повторува и изгледа како да е веке однапред определена и општопозната не]зината функцща, а, сепак, не е забележана како правописно правило. На пр., употребата на косата црта помегу поими или единици со иста или со слична вредност, при што некои можат да имаат значеае на синоними, за одделуваае одредени антонимни споеви и помегу форми на исти зборови или зборовни групи, ка] сите претежно со значеае односно или или. Во Правописот на македонскиот ¡азик не постои правило за употреба на правописен или на интерпункциски знак, ко] би можел да ги замени зборовите односно или или, па затоа, на]веро]атно, постои споменатата тенденцща ка] авторите, како решение да го изберат користеаето на косата црта.
3.1. Анализа на употребата на косата црта во изданща на Правописот на македонскиот ]азик. Во Македонскиот правопис од 1945 г., ово] знак воопшто не е спомнат и не е ни присутен низ неговите содржини. Во Македонскиот правопис со правописен речник од 1950 г., ово] знак воопшто не е спомнат и не е присутен низ неговите содржини. Овде, стиховите на хоризонтално напишаните песни се одделени со две вертикални црти ||, (сп. хоризонтално напишани стихови од песни во другите изданща на Правописот). Во Македонскиот правопис со правописен речник од 1968 г., ово] знак не е спомнат, но е присутен во него, и тоа во примерите каде што за по]аснува&е на значеаето на нещ интерпункциски или правописен знак е употребена песна. Хоризонтално напишаните стихови од песните се одделени со коса црта, (в. стр. 115, т. 267 б; стр. 148, т. 321). Во Правописот на македонскиот литературен ]азик од 1969 г., во Правописот од 1970 г., во Правописот од 1972 г., во Правописот од 1981 г., во Правописот од 1984 г. и во Правописот од 1987 г., за
употребата на 0B0j знак е дадена само една реченица: „Со коса црта (/) се одделуваат стиховите кога се пишуваат во ист ред.", (в. стр. 148, во сите изданща). Авторите останале во ово] поглед доследни на напишаното, затоа што во текстот ово] знак е употребен само со таа намена, односно е присутен во сите примери, каде што за илустрацща на одредено правописно правило се користат песни, (в. стр. 101, т. 213 б; стр. 125, т. 266). Но, на стр. 125, т. 265 и на стр. 135, т. 297, е искористена истата песна, но мегу стиховите на стр. 125 недостасува косата црта и се ]авува само интерпункцискиот знак точка и запирка (;) за чща употреба е наведен и примерот. Додека, пак, помегу истите стихови, на стр. 135, присутни се двата знака (и точка и запирка и коса црта), а примерот е даден за по]аснуваае на една од функциите на цртата (-). И во Правописот од 1981 г. и од 1984 г. година, косата црта е употребена на последната страница во податоците за каталогизацща во публикацща, во делот за одговорност. Во Правописот на македонскиот литературен .¡¡пик од 1984 г., косата црта е присутна на стр. 80, т. 179: српското и/или хрватското л (lj) и на стр. 81, т. 180: српското и/или хрватското л (lj). Таа е употребена и помегу хоризонтално напишани стихови од песна, (в. стр. 113, т. 297; стр. 114, т. 302; стр. 118, т. 315; стр. 120, т. 323; стр. 121, т. 325 а; стр. 123, т. 327; стр. 124, т. 331; стр. 129, т. 344 а; 134, т. 357 а (со овие примери се илустрираат правилата за употреба на други знаци). Но, на стр. 132, т. 351, стиховите на песната не се одделени со коса црта, додека, пак, на стр. 140, т. 383, хоризонтално напишаните стихови се одделуваат само со коса црта. Косата црта е употребена на последната страница, во податоците за каталогизацща во публикацща, во делот за одговорност и во делот каде што се укажува дека за учебникот се плака повластена даночна стапка. Во Правописот на македонскиот литературен .¡азик од 2005 г. и во Правописот на македонскиот литературен jазик од 2007 г., ово] знак воопшто не е спомнат, иако е искористен на повеке места и тоа со различна намена. Доколку авторите имале намера да ]а опфатат и косата црта со исказов: „Во стручната литература, како што е познато, се користат и други правописни знаци. За нив овде не зборуваме.", (в. стр. 152, т. 415), тогаш треба да се каже дека косата црта не е присутна само во стручната литература, како што погоре е цитирано, туку има поширока употреба, што ке се види од понатаму анализираниот матери] ал со ко] се покажува дека таа може да се користи и како интерпункциски, а и како правописен знак. Во двете изданща на Правописот, во делот со
наслов: „Од предговорот кон првото издание", косата црта е искористена за одделуваае на наставки (в. стр. 4: -ачка/-]ачка). Но, во понатамошниот текст, кога повторно се спомнуваат истите наставки, (в. стр. 13, т. 20 г), тие не се одделени со коса црта туку втората наставка е ставена во загради: -ачка (-]ачка). Понатаму, ово] знак е употребен на стр. 96, т. 244: вредност еи/аи, а во други позиции е]/а]. Во другите примери, станува збор за одделуваае на стихови напишани во хоризонтален ред (со примерите се илустрираат правилата за употреба на други знаци), (в. стр. 114, т. 297; стр. 115, т. 302; стр. 119, т. 315; стр. 121, т. 323; стр. 122, т. 325; стр. 124, т. 327; стр. 125, т. 331; стр. 130, т. 344; стр. 133, т. 352; стр. 135, т. 357; стр. 141. т. 383). На стр. 133, т. 351, во рамките на правилото за об]аснуваае на точка и запирка, има хоризонтално напишани стихови од песна кои не се одделени со коса црта. Косата црта е употребена во податоците за каталогизацща, во делот за одговорност.
Од наведените примери се гледа дека во Правописот се употребува косата црта, и тоа не само за одделуваае на стихови дадени во хоризонтален ред. Мегутоа, во поновите изданща на Правописот отсуствува дури и единствената реченица со ща, во претходните изданща, се укажува на употребата на косата црта за наведуваае на стихови, дадени во хоризонтален ред. Воедно, не постои правило во однос на тоа дали мегу косата црта и деловите од единиците или единиците ке постои празен простор или не, зашто очигледно е дека во оваа смисла има различни решенща, имено, употреба на коса црта без празен простор мегу деловите од единиците или единиците, употреба на коса црта со празен простор од двете страни или, пак, употреба на коса црта со празен простор од едната страна (лева или десна).
3.2. Употреба на косата црта во соседните словенски ]азици. Во однос на употребата на косата црта во соседните словенски ]азици, освен во српскиот ]азик, анализата покажува сосема поинаква слика, имено во изданщата достапни во електронска верзща се гледа дека се строго дефинирани правилата за употребата на косата црта. Во Правописот на српскиот ]азик, воопшто не се споменува косата црта како интерпункциски или како правописен знак. Во Правописот на босанскиот ]азик, косата црта е наведена како правописен знак со сопствени функции, стр. 94, 95 J, в. т. 405, 406, 407, 408, 409, 410, 411, итн. Во Правописот нема информации за празниот простор ко] треба, или не треба, да постои мегу косата црта и единиците пред или по неа. Во Правописот на црногорскиот .¡¡пик косата црта е наведена како
интер^^дисти и како правоптеен знак, и тоа œ cкоро иcтитe функции како и во Пpaвoпucoт Ha 6ocaHcrnom jaзuк. Како интeрпyнкциcки знак, cтр. 76, в. т. 321, З22. Како правоптеен знак, стр. 84, 8З, в. т. 364, ЗбЗ, Збб, Зб7, Зб8, Зб9. Во Пpaвoпucoт поcтои правило за празниот проcтор мefy единиците и коcата црта. Во Правопиcот на хрватжиот jujuk-, коcата црта е наведена како правоптеен знак (во Пpaвoпucoт, точно ce определни и правилата, кога мefy единиците и коcата црта ce оcтава празен проcтор, а кога таков простор не е потребен), и тоа: без празен простор, в. т. 7.15 а), 7.i5 b), 7.i5 c), 7. i3 d), 7. i5 e). Со празен простор мefy единиците и коcата црта, в. т. a), b), c). Анализата на екедерпираниот матерщал, во продолжение, покажyва дека коcата црта ce поjавyва токму cо значеаата дадени во наведените примери.
3.3. Анализа на употребата на коcата црта во учебници по македотеки .¡азшк Учебниците по макeдонcки ]азик, кои ce во yпотрeба во нашиот воcпитно-образовeн cиcтeм, во одноc на yпотрeбата на коcата црта покажyваат дека, очигледно, поcтои тенденцща таа да ce yпотрeбyва cо намена како да ce веке одредени правилата за не]зина yпотрeба. Коcата црта ce yпотрeбyва: А) На почетокот на yчeбникот, во решението cо кое ce одобрyва yпотрeбата на yчeбникот и на кра_|от, каде што ce дадени податоци за каталогизацщата во ^бликац^а, во делот за одговорност во отте yчeбници; Б) Со значеае одношо или или помefy поими или единици то иcта или то cлична вредноcт, при што некои можат да имаат значеае на шноними: MJCO, 2GG1: cтр. 40: cрпcкоxрватcкиот / xрватcкоcрпcкиот; cтр. 59; стр. 92: де_|ство/работа; cтр. 104: Мили/драги брате!; стр. 209; МJЛPГО П, 2GG2: cтр. 38: де_|ство/работа; cтр. 51: Мили/драги брате!; МJЛPГО III, 2GG4: cтр. 274: знае^е/познава^е; cтр. 275: многyпати чyeното/повторeното; CMCJ, 2GGG: cтр. 37, т. 28 в1: квалификyвани / cтрyчни; стр. 96, т. 117: антепозицща/препозицща; стр. 155, т. 177, 2; стр. 156, т. 177, 5; стр. 170, т. 193; стр 172, т. 196; стр. 179, т. 203: трпител / поднecyвач; стр. 184, т. 213, поднecyвач/трпитeл; стр. 203, т. 256; стр. 208, т. 262; В) Со значеае одношо или или за да ce одделат одредени антонимни отоеви: MJCO, 2GG1: стр. 95: можноста/неможноста; стр. ЮЗ: определеноста/неопределеноста; cтр. 114; MJЛPГO II, 2GG2: cтр. 40: можноста/неможноста; cтр. 51; cтр. 63: преодност/непреодност; CMCJ, 2GGG: cтр. 16, т. 12: прeнecyваfteто/примаfteто; cтр. 74, т. 89:
едновременост/неедновременост; стр. 118, т. 140: големо/мало количество; стр. 119, т. 141; стр. 311.
Во Правописот не постои правило за правописен или за интерпункциски знак што би можел да се употреби во ситуации од ваков тип, односно знак што би можел да ги замени зборовите односно или или во даден контекст. Доколку се повикаме на правилото од Правописот на македонскиот литературен ]азик од 2007 г. што се однесува на употребата на заградите (како интерпункциски знак, стр. 138, т. 371) како на]блиско кога зборуваме за поими во ваков однос, во кое се укажува дека заградите се користат за ставаае дополнителни об]асненща, забелешки, прашааа, со кои поточно се определува кажаното (...), од горенаведените примери, за употребата на косата црта (сите со значеае односно или или) се гледа дека не би било соодветно да се стават загради биде]ки овие наведени поими (во случает Б) се заменуваат мегу себе, а не е вториот во функцща на по]аснува&е на првиот. fâj антонимните споеви, каде што во вториот збор е вклучена честицата не, raj истокоренски зборови може честицата да се стави во загради, на пр., во MJCO, 2001: стр. 95, реченицата: „Именките можат да се разликуваат во однос на можноста/неможноста за допир на тоа што го именуваат.", може да се предаде и на ваков начин: „Именките можат да се разликуваат во однос на (не)можноста за допир на тоа што го именуваат.", така што се искажува односот односно или или. Но, raj зборови кои не се истокоренски и во кои не е вклучена честицата не, е исклучена можноста за користеае на заградите. Во овие случаи, посоодветна е употребата на косата црта; Г) Со значеае односно или или помегу формите на ист збор или зборовна група (глагол, именка, заменка, придавка, броj, прилог, предлог, сврзник): MJCO, 2001: стр. 113: зборува-м/-ме, зборува-ш/-те; стр. 122, 123, 153; стр. 91: клучеви/клучови; стр. 97, 98, 195; стр. 87: се/си; стр. 107: обата/обаjцата; стр. 134: повекето/неколкуте/многуте; стр. 175: не само што - туку/ами/но/ама; стр. 182, 189; МJЛРГО II, 2002: стр. 62, 69, 73, 75, 83; стр. 36, 37, 42, 43; стр. 55; стр. 92; МJЛРГО III, 2004: стр. 50: биде/бидува; стр. 136: предметот/предметите; стр. 115: зашто/затоа што/бидеjки/дека/оти; CMCJ, 2000: стр. 90, т. 111: се случило/се случува; стр. 157, т. 179; стр. 160, т. 183; стр. 174, т. 198 б; стр. 181, т. 209; стр. 187, т. 218; стр. 188, т. 219; стр. 189, т. 221; стр. 193, т. 233; стр. 266, т. 362; стр. 43, т. 42: чичко/чиче; стр. 138 и 139, т. 162: щ/щшто и чщ/чщшто; стр. 255, т. 350; стр. 259 и 260, т. 356; стр. 262,
т. 359; стр. 47, т. 55: многуте/многуто книги; стр. 103, т. 124: во/за/со...; стр. 156, т. 177, 6; стр. 262, т. 359; стр. 272, т. 371: тукушто / штотуку; МJЛРГО I, 2002: стр. 88: ножови/ножеви; стр. 74: се/си; Д) Помегу варщанти на суфикс, односно помегу формите на иста наставка: MJCO, 2001: стр. 83: -изам/-азам; стр. 84: -ира/-изира и стр. 115: -ира/-изира; стр. 100: -иште/ -лиште; стр. 91, 99, 98, 101, 106. Во примерот на стр. 115, употребена е црта, наместо цртичка, и првиот пар наставки е одделен со коса црта, а вториот со загради; стр. 119 и 120: -а/^а; стр. 255: -ов / -о(в)ски, ев / -е(в)ски; MJЛРГO I, 2002: стр. 71; стр. 88: -ови/еви; стр. 88 г: -ва/-ава; MJЛРГO II, 2002: стр. 48: -цща/ -чща; стр. 53; стр. 36, 45: -еви/-ови и стр. 43: -ови/-еви, -вци (-овци). Во примерот на стр. 43, употребена е црта, наместо цртичка, и првиот пар наставки е одделен со коса црта, а вториот со загради; стр. 70 и 71: -а/-]а.
Според Правописот на македонскиот литературен .¡азик од 2007
г.: „а) Заградите како правописен знак се пишуваат за да се означи другата форма на зборот покра] ко] се става: а]дут(ин), чекор(а), амал(ин), спом(е)нува.", (в. стр. 151, т. 410). Но, во повекето примери од анализираниот матерщал, другата форма на зборот не може да се означи само со ставаае на одредени букви во загради, биде]ки некои букви треба да се додадат, да се одземат или да се заменат. Имено, во примерот на стр. 71: -изам/-азам, од MJЛРГO I, 2002, ова правило не би можело да се примени, а додека, пак, во примерот: -ира/-изира, може да се напише и на ово] начин, односно со загради -(из)ира. На]добра илустрацща за потребата од употреба на косата црта е примерот на стр. 91 и 99 од MJCO, 2001: -еви/-ови, стр. 98, -ови/-еви, -вци (-овци) и стр. 255: -ов / -о(в)ски, ев / -е(в)ски, каде што освен заградите, се ]авува потреба и од коса црта. Имено, со заградите се означува другата форма на зборот, а со косата црта се искажува односот односно или или помегу наставките кои се разликуваат мегу себе, во однос на тоа дека треба да се додадат, да се одземат или да се заменат некои гласови.
Во 3CMJ, 1995 г., авторот, во делот „Скратеници и знаци", на стр. 183, об]аснува дека косата црта (/), употребена во неговата книга, има функцща да означи „наспоредни, дублетни форми". Имено, овде, за првпат во ексцерпираната литература, срекаваме ]асно изразено об]аснуваае за употребата на косата црта во книгата: стр. 9, т. 2: од / одеае; стр. 18, т. 22; стр. 22, т. 30: пише/пишува; стр. 22, т. 33; стр. 27, т. 46; стр. 41, т. 67; стр. 58, т. 114; стр. 67, т. 143; стр. 94, т. 206; стр.
121, т. 247; Г) За изделуваше на глаголот на составни делови (општ дел, основен вокал и наставка): MJCO, 2001: стр. 116: чит/а/ш; MJЛРГO П, 2002: стр. 65: нос/и/те, в. т. 3; Е) За означуваше на отсуство: MJ VI, 2002: стр. 135; Гр. VII, 2004: стр. 29; Ж) За обележуваше на томот и на годината на излегуваше: MJCO, 2001: стр. 229: II/1965 и III/1966; З) За цитираше на користена литература кога се одделува годината од бродот на списанието: CMCJ, 2000: стр. 307: (Литературен збор XXXII/3); стр. 308: Македонски ]азик XIII-XIV / 1-2); стр. 309: Литературен збор XXV/ 2.
Од примериве се гледа дека во ист учебник и raj исти поими, во едниот пример има празен простор, а во другиот нема, помегу поимите и косата црта. Тоа укажува на недоследност и при употреба на празниот простор во однос на косата црта.
Во однос на правилото за пишуваае на коса црта, кога се предаваат стихови од песна во хоризонтален ред во анализираните учебници, се користат различни знаци за оваа намена: MJCO, 2001: Со една коса црта (/) се одделени стиховите на стр. 122: „Роди се човек - роб биди / роди се човек - скот умри". Но, исто така, во ово] учебник, хоризонтално напишаните стихови се одделени и со две коси црти (//) и тоа на стр. 149: „Денот ли до]де то] да се мери // мерка му нема, а в градите длаби // без да се запре". Решението со две коси црти се ]авува и на стр. 154, 167, 180, 185, 188; MJЛРГO I, 2002: Авторите ]а користат косата црта за обележуваае ритмички стапки: стр. 137, 138, 139. Понатаму, авторите, на стр. 142, укажуваат: „Цезурата ]а обележуваме со знакот //". Во однос на хоризонтално напишаните стихови, во ово] учебник, тие се одделени со една коса црта (/): стр. 12, в. 19 д): „Везилке, кажи како да се роди/проста и строга македонска песна"; стр. 12, в. 19 г); стр. 13, в. 25; MJЛРГO II, 2002: Хоризонтално напишаните стихови се одделени со две коси црти (//): стр. 74: „Роди се човек - роб биди // роди се човек - скот умри //"; MJЛРГO III, 2004: Хоризонтално напишаните стихови се одделени со две коси црти (//) на стр. 72: „Денот ли до]де то] да се мери - // мерка му нема, а в градите длаби // без да се запре"; стр. 83, 84, 126; Но, понатаму, во учебникот има и хоризонтално напишани стихови кои се одделени со една коса црта (/): стр. 201: „Мо] корабе, да одиме!/...Ка] сакаш таму води ме,/ Но само не во татков кат."; стр. 204, 272, 273; CMCJ, 2000: Хоризонтално напишаните стихови на стр. 169, т. 190 се одделени со две коси црти (//): „Денот ли до]де то] да се мери// мерка му нема, а в градите длаби// без да се запре". И во овие случаи, не се
внимава на празниот простор мегу единиците и косата црта и во оваа смисла посто]ат различни решенща.
3.4. Употреба на косата црта во учебници по различни предмети. Косата црта се употребува: А) Со значеае односно или или помегу поими или единици со иста или со слична вредност, при што некои можат да имаат значеае на синоними: КГ, 2011: стр. 45: примач/реципиент; стр 46; стр. 340: порака/содржина; Г, 2010: стр. 110: зем]иштето/почвата, во ово] случа] значеаето може да е односно, но и поточно, како што е наведено во поширокиот контекст; ГО, 2010: стр. 3: поредок/систем; стр. 25: положба/ статус; стр. 78; Б) За да се покаже дека се реализира една од можностите: КГ, 2011: стр. 205: српскиот и/или хрватскиот; српското и/или хрватското л; ГО, 2010, стр. 46: животот/ достоинството; стр. 61: лицето/групата, стр. 45: и/ или; Х, 2010: стр. 73: и/или; В) За означуваше на еднинска, односно множинска форма: КГ, 2011: стр. 45: испракач/испракачи, т.е. емитер/емитери и (2) примач/примачи, односно реципиент/реципиенти; Г, 2010: стр. 79: остров/и; НП: стр. 123 предметната/ите област/и; стр. 146: видот/видовите; Г) За да укаже како се читаат две исти самогласки во непосреден допир: КГ, 2011: стр. 209: се пишува: вообрази, воодушеви, заака, пооди и сл., а се чита: во/образи, во/одушеви, за/ака, по/оди и сл.; Д) За означуваше период raj се протега мегу две календарски единици, наjчесто мегу години, но и мегу денови и векови: И, 2006: стр. 113: „Во учебната 1943/1944 година во Скоще". Од ово] пример може да се забележи дека косата црта се пишува во учебни години, што е редовна практика во училишните дневници за учениците во нашиот воспитно-образовен систем. Во оваа смисла, често се случува по употребената коса црта во втората година да бидат изоставени двете цифри, на пример, 2013/14 г. Во однос на образовната практика, косата црта редовно се употребува во свидетелството за соодветната завршена година, во делот каде што се запишуваат основните податоци за ученикот и учебната година и во делот каде што документот се заведува под деловоден бро], како и во други документи од административното работеае на училиштето: записници од состаноци на наставничкиот совет, записници од состаноци на активите, потврди за редовно запишан ученик, заведуваае под деловоден бро] на другите документи и сл.; Г) За запишуваше на дропки: С, 2004: стр. 121: „1/5 од светското население"; КГ, 2011: стр. 29: „1/3, 2/3"; стр. 277: „1/10 од возрасната светска популацща"; стр. 306: „носат околу 1/3 од ...
приближно 2/3"; Б, 2010: стр. 191: „ил]адити дел (1/1000) од милиметарот"; Х, 2010: стр. 23: „Процентите се стоти делови од целото (1/100)"; Е) За запишуваше на скратеници од мерни единици составени од два дела со значеше во или на: Ф, 2009: стр. 2: „т = Т/4"; стр. 38, 57; стр. 7 со значеае во, „v = 19,8 m/s"; стр. 8: со значеае на, „густина 7,6 • 10 kg/m3"; Б, 2006: стр. 86: со значеае во:„од 0.2 m/sec.", Г, 2010: стр. 16: „1 ж/км2"; стр. 43: „5 м3/сек"; стр. 53: „50 км/час"; стр 55, 64; Во Правописот од 2007 г. нема правило за пишуваае на мерни единици од ваков вид. Треба уште да се спомене дека мегу мерните единици и косата црта во примерите нема празен простор, таа се пишува веднаш до мерната единица; Ж) За укажуваше на машки, односно на женски род, ка] истокоренски зборови: Г, 2010: стр. 21: roj/а; стр. 22: слушнал/а; стр. 50, 64, 94; стр. 66: видел/а; стр. 110; стр. 102: член/ка; ГО, 2010: стр. 10: другар/другарака (печатната грешка е содржана во учебникот); стр. 45: друг/други. Во однос на овие примери, кои често се употребуваат при пополнуваае на документи: роден/а, може да се каже дека кога веке постои тенденцща за користеае на косата црта во вакви случаи, тогаш е потребно да се утврди стандард во смисла на тоа дали raj истокоренските зборови да се пишува само онаа буква што се додава на зборот како во слушнал/а, ща го означува родот, да се пишуваат две букви, како на пр., слушнал/ла, или, пак, да се пишува повторно целиот збор како во друг/други; З) За запишуваше на скратеници од мерни единици со значеше врз: Х, 2010: стр. 17, 140: g/mol; стр. 21: g/mol (се чита грам врз мол). Ова об]аснуваае е наведено во самиот учебник; стр. 27, 29, 30: g/mol; стр. 32: 6,022 103/mol; стр. 37: густина g/mL; стр. 39, 43, 45, 50, 54, 57: g/cm3; S) За пишуваше на сигнатури (оддел, формат и бро]) во библиотекарството: Б, 1998: стр. 109: Сл.11 1500/11; Сл.11 1500/I; календари, годишници, извештаи кои излегуваат сеща година со ист наслов, на пр., Сл.11 150/1996; стр. 115: Котелец, П III 23/1997; И) За запишуваше на податоци за одговорност во библиотекарската де]ност: Б, 1998: стр. 130: „Пред ово] елемент стои знакот коса црта (/)." Ово] елемент од библиографскиот опис се однесува на авторството. Не е наведено дали постои или не постои празен простор мегу авторот и името на учебникот, но сите примери, се дадени со празно место од двете страни. Во учебниците, по името на учебникот следи коса црта, празно место, а потоа е напишано името на авторите; Б, 2010; Г, 2010; Х, 2010; J) За запишуваше на комбинирани индекси во УДК (Универзална децимална
клаотфикацща): Б, 1988: стр. 154: „коcата црта (/) ce кориcти како знак за прошируваае и ce чита од - до, а ce yпотрeбyва кога една пyбликациjа шдржи повеке предмети кои во таблиците на УДК ce наоfаат еден до друг"; К) Во броjот на Pешението cо кое œ одобрува употребата на еден учебник: Б, 2G1G; Г, 2G1G; Х, 2G1G. И raj оваа група учебници ce забележува нeycоглаceноcт за празниот проcтор мefy единиците и коcата црта.
3.5. Употреба на коcата црта во ^лужбени документи, во дневни веcници, шшанща, каталози и cлично. Коcата црта ce употребува: А) За обележуваше на поими cо иcта или ^ична вредноcт од кои некои можат да бидат ганоними: НП: cтр. 43: националните/државните; cтр. 79: eднаквоcт/рамноправноcт; cтр. 84: индикатори/показатели; стр. 106, ii7; На cтр. 124: одобруваае и/или акредитацща, но на cтр. 103: натамошно образование и(ли)подготовка; cтр. 132; Cл. веcник, 168, 2G13: стр. 21, 22, 23: ceдиштe/грбонаcлон; стр. 26, 27, 28: шумоти отпад/отпад поме ceча; стр. 27, 28, 35, 37; Б) За означуваше дека œ оегварува една од можноcтите: НП: стр. 120: и/или; cтр. 122: регрутацща/вработуваае; cтр. 122: понатамошно образование / профеотонално утовршуваае; cтр. 124: одобруваае и/или акредитацща; Cл. веcник, 189, 2G13: стр. 4, 15: оcигyрyваfte и/или рeоcигyрyваfte; cтр. 12: помедица на пожар и/или прекин на работа; стр. 17: градби и/или нивна тодажина; cтр. 25, 26, 27, 28, 29, 50, Зб, 37, 38, 39, 4O, 62, 63, 75, 77, 78, 94, 95: рeоcигyрyваfte и /или cооcигyрyваfte; стр. 63, 64, 75, 77, 78, 94, 95; стр. 84, 85, 87; Ci. вегаик, 168, 2G13: cтр. 3: орган и/или ткиво од дарителот на орган и/или ткиво; стр. 4: агeнcи/раcтвори; cтр. 4, 5, 7; стр. 7: деривациите може да бидат биполарни и / или монополарни; cтр. 8, 14, 20, ii, i3, стр. 27, 28, 33, 34: оддел/пододдел; стр. 28, 36: 8) cклад/шyма; стр. 33, 35: тело/град; HM, 2G13: на cтр. 26: „Заедно то видеото, ^дентет треба да доcтави и копща од лична карта и студентска лeгитимациjа/индeкc, како и телефон за понатамошен контакт." Во примери од ваков тип, коcата црта ce ]авува како нeопxодноcт, биде]ки не може да ce употребат загради. Доколку ce cтават загради: cтyдeнтcка легитимацща (индeкc), ке биде тотема погрешно, биде]ки тука cтанyва збор за два различни документа, а не зборуваме за поjаcнyваfte на првиот поим; В) Во броеви на одлуки, правилници, отогодби, уредби, директиви, решеми|а, на предмети: Cл. веcник, 189, 2G13: cтр. 2: Со оваа одлука прecтанyва да важи Одлуката за даваае на право на тра]но кориcтefte на градежно зем]иште
сопственост на Република Македонща на Министерството за одбрана бр. 41-5805/1 од 15 август 2012 година („Службен весник на Република Македонща" бр.117/12); стр. 6: Бр. 02-1273/5, 26 декември 2013 година, Скоще; стр. 100; Сл. весник, 168, 2013: стр. 4: Бр. 41-8512I1, 27 ноември 2013 година, Скоще; стр. 3: Директива 2006/17/ЕЗ на Комисщата од 8 февруари 2006 година за спроведуваае на Директивата 2004/23/E3; стр. 46: Имено, во Решението У.бр/25/2000 се наведува дека; стр. 47: Судот и во предметот У.бр.191/2004 од 4 ма] 2005 година; Г) За означуваше две години кои следуваат едноподруго, односно за период raj се одвива помегу две последователни години: НП: стр. 85: учебната 2000/2001; стр. 107, 109: во учебната 2006 / 2007; стр. 165, 166; HM, 2013: стр. 22; УВ, 2013 стр. 8; Е, 2013: стр. 13, 14, 20, 21: академската 2013/2014; Д) За да се напише дропка: HM, 2013: стр. 19 1I10; И во рецепти: Д, 2002: стр. 8: околу 1/2 кг млако млеко; стр. 19: 1/4 литар супа; В, 2006: стр. 3, 4, 11; ГИ, 2007: стр. 6: 1/2 лажичка сол; стр. 25; ХВ, 2013: стр. 8: ^ лажица оцет; Г) За да се обележат скратени мерни единици составени од два дела: УВ, 2013: стр. 6: со значеае на: 115,00 ден/м2; АБ, Mакедониjа, 2010: стр. 4: со значеае на: 2,5 л/100 км., 60 г/км., 240 км/ч.; стр. 17: со значеае во: 2000 б/мин.; КО, 2013: 99 ден/месечно, но, и 19 денари/дневно; 39 денари/неделно; 149 денари/месечно; 24З, 2012: стр. 2: во реклама (49 ден/ампула); Е) За да се означи дека весникот се однесува за двата дена со значеше и: В, 2006: (сабота 16 /недела 17 декември); Ж) За означуваше на отсуство наjчесто во табели: НП: стр. 166, табела; HM, 2013: стр. 3, табела; З) Во адреса на живееше, помегу бpоjот на зградата и катот на raj се наога станот: HM, 2013: стр. 14: ул. Доне Божинов бр. 18/3; стр. 14: 25, 22; S) При наведуваше на референции од веб-страници на Интернет; И) Во телефонските броеви, помегу повикувачкиот бpоj на градот и останатиот дел од телефонскиот бpоj; J) При пишуваше да се укаже дека филмот има елементи од повеке жанрови: УВ, 2013: стр. 17: жанр Крими/Мистерща; Комедща/ Драма; К360, бр. 68, стр. 26: жанр драма/комедща; К) За обележуваше на преводот по оригиналот: К360, бр. 68: стр. 26: „Рудо и Курси" / „Rudo y Cursi"; стр. 26: „Солистот" / „The soloist"; Л) Во броеви на весници: Сл. весник, 189, 2013, г. LXIX: стр. 2: бр. 59I2000, 12I2003, 55I2005, 37/2006, 115/2007, 19/2008, 82/2008, 10/2010, 51/2011 и 15/2013); Сл. весник 168, 2013: бр. 61/2004, 96/2004, 67/2007, 156/2009 и 47/2011).
Заклучок. Анализата покажува дека во постарите изданща на Правописот употребата на косата црта како правило се поврзува само со песни, кога се предаваат во хоризонтален ред, иако низ неговите содржини, во одредени случаи, се согледува не]зината употреба и надвор од споменатото правило. Во поновите изданща на Правописот, ова правило не е застапено, па се согледува неусогласеноста мегу изданщата на Правописот. Анализата на ексцерпираниот матерщал во однос на употребата на косата црта уште повеке ]а покажува неусогласеноста мегу писмената практика и Правописот. Во матерщалот, косата црта се употребува како веке однапред да се определени правилата за не]зината употреба, со сво]а функцща и со различни значена. Резултатите од анализата претставуваат недвосмислена поддршка на иницщативата на Институтот за македонски ]азик „К. Мисирков" од Скоще за ревидираае и за осовременуваае на Правописот на македонскиот стандарден ]азик во сите негови поглаца ща „...не значи негово менуваае, ниту пак скршнуваае од веке зацртаните насоки од страна на првите составувачи на Правописот на македонскиот ]азик во кои влегуваат големи и значащи имиаа за македонската лингвистика, како што се: Б. Видоески, Т. Димитровски, К. Конески, К. Тошев и Р. Угринова-Скаловска". Резултатите укажуваат на потребата од вбро]уваае на косата црта во постсуните интерпункциски и правописни знаци, со сопствени функцща и значена, како и на регулираае на правилата за (не)потребниот простор мегу косата црта и единиците.
Литература:
Видоески, Божидар. Димитровски, Т., Конески, К., Тошев, К., Угринова-Скаловска, Р. 1969. Правопис на македонскиот литературен]азик. Скои|е: Просветно дело.
Видоески, Божидар. Димитровски, Т., Конески, К., Тошев, К., Угринова-Скаловска, Р. 1970. Правопис на македонскиот литературен ]азик (второ неизменето издание). Скоп|е: Просветно дело.
Видоески, Божидар. Димитровски, Т., Конески, К., Тошев, К., Угринова-Скаловска, Р. 1972. Правопис на македонскиот литературен ]азик (трето издание). Скоще: Просветно дело.
Видоески, Божидар. Димитровски, Т., Конески, К., Тошев, К., Угринова-Скаловска, Р. 1981. Правопис на македонскиот литературен ja3UK (шесто издание). Скоще: Просветно дело. Видоески, Божидар. Димитровски, Т., Конески, К., Тошев, К., Угринова-Скаловска, Р. 1984. Правопис на македонскиот литературен ]азик (VII издание). Скоп|е: Просветно дело. Видоески, Божидар. Димитровски, Т., Конески, К., Тошев, К., Угринова-Скаловска, Р. 1987. Правопис на македонскиот литературен ]азик (VIII издание). Скоп|е: Просветно дело. Видоески, Божидар. Димитровски, Т., Конески, К., Угринова-Скаловска, Р. 1984. Правопис на македонскиот литературен]азик (издание со изменет и дополнет текст, под редакцща на Димитровски, Т.). Скоп|е: Просветно дело.
Видоески, Божидар. Димитровски, Т., Конески, К., Угринова-Скаловска, Р. 2005. Правопис на македонскиот литературен ]азик (XV коригирано издание, под редакцща на Димитровски, Т.). Скоп|е: Просветно дело. Видоески, Божидар. Димитровски, Т., Конески, К., Угринова-Скаловска, Р. 2007. Правопис на македонскиот литературен ]азик (XVI коригирано издание, под редакцща на Димитровски, Т.). Скоп|е: Просветно дело. Институт за македонски ]азик. 1968. Македонскиот правопис со правописен
речник. Скоп|е: Универзитетска печатница. Комисща за ]азик и правопис при Министерството на народна просвета. 1945. Македонскиот правопис. Скоп|е: Државно издавачко претпрщатие. Преземено на 16.9.2013 од http://gbsk.mk/index.php?option=com_content&view=article&id= 111&lang=mk Конески, Блаже. Тошев, К. 1950. Македонскиот правопис со правописен речник. Скоп|е: Државно книгоиздателство на НР Македонща. Преземено на 16.9.2013 од http://damj.manu.edu.mk/materijali.html Новиот Правопис со помалку исклучоци. Преземено на 28.5.2014 од http://nov.novamakedonija.com.mk/NewsDetal.asp?vest=523141721249&id=9 &prilog=0&setIzdanie=23182 Осовременувааето на Правописот е итно потребно, зашто некои правила недостигаат или се застарени. Преземено на 28.4.2014 од http://www.mkd.mk/58160/kultura/osovremenuvanjeto-na-pravopisot-e-itna-potreba
Pravopis crnogorskoga jezika i rjecnik crnogorskoga jezika (pravopisni rjecnik). 2009. Ministarstvo prosvjete i nauke, Crna Gora. Podgorica. Преземено на
16.9.2013 од http://www.gov.me/files/1248442673.pdf
Правопис српског jезика. Преземено на 28.4.2014 од http://pravopis.tripod.com/ Hrvatski pravopis. 2013. Institut za hrvatski jezik i jezikoslovlje. Преземено на
28.4.2014 од http://pravopis.hr/
Halilovic, Senahid. 1996. Pravopis bosanskoga jezika. Kulturno drustvo Bosnjaka. Sarajevo: Preporod. Преземено на 2.10.2013 од
http://www.scribd.com/doc/80786905/Pravopis-bosanskog-jezika-Senahid-Halilovi%C4%87-1996;
Ексцерпирана литература:
Х, 2010. Алексовска, С. 2010. XeMuja за VIII одделение во осумгодишно основно образование. Скоп|е: Министерство за образование и наука на Република Македонща. Преземено на 10.4.2014 од http://www.e-ucebnici.mk/osnovno/8_8;
Ф, 2009. Андоновска, Н., Jоноска, М., Ристова, М. 2009. Физика за III година на реформираното гимназиско образование (III издание). Скоп|е: Просветно дело;
MJCO, 2001. Боровска, С., Пандев, Д., Минова-Гуркова, Л., Цветковски, Ж. 2001. Македонски ]азик за средното образование (V изменето издание). Скоп|е: Просветно дело;
MJЛРГO III, 2004. Боровска, С., Минова-Гуркова, Л., Пандев, Д., Цветковски, Ж. 2004. Македонски ]азик и литература за III година за реформираното гимназиско образование. Скоп|е: Просветно дело;
MJЛРГO I, 2002. Боровска, С., Минова-Гуркова, Л., Пандев, Д., Цветковски, Ж., Исакова, Н., Пендовски, Б. 2002. Македонски]азик и литература за I година за реформираното гимназиско образование. Скоп|е: Просветно дело;
MJЛРГO II, 2002. Боровска, С., Минова-Гуркова, Л., Пандев, Д., Цветковски, Ж., Исакова, Н., Пендовски, Б. 2002. Македонски ]азик и литература за II година за реформираното гимназиско образование. Скоп|е: Просветно дело;
В, 2006. Вест. Сабота 16 /недела 17 декември 2006. Славска трпеза;
Видоески, Б., Димитровски, Т., Конески, К., Тошев, К., Угринова-Скаловска, Р. 1969. Правопис на македонскиот литературен]азик. Скоп|е: Просветно дело;
Видоески, Б., Димитровски, Т., Конески, К., Тошев, К., Угринова-Скаловска, Р. 1970. Правопис на македонскиот литературен ]азик (второ неизменето издание). Скоп|е: Просветно дело;
Видоески, Б., Димитровски, Т., Конески, К., Тошев, К., Угринова-Скаловска, Р. 1972. Правопис на македонскиот литературен ]азик (трето издание). Скоп|е: Просветно дело;
Видоески, Б., Димитровски, Т., Конески, К., Тошев, К., Угринова-Скаловска, Р. 1981. Правопис на македонскиот литературен ]азик (шесто издание). Скоп|е: Просветно дело;
Видоески, Б., Димитровски, Т., Конески, К., Тошев, К., Угринова-Скаловска, Р. 1984. Правопис на македонскиот литературен ]азик (VII издание). Скоп|е: Просветно дело;
Видоески, Б., Димитровски, Т., Конески, К., Тошев, К., Угринова-Скаловска, Р. 1987. Правопис на македонскиот литературен ]азик (VIII издание). Скоп|е: Просветно дело;
Видоежи, Б., Димитровcки, Т., Коники, К., Угринова-Скаловжа, Р. 1984. Пpавопuc на македожшот лuтеpатуpен ]азык (издание œ изменет и донолнет текст, нод редакцща на Димитровжи, Т.). Скон|е: Проcвeтно дело;
Видоежи, Б., Димитровcки, Т., Коники, К., Угринова-Скаловжа, Р. 2005. Пpавопuc на македожшот лuтеpатуpен ]азж (XV коригирано издание, нод редакцща на Димитровжи, Т.). Скоще: Проcвeтно дело; Видоежи, Б., Димитровcки, Т., Коники, К., Угринова-Скаловжа, Р. 2007. Пpавопuc на македожшот лuтеpатуpен ]азж (XVI коригирано издание, нод редакцща на Димитровжи, Т.). Скон|е: Проcвeтно дело; КГ, 2G11. Грyeвcки, Т. 20ii. Kултуpа на говоpот. Студиорум. Скоще: Графо ден;
Б, 2GG6. Динeвcка-Ковкаровcка, С., Ачкоcка, С. 200б. Бuологujа за III годта
наpефоpмupаното гымназucко обpазованuе. Скон|е: Три; Д, 2GG2. Дневник. Април 2002. Велшдежка тpnеза;
Б, 2G1G. Горняки, И., Малчевжа, Ц. 20i0. Бuологujа за VIII одделенж за отовно оcумгодuшно обpазованuе. Скон|е: Министерство за образование и наука на Република Македонща. Преземено на i0.4.20i4 од http://www.e-ucebnici.mk/osnovno/8_8; Е, 2G13. Его. 5 ceптeмври 2013 година. Бро]: 323 Конщ/pc за затшувапе cтудентu на втоp u mpem цuклуc cтудuu на Унuвеpзuтетот „Св. Климент Oxp^crn " - Бuтола; MJ VI, 2GG2. Ефтимова, Л., Степанова, А. 2002. Македожш jазuк за VI
одделенж (нрво нонравено издание). Скон|е: Македожка жкра; 24З, 2G12. Здрав]е 24 чаcа. Понеделник 22 октомври, 20i2; Златна книга. 2009;
Инcтитут за македонcки jазик. 1968. Македожшот npавопж cо npавопжен
pечнuк. Скон|е: Унивeрзитeтcка печатница; Kомиcиjа за jазик и правоп^ при Mиниcтерcтвото на народна проcвета.
194З. Македожшот npавопж. Скон|е: Државно издавачко нретпрщатие. Преземено на 16.9.20i3 од
http://gbsk.mk/index.php?option=com_content&view=article&id= iii&lang=m
k;
Kонеcки, Б., Тошев, К. i950. Македожтот npавопж m npавопжен pечнuк. Скон|е: Државно книгоиздателство на НР Македонща. Преземено на 16.9.2013 од http://damj.manu.edu.mk/materijali.html; SCMJ, 1995. Коне^и, К. 199З. Збоpообpазува№ето во cовpеменuот
македожт jазuк. Скон|е: Бона; Гр. VII, 2GG4. Лозаноcки, Р., Вел]ановжи, В. 2004. ^а^матта за VII
одделенж. Скон|е: Макeдонcка жкра; ГИ, 2GG7. Магазин Ина. 15 април 2007. Бро]: 35 Готвач;
Г, 2G1G. Марковcки, Б. 20i0. Геогpафujа за VIII одделенж за оcумгодuшното отовно обpазованuе. Скон|е: Министерство за образование и наука на
Република Македонща. Преземено на 10.4.2014 од http://www.e-ucebnici.mk/osnovno/8_8;
НП. Министерство за образование и наука на Република Македонща. 2006. Национална программа за развоj на образованието во Република Македонща 2005 - 2015 со придружни програмски документи. Преземено на 2.10.2013 од http://www.npro.edu.mk/;
CMCJ, 2000. Минова-Гуркова, Л. 2000. Синтакса на македонскиот стандарден jазик. Скоще: Магор;
НМ. Нова Македонща. Петок 20 септември 2013 година. Бро]: 22.982;
Б, 1998. Петровски, Д. 1998. Библиотекарство. Битола: Универзитет „Св. Климент Охридски", Факултет за Учители и воспитувачи;
И, 2006. Ристовски, Б., Младеновски, С., Рахими, Ш., Чепреганов, Т., Киселиновски, С. 2006. Истори/а за III година гимназиско образование. Скоп|е: Алби;
Сл. весник, 189, 2013. Службен весник на РМ, бро] 189, 2013, г. LXIX, 13 декември. Преземено на 30.4.2014 од
http://www. slvesnik.com.mk/Issues/07fbaaffb79b43bab9fa9661 d68dec3f.pdf;
Сл. весник, 168, 2013. Службен весник на РМ, бр. 168, 2013, г. LXIX, 3 декември. Преземено на 30.4.2014 од
http://www.slvesnik.com.mk/Issues/61e970233e3b47a892154f3fed7a25e9.pdf;
ГО, 2010. Тра]кова Костовска, Г., Угриновски, К., Василески, К. 2010. Граганско образование за VIII одделение. Скоще: Министерство за образование и наука на Република Македонща. Преземено на 10.4.2014 од http://www.e-ucebnici.mk/osnovno/8_8;
С, 2004. Угриноски, К., Крстески, Тра]ан. 2004. Социологи/а за III година реформирано гимназиско образование. Скои|е: Македонска книга;
УВ, 2013. Утрински весник. Петок 20 септември 2013 година. Бро]: 4288. Година XIV;
ХВ, 2013. Храна и вино (месечно списание за гурмани). Септември 2013. Бр.: 108. Година X;
АБ, 2010. Auto Bild Македонща. 26 ]уни 2010. Бро] 25. Година IV;
КО. One Каталог. Септември 2013;
К360. T-Mobile. Септември. Бр. 68. Клуб 360.
