"OMER-PASHA LATAS" BETWEEN FULL STOPS AND COMMAS Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Philological Studies 16, 2, (2018) 41-52

Изворен научен труд

811.163.3'35:821.163.4-31.09Андрик,И.

„ОМЕР-ПАША ЛАТАС" МЕГУ ТОЧКИ И ЗАПИРКИ

Лидща Тантуровска

Институт за македонски ja3UK „Крсте Мисирков " — Скопле Универзитет „ Св. Кирил и Методу "во Скопле, Македонка

Key words: punctuation, spelling, stylistics, computer program

Summary: So far, in stylistics, there are attempts to produce punctuation marks, but their analysis is done along with the analysis of the words in the text. We think that we have a new challenge in the scientific research work within the stylistics. We are talking about bigger scientific work that we do within the stylistics.

The novel "Omer-Pasha Latas" by Ivo Andric is "fertile soil" for the development of this topic, where we will try to apply our thesis for a certain text. Expected results of the text in the original can be compared with translated and adapted text in the Macedonian language (only with punctuation), as the punctuation marks may differ from the language of the language.

Клучни зборови: интерпункциски знаци, правопис, стилистика, комщутерска програма

Резиме: Досега, во стилистиката, постсуат обиди да се разработат интерпункциските знаци, но нивната анализа се прави заедно со анализата на зборовите во текстот. Мислиме дека имаме нов предизвик во научноистражувачката работа во рамките на стилистиката. Зборуваме за поголема научна работа што ]а правиме во стилистиката.

Романот „Омер-паша Латас" на Иво Андрик е „плодна почва" за разво] на оваа тема, каде што ке се обидеме да ]а примениме нашата теза на одреден текст. Очекуваните резултати од текстот во оригиналот можат да се споредат со преведен и со адаптиран текст на македонски ]азик (само со интерпункцща), биде]ки знаците за интерпункцща можат да се разликуваат од ]азик во ]азик.

1. Вовед

Интерпункциските знаци, како предмет на наш научен интерес, во последно време се застапени во неколку наши

истражува&а по различни поводи1, што го оправдува фактот за замислата да се направи еден поголем монографски труд, со што би се заокружиле научните истражува&а во оваа област.

2. Интерпункциските знаци - како правописни знаци

Според граматиките и правописите на различни ]азици може да се забележи дека интерпункциските знаци, заедно со правописните правила, си наогаат свое место. Веднаш треба да се нагласи дека иако има исти и слични интерпунциските знаци во современите ]азици, постсуат и разлики. Разлики постсуат и во граматичкиот, односно во ]азичниот приод, како по однос на толкувааето на интерпункциските знаци, така и во посветеноста кон истражува&ето за нив.

Во ерата на интернетот, ако се прелистаат интернет-страниците, може да се забележи дека за одделни ]азици има и по десетици интернет-страници (како енциклопедиски, граматички, така и блогови на професори и сл.), каде што, покра] дефинирааата за секо] интерпунциски знак, неговото име и др., се следи и неговата употреба во определени контексти2.

Во оваа насока може да се констатира дека интерпункциските знаци се застапени и во граматиките и во правописот на македонскиот ]азик, а секако дека за нив има посветена и одделна научна и стручна литература.

Под терминот интерпункцща, во Правописот на македонскиот ]азик (Правопис, 2017: 83), се подразбира систем од писмени знаци со кои се означуваат почетокот и кра]от на речениците; границата и односите мегу дел-речениците и мегу реченичните членови; интонацщата, темпото и паузите при зборувааето. Исто така, на истото место се наведува дека интерпункцщата ги опфака и правилата за употреба на интерпункцисите знаци.

Во македонскиот ]азик се употребуваат следниве интерпункциски знаци (Правопис, 2017: 83): . (точка)

, (запирка)

? (прашалник)

! (извичник)

На мегународните научни конференции: Денови на Бл. Корубин, Мегународна научна конференцща во Охрид, Мегународна научна конференцща од Комисщата по стилистика при МСК во Бааа Лука.

2 Интернет-страници за шпански, англиски, германски, македонски ]азик.

(точка и запирка)

(две точки)

... (три точки)

( ) (загради)

- (црта/тире)

11 (наводници)

(полунаводници)

3. Интерпункциските знаци - како стилски знаци

И ово] пат, по ово] повод, сакаме да го свртиме вниманието на фактот дека интерпунциските знаци можат да се разгледуваат и од стилски аспект. Ке тргнеме од постулатот дека секо] текст му припага на определен стил, односно дека секо] текст содржи стилска информацща и информацща и токму во врска со тоа, секо] текст можеме да го вклучиме „во определен функционален тип на ]азикот" (Тошовик 1988: 105). Оттука, како што е познато, анализата на текстовите, ориентирана кон содржината или кон темата, е предмет на проучуваае на текстлингвистиката, додека пак изборот на ]азичните средства со кои се служи авторот и нивното утврдуваае е предмет на стилистиката. Видели интерпункциските знаци се дел од ]азичните средства, изборот на ]азичните средства може да ни помогне во утврдувааето на функционалниот стил на ко] му припага даден текст.

Досега, во стилистиката воопшто, се разгледуваат интерпункциските знаци заедно со другите ]азични средства (пред се, со зборовите, односно вклучени во текстот). Во „Стилистиката на современиот македонски ]азик", Минова-Гуркова (Минова-Гуркова, 2003: 193-197) зборува за заедничкиот комплекс мегу ]азичните и надворешно]азичните изразни средства и при тоа се приклонува кон оние автори што надворешно]азичните изразни средства ги делат на 1. Визуелни и 2. Аудитивни (артикулациско-интонациски) надворешно]азични изразни средаства. Во сво]ата анализа, како дел од визуелните средства, интерпункциските знаци ги разлгледува како дел од графичките (визулените) средства во пишуваната форма.

Минова-Гуркова во сво]ата Стилистика пишува: „Во графичкото претставуваае на текстот имаат сво]а функцща повеке елементи: големината на буквите, нагласувааето на важните делови од текстот, поделбата и воопшто организацщата на текстот, присуството, односно отсуството на илустрации, застапеноста на различни бои и сл.

Интерпункциските знаци се во наколем бро] граматички и стилистички средства. Всушност, интерпункцщата и припага на

граматиката зашто ]а овозможyва организацщата на текстот и пpидонесyва за неговата разбирливост. Вторично, интерпункцщата може да служи и како средство во ситлистиката.

Како стилско средство, интеpпyнкциjата доага до израз во yметничколитеpатypниот функционален стил (макар што во поезщата има и слyчаи на целосно отсуство на интеpпyнкциски знаци), потоа во пу6лицистичкиот и во научно-популарниот и научно-учебничкиот потстил на научниот функционален стил.

Од интерпункциските знаци, како стилски средства се употребуваат:

а. точката - за поделба на исказот ...

б. запирката - кога се ]авува таму каде што не се очекува, а отсуствува таму каде што треба да биде употребена ...

в. наводниците - за исразуваае иронща, спротивно значеае ...

г. прашалникот и извичникот - за изразуваае емоции ...

д. цртата - за одделуваае и за нагласуваае ...

г. заградите - за каков било коментар, додаден реченичен член; синтаксички тоа може да биде нерестриктивна релативна дел-реченица, неинтегриран предикатен атрибут и сл.

е. трите точки - означуваат прекината или недовршена реченица ...

ж. цртичката - за обележува&е на сложенки, на одделни именски атрибути, како и за одбележува&е на алонжман: Калино-о-о-о!

з. двете точки - за наведуваае туги искази, но и како замена за глагол-копула ...

s. отсуство на големата буква на почетокот на реченицата и на точка на не]зиниот кра] ... "

Ако „се исклучат" зборовите, односно ако станат второсетепни, сметаме дека интерпункциските знаци, самите за себе, се ]азични изразни средства. Всушност, иако станува збор за нормативни правила, со употребата на интерпункцщата во еден текст, секо] автор избира кои интерпункциски знаци (и каде - во линеаризацщата) ке ги употреби во согласност со сво]ата мисла, односно со сво]ата реч. Така, секо] автор му дава свое стилско обележ]е на текстот.

Ова се врзува со индивидуалниот ]азичен израз ка] еден автор, за што сме зборувале во повеке наврати3, без разлика на ко] функционален стил му припага неговиот текст.

4. Програма „за читаше" на интепункциските знаци како стилски знаци

Информатиката, како научна дисциплина, се почесто е нераскинлив дел од научноистражувачката работа во сите области, па и во лингвистиката. Овде можеме да го споменеме ГРАЛИС-корпусот, ко] претставува убав пример, каде што, преку информатиката и интернетот, зборуваме за успешен проект.

Од кажаното досега, можеме да ги поставиме тезите на стилската анализа.

> Потребен е пишан тескт (Штом станува збор за об]евен текст, тоа подразбира да е лекториран и да е коригиран);

> Потребна е комщутерска програма што ке го „чита" текстот (подготвена од стручно лице - информатичар);

> Комщутерската програма треба да биде „нахранета" со соодветни ]азични координати (според нормата на ]азикот);

> Потребни се текстови во електронска форма, кои ке се анализаат.

Се поставува прашааето што може се да се истражува, односно кои се нашите барааа при ваквата анализа.

^ При „чита&ето", очекуваме да бидат „прочитани" нтерпункциските знаци и да добиеме визуелна претстава на нивната употреба според правописот на ]азикот на ко] е напишан текстот;

^ По „читааето" на повеке текстови на даден ]азик, може да се зборува за претставуваае на нормата на даден ]азик;

^ Ако се прават споредби на повеке пишани текстови од различни ]азици, тогаш може да се зборува за, условно кажано, универзалност;

^ Ако се прават споредби на еден тескт во оригинал и на негов „превод", може да има разлики, биде]ки преведувачот не преведува буквално;

3 На мегународните научни конференции: Денови на Бл. Корубин, Мегународна научна конференцща во Охрид, Мегународна научна конференцща организирана од Комисщата по стилистика при МСК во Бааа Лука.

•S Особен предизвик е сопоставува&е на „чита&ата" на повеке пишани текстови на еден автор, при што може да се анализира неговиот стилски ]азичен израз.

5. „Читаае" на интерпункциските знаци во делото „Омер-паша Латас" на Иво Андрик

Пред да ]а прикажеме анализата, ке се потсетиме дека во уметничколитературниот фунцкионален стил романите спагаат во прозниот потстил. Пред нас го имаме познатото дело „Омер-паша Латас" од нобеловецот Иво Андрик, чщ ]азичен израз бил предмет на интерес и во многу други пригоди, но никогаш досега од аспект на употребата само на интерпунциските знаци во рамките на стилистката.

За анализата ни е потребен текст напишан на комщутер со сите интерпункциски знаци и комщутерска програма, спецщално направена за „читаае" на интерпункциските знаци, се разбира на наше бараае и со наши упатства. Со програмата се „читаат" само интерпункциските знаци, а на местото од зборовите се става црта.

Во продолжение даваме два пасуси извадени од романот „Омер-паша Латас" во оригинал:

"Ja éu svrsiti sve ovo sto zbog cega sam poslan ovamo. I vi se varate ako mislite da éete sa mnom proéi kao sa onima koji su prije mene dolazili u Bosnu radi istog posla. Ovo je drugacija naredba, a drugi je covjek koji treba da je izvede. Ja znam, vi mislite da éete i ovog puta, po vasem starom nacinu, moéi da naoko pristanete na sve, a zatim da mi iz busije cinite tolike i takve smetnje i teskoée da éu se i ja zamoriti i na kraju vratiti nesvrsena posla. A vi da se smijete iza mojih leda! Ali znajte da ja znam da vi vazda govorite jedno a mislite drugo. Ponavljate: Peki, peki efendum!. A pogled vam govori: Bosna je ovo budalo, zemlja koja se povija ali ne mijenja! A ja vam opet kazem da ne polazem nista na vase rijeci, da jasno citam vase misli, i da éu tu vasu Bosnu, ako bude trebalo, svu prosijati na sitna sita, tako da se neée znati ni ko je beg ni ko je aga, i da ni u snu neéete pomisljati na vasu samovolju i neposlusnost."

"Kazite im da se ne uzdaju ni u svoju malu pamet ni u svoje plitko lukavstvo, jer im ovog puta neée pomoéi. I neka mi ne prilaze sa svojim mitom, kao sto su navikli da cine, jer sta ée meni njihov mito kad, po ovlaséenjima koja imam, mogu da im uzmem glavu i sa glavom sve sto

imaju, pokretno i nepokretno.....I jos nesto: neka se niko ne zaklanja za

svoju vjeru, jer ja nisam dosao ni da turcim, ni da kaurim koga, nego da ovu zemlju uredim tako da u njoj svak zivi mirno u svojoj vjeri i da se pokorava

carskom redu i zakonu....Nista mi ne mogu njihove pogrde, kao ni njihovo oruzje, ako do boja dode; kao sto me poslije nimalo neée ganuti plac ni molbe njihove sirocadi. I neéu otiéi odavde dok od njih ne napravim ili dobre i vjerne sultanove podanike, ili grobne humke po Bosni i Hercegovini."

Овие два пасуси, обработени комщутерски, со програмата за „читаше" на интерпункциските знаци, изгледаат вака:

Убаво би било кога би биле достапни електронски сите дела на Иво Aндpик. Тогаш може да се направи целосна анализа на неговиот ]азичен израз.

Сумщани pезултати од анализата

Ка] еден автор, индивидуалното стилско обележ]е може да се препознае и само со употребата на интерпунциските знаци (без зборови), зашто при оформувашето на мислата, секо]а индивидуа ги избира зборовите што ке ги каже, редоследот на зборовите, на зборовните групи и деловите во реченицата (во однос на причинско-последичните врски во една реченица) и сл., се разбира, многу пати и несвесно.

Со добиените резултати од анализата се оправдаа поставените тези на самиот почетокот од трудот:

1. Интерпункциските знаци не се исклучиво граматички и правописни;

2. Во стилистиката се истражувани и како стилистички знаци во дадени контексти;

3. Нашите согледби се дека во стилистиката можат да се истражуваат интепункциските знаци изделено од

зборовите, односно само тие, во рамките на стилската анализа ка] одделен автор во неговиот индивидуален ]азичен израз.

Литература

Андрик. Иво. 1977. Омер-паша Латас (прев. Вл. Корубин).

Скоще.

АндриЬ. Иво. 1977. Омерпаша Латас. Београд. Корубин. Влагала. 1969. Jазикот наш денешен. кн. I. Скоще. Корубин. Влагала. 1976. Jазикот наш денешен. кн. II. Скоще. Корубин. Влагала. 1980. Jазикот наш денешен. кн. III. Скоще.

Корубин. Влаго]а. 1986. Jазикот наш денешен. кн. IV. Скоще.

Корубин. Влагала. 2000. Jазикот наш денешен. кн. V. Скоще. Корубин. Влагс^а. 2001. Jазикот наш денешен. кн. VI. Скоще.

Минова-Гуркова. Лил]ана. 2003. Стилистика на современиот македонски jазик. Скоще. Правопис на македонскиот jазик. 1998. Скоще. Правопис на македонскиот jазик. 2017. Скоще. Тантуровска. Лидща. 2012. Индивидуалниот jазичен израз во текстовите од научниот функционален стил, Зборник од Jазикот наш денешен. Скоще.

ТошовиЙ. Вранко. 2002. Функционални стилови. Веоград.

Гралис-корпус: http://www-gewi.uni-

graz.at/gralis/korpusarium/gralis_korpus.html (Последен пристап на 26. 09. 2017)

https://www.thoughtco.com/german-zeichensetzung-punctuation-marks-

4082218?utm_term=how+to+punctuate+a+book+title&utm_conte nt=p1-main-3-

title&utm_medium=sem&utm_source=google_s&utm_campaign=

adid-90f68fcc-5dc0-4975-8bea-1f4fabbdaeb0-0-ab_gsb_ocode-

4563&ad=semD&an=google_s&am=broad&q=how+to+punctuate

+a+book+title&o=4563&qsrc=999&l=sem&askid=90f68fcc-5dc0-

4975-8bea-1f4fabbdaeb0-0-ab_gsb (Последен пристап на 26. 09.

2017)

https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D1%82%D0% B5%D 1 % 80%D0%BF %D 1 %83%D0%BD%D0%BA%D 1 %86%D 0%B8%D1%98%D0%B0 (Последен пристап на 26. 09. 2017)

Пpилoг

Обработен рефератот: „Омер-паша Латас" мегу точки и запирки

)

_ _ _,_____(_, _: _),_______________;_____-_____; _,

_ _ _ _ _ _ !ör

._(_) , _(_)

? _(_) ! _(_)

; _(_ _ _)

..._(_ _) ( )_(_)

- _(_ /_) „ "_(_) ' '_(_)

„ " ( _ : ). , ,

: : с, _ _ . , - ( - , _ . ( - ) . : _ - _) _

(_)

- _ _)

. (____- _);

(

)

. (____);

_)

(

_ _ (_), _ _ _, _. _, _

_ _ (_), _ _ _, _. _, _

_ _ (_), _ _ _, _. _, _

_ _ (_), _ _ _, _. _, _

_ _ (_), _ _ _, _. _, _

_ _ (_), _ _ _, _. _, _

_ _ (_),, _ '_ _ _ _ _ (_), _ _, _.