CC BY
6изворен научен труд УДК: 821.163(497.6)-31Andric, I.=163.3: 81255.4
ГОСПОГИЦАТА ВО „ГОСПОГИЦА" НАСПРЕМА ГОСПОВИЦА ВО „ГОСПОВИЦА"
Лидща Тантуровска
Институт за македонски ja3UK „Крсте Мисирков " Универзитет „ Св. Кирил и Методщ " во Скоп/е, Македонца
Key words: "Miss", personal name, Macedonian translation, adaptation, Ivo Andric
Summary: With this symbolic title we want to point out the scientific and research analysis of the Macedonian translation of the novel "Mademoiselle" by Ivo Andric. Within the former Yugoslav state, Ivo Andric was one of the Yugoslav writers, who was also translated into Macedonian. This novel was published as book 3. and in "Collected Works by Ivo Andric" (directed by Muharrem Pervic, Petar Dzadzic). The edition of 1977, edition of "Misla", Skopje, will be taken. The translation is by Ilija Korubin.
Our research is centered around the translation and adaptation of the noun "miss" from Serbian to Macedonian language.
Клучни зборови: „Госпогица", лично име, превод на македонски, адаптацща, Иво Андрик
Резиме: Со ово] симболичен наслов сакаме да ja навестиме научноистражувачката анализа на македонскиот превод на романот „Госпогица" од Иво Андрик. Во рамките на поранешната ]угословенска држава Иво Андрик беше еден од ]угословенските писатели, ко] беше преведуван и на македонски ]азик. Ово] роман беше об]авен како книга 3. и во „Собраните дела на Иво Андрик" (приредиле Мухарем Первик, Петар Цацик). Ке биде земено изданието од 1977 година, издание на „Мисла", Скоще. Преводот е на Илща Корубин.
Нашата анализа се однесува на преводот и на адаптацщата на именката „госпогица" од српски на македонски ]азик.
По ово] повод ке се задржиме на именувашето на главната хероина на романот, пред сè, во споменатата преведена верзща на македонски ]азик, секако сопоставува]ки го со не]зиното именуваше во оригиналот. Во таа насока го имаме предвид и обракашето кон неа, исто толку важно како и не]зиното именуваше. Впрочем, со нашата поставена цел ке се зафатиме: 1) со проблем во преведyвашето, особено при именувашето и при обракашето; 2) со можноста на адаптацща во македонскиот ]азик, каде што се бара „природната средина" на именувашето на македонски, односно во рамките на нормата; сето ова засновано врз постyлатите на ономастиката, како лингивистичка наука. Некаде тука се препознаваат стилските карактеристики, како во рамките на yметничколитератyрниот функционален стил воопшто, така и во индивидуалната стилска препознатливост на авторот, истовремено реализирани и во преведувачкиот чин, со што се отвора можност за нашиот интерес кон социолингвистичките проучуваша во ономастиката.
На самиот почеток ке се повикаме на ономастиката (без разлика дали е сфатена како посебна наука или како научна дисциплина на ]азикот, односно како дел од науката за ]азикот), ко]ашто ги проучува сопствените имиша и во чии рамки посто]ат два раздели: топонимастиката, ко]а ги проучува топонимите, односно имишата на местата или на географските имиша и нивното настануваше и антропономастиката, ко]а ги проучува антропонимите, односно сопственото име на еден човек или на група луге. Се разбира дека предмет на антропономастиката се и презимето и прекарот на човекот.
Од многуте дефиниции што посто]ат за името, ке се повикаме на размислувашето на О. Дикро (1987: 147), ко], цитира]ки одделни, противставени мислеша, ни ]а претставува сложеноста на проблемот: „Од фактот дека референтот на едно сопствено име, природно, е единствен, понекогаш се извлекува заклучок дека сопственото име е обична етикета залепена на неко] предмет, дека тоа (сопственото име) има референт, но не и значеше, или, како што вели Ц. С. Мил, дека има денотацща, но не и конотацща ...", што е спротивно на Фреге, чие мислеше го дава во продолжение, а имено, Фреге го застапува мислешето дека не може да има рефернцща без значеше. Можеби овде треба да се спомене уште и фактот дека личното име, иако претставува идентификацща на еден човек, тоа може да биде име и на повеке луге.
Има]ки го предвид кажаново, ке се осврнеме на пишувашето на Благова Корубин (Корубин, Jазикот наш денешен, Книга втора, 1976: 295 - 300), ко], во сво]от напис за личното име, нагласува дека
личното име е нешто повеке од ]азично праша&е, зашто е врзано и за самата личност, му служи и лично на човекот, а освен тоа, во личното име се содржани и се внесуваат уште многу други и разни лични човечки односи: соцщални, политички, естетски итн. Авторот набро]ува неколку елементи што влщаат на прифака&ето или на одбегнува&ето на некое име: соцщалниот белег, политичките сфака&а, честотата на името (каде што постсуат две спротивставени тенденции: од една страна неко] го прифака името зашто е често, а друг - сосема спротивно, го прифака зашто е ретко), модата, културното влщание (шире&ето на тугите имиаа) ... итн. Од друга страна, историските околности во ко] живее(л) човекот непосредно се одразува во личните имиаа, во нивниот избор и во нивната форма.
Во то] контекст, остава]ки ги настрана различните истражувааа, ке извлечеме само дека при изборот на личното име посто]ат две групи фактори: внатрешно]азични (пред се, естетската мотивацща, ко]а се по]авува и се менува под влщание на историските, географските, соци]алните услови) и надворешно]азични (фамили]арната традицща, датумот на рагаае, на]често врзан со верската ориентацща, средствата за ]авно општеае, „убавата" литература и сл.).
Како и да е, особено важно правило во ономастиката, на кое се повикуваме, е непреводливоста на имиьата при преводите, поточно имиаата не подлежат на превод, туку можат само да се адаптираат фонетско-фонолошки според нормата на ]азикот во ко] што се преведува.
Пред да продолжиме понатаму со анализата, ке споменеме дека името на главната хероина на Андрикевиот роман се срекава уште во првиот пасус на првата страница, како во оригиналот:
„Jednog od poslednjih dana februara meseca 1935. godine sve su beogradske novine donele vest da je u Stiskoj ulici, u kuéi broj 16a, nadena mrtva sopstvenica te kuée. Zvala se Rajka Radakovic, bila je rodom iz Sarajeva, a zivela je u toj kuéi veé petnaestak godina, potpuno povuceno, zivotom stare, usamljene devojke i vazila je kao tvrdica i osobenjak. Njenu smrt je otkrio pismonosa te ulice. Posto je dva dana uzalud zvonio, obisao je kuéu, pogledao kroz prozor iz dvorista, video u predsoblju les stare devojke kako lezi nauznak, i odmah prijavio stvar policiji" (Андип, Госпо^ица, PDF: 4),
така и во ^еводот:
„Во еден од последните денови на февpyapи 1935 година сите белградски весници донесоа вест дека во Стишка улица, во куката бpоj 16а е на]дена мpтвa сопственичката на таа кука. Таа се викаше Рачка Радаковик, беше pодyм од Сapaево, а живееше во таа кука веке петнаесетина години, наполно повлечена, со живот на CTapa, осамена девона и беше позната како с^жава и чyдaк. Не]зината смpт ja откpи поштapот на таа улица. Откако два дена зaлyдно sвонеше, ja обиколи куката, погледна низ пpозоpецот од двоpот, го виде во пpетсобjето лешот на стapaтa девона како лежи на грб, и наеднаш и го пpиjaви тоа на полицщата" (Aндpик, Госпогица, 1977: 9).
Очигледна е адаптацщата на името, поточно на ^езимето, споpед Пpaвописот на македонскиот литеpaтypен ]азик, каде што, споpед пpaвилото 176. а): Буквите ) и h се предаваат со г и к: ... (Правопис..., 1998: 79)1, па оттаму ^езимето на хеpоинaтa е aдaптиpaно како Радаковик.
Понатаму во pомaнот, во ^виот дел, писателот pедеjки ги сликите за да ни го ^етстави вpемето во кое живеела главната хеpоинa, го наведува и фактот на не]зиниот статус, што може да се о^едели споpед апелативот што го става ^ед не]зиното име:
„Kuéa broj 16a spada u ovu potonju vrstu. Ona ima svega dva prozora koji gledaju na ulicu. Na prozorima padaju u oci jake gvozdene precage koje celoj kuéi daju mracan i tamnicki izgled. Sudeéi po izgledu moglo bi se pomisliti da je napustena ili da ceka kupca koji bi je uzeo ne da stanuje u njoj nego da je rusi i da zida novu i veéu, slicnu ovim dvema koje su je pritisnule sleva i zdesna. Ali ako dobro zagledate, videéete da iza jednog od onih prozora bez zavesa i cveéa sedi starija zena, nepomicna i pognuta, sa onim odsutnim i usredsredenim izrazom koji imaju lica zena pognutih nad rucnim radom. To je gospodica Rajka Radakovié" (Андип, Госпогица, PDF: 6).
Соодветно и ^еведувачот, во пасусот го внесува апелативот на македонски, се paзбиpa споpед ноpмaтa, односно членува]ки го апелативот:
1 Го коpистиме Пpaвописот излезен во 1998 година, ко] нема измени во однос споменатава тема во споpедбa со оно] што е излезен од 1969/1970 година и бил важечки за ^еведувачот на pомaнот.
„Куката бpоj 16а спага во ово] втоpиот вид. Таа има сè на сè два пpозоpцa кои гледаат кон улицата. На пpозоpците пагаат в очи силните железни ^ечки, кои на целата кука и даваат темен и зaтвоpски изглед. Суде]ки по изгледот би можело да се помисли дека е напуштена или дека чека купец ко] би ja зел не да живее во неа, туку да ja сpyши и да изsидa нова и поголема, слична на оние двете кои ja пpитиснaле одлево и оддесно. Но ако се загледате добpо, ке видите дека зад еден од оние пpозоpци без завеси и цвекиаа седи marapa жена, неподвижна и наведната, со оно] отсутен и сосpедоточен изpaз ко] го имаат лицата на жените наведнати над paчнaтa paботa. Тоа е госпогицата Ра]ка Радановик." (AндpиK, Госпогица, 1977: 13)
Споpед „Толковниот pечник на македонскиот jaзик" под заглавниот збоp госпогица, мн. госпогици ж. го наогаме следново соодветно об]аснуваае: 1. За именуваае, како назив со име на девоjкa или на немажена жена. Госпогица Николовска. 2. За конвенционално обpaKaaе. Госпогице адвокатке.
Во следниот пасус AндpиK ни покажува како апелативот yпотpебен со (односно ^ед) не]зиното име и ^езиме станал неjзино „именуваае", односно како госпогицата Pаjка Радановик станала само Госпогица:
„Stariji Stanovnici Stiske ulice, oni koji su dosli pre nego sto su se izgradile nove kuée sa vise spratova i naselio nov i nepoznat svet, poznaju je i po imenu, ali je svi, veé odavno, zovu jednostavno Gospodicom" ^ндип, Госпогица, PDF: 6).
Во ^еводот е:
„^^apm^ жители на Стишка улица, кои дошле ^ед да бидат из^адени новите куки со повеке катови и ^ед да се насели новиот и непознат свет, ja познаваат по името, но сите, веке одамна, ja викаат едноставно Госпогица" (AндpиK, Госпогица, 1977: 13).
Може да се забележи во ^одолжение, низ целиот pомaн, дека и самиот aвтоp, писателот AндpиK, на]често ja именува како Gospod^, а соодветно и во ^еводот, се наога како Госпогица.
Зад Госпогица не се ^ие само статусот на лицето што се именува, туку пpетстaвyвa слика на еден цел пеpиод во ко] живее главниот лик, потоа слика за општествено-политичкиот пеpиод, во ко], и за местото, каде што живее ликот во pомaнот. Станува збоp за пеpиод ^ед Втоpaтa светска воjнa, односно во пеpиодот на Kpaлството Jyгослaвиja на pелaциja Сapaево - Бел^ад.
Кон сето ова, ние само би додале дека кога станува збор за споменатиот вид именуваше - кога еден апелатив престанува да биде само апелатив, сето досега кажано е поизразито. Ваквото именуваше добива уште поголема тежина и од самото именуваше со лично име. Според ова, можеме сосема да го употребиме мислешето на Фреге (О. Дикро, 1987: 147) што е кажано за името и за ваквото именуваше: „... може да се смета дека за една определена заедница, значешето на едно лично име (во нашиов случа] читаке: именуваше на лице) е збир од информации со кои располага таа за носителот на тоа име, со тоа што на секо] член на заедницата му е познат барем извесен бро] од тие инфорамции."
Со ова сакаме да нагласиме дека нашиот социолингвистички пристап го насочуваме на специфичниот вид именуваше, за што досега сме имале некои осврти, надвор од оваа тема (како на пример, за министeрка, во социолингвистичко-историски контекст: жена на министер (Бр. Нушик) наспрема за министeрка, во современ општествено-политички контекст: професща на жена - министер).
Да се вратиме на анализата на Госпогицата, пред сè, во адаптираната верзща на македонски ]азик. Ако не се земе предвид извесниот бро] примери во кои се именува главната хероина само со не]зиното лично име PajKa или и со не]зиното презиме Радаковик (како на пример, на страниите: 13, 36, 41, 42, 45, 86, 87 ... итн.), потоа со неко] друг апелатив (на пример, девоjка, на страниците: 32, 52, 54, 71 ... итн. или керка, на стр. 33) односно со соодветните форми на личната заменка за трето лице еднина, женски род (таа, неjзе, неа, како на страниците: 47, 78, 85, 183 итн.), како и со апелативот син / синче, со ко] и се обракал не]зиниот татко (како на пример, на страниците: 20, 23), во на]големиот бро] случаи, речиси на секо]а страница по повеке од едно споменуваше, се срекава именувашето Госпогица. Нешто за што сакаме да прозбориме е токму употребата на непроменетата форма на Госпогица во реченицата на македонски ]азик. Исклучок е вокативната форма Госпогице, односно: госпогице / госпоjце (37, 54, 55, 56, 57), ко]а, како што може да се забележи од романот, е употребувана при обракаше (со категорщата апел) во рамките на реченицата.
Очигледно е дека преведувачот се двоумел како да постапи, односно се определил именувашето Госпогица (кое доага од апелатив) да биде ослободено од граматичките форми и да биде исклучиво „име", за што Ц. Ла]нос (1977: 337) вели дека сопствените имиша како едни од „на]именските" од сите зборови во ]азикот, се „сингуларни термини што означуваат една определена индивидуална супстанцща".
В^очем затоа, низ целиот pомaн, а се paзбиpa и во неговиот наслов, именувашето Госпогица е без ^аматичка опpеделеност, односно без член. Од дpyгa стpaнa, пак, во paмките на pеченицaтa, pеченичните односи ja бapaaт членуваната фоpмa, на пpимеp, кaj подметот и raj пpедметите: „Во таа невесела соба, Госпогица го поминуваше поголемиот дел од своето вpеме ..." (15); „Од TOj занес во мислите, на Госпогица и2 поминаа вистински моpници" (18); Госпогица се секаваше ... (20); A за Госпогица TOj остана и до ден-денес неjзино нajнежно и нajстpaшно секаваше... (28-29); Идниот месец, Госпогица го повика Симо ... (37); На Госпогица и изгледаше дека пpедметите ... (42); Госпогица се зaблaгодapи ... (48); Со вpемето сите забележаа дека Госпогица одеше по своjот пат ... (49); ... откако ^во ja шлресол ^ед Госпогица ... (52); Госпогица бpзо стана ... (55); ... а на Госпогица и минува не^а непpиjaтност (57); ... но за упатените не беше тajнa дека mpm^ кои се даваат на заем под такви услови и пpипaГaaт на Госпогица, ... (58); ... исто така како што беше нajтежок дел од paботaтa пpесметкaтa со Госпогица (62); Госпогица ги одби ... (65); Сето тоа го гледаше Госпогица ... (73); И ова беше едно такво yтpо кога Госпогица ислкучиво долго стоеше Rpaj отвоpениот пpозоpец ... (74) ... итн. Од ^иведените пpимеpи се гледа дека е нapyшен системот на македонската pеченицa и дека има потpебa од yптоpебaтa на членот ^и о^еделувашето на именките. Сето ова соодветствува на дефин^ашето на опpеделеностa на именките во македонскиот jaзик: „Еден од нajкapaктеpистичните и нajпpепознaтливите белези на македонскиот jaзик се содpжи во начинот и во сpедствaтa за изpaзyвaше на кaтегоpиjaтa опpеделеност. Со една општа именка можеме не само да именуваме едно множество од истоpодни ^едмети, суштества, поjaви и сл., туку и да изделиме само еден член, ^е^^^ник на тоа множество" (Ст. Боjковскa и дp., Општа ^аматика на македонскиот jaзик, 2008: 165 - 167). Ваквото изделуваше во македонскиот jaзик се постигнува со yпотpебa на членот како гpaмaтичко сpедство. Па, споpед ова, иако станува збоp за посебно именуваше, во основа апелативот госпогица во pеченичните односи ja бapa опpеделбaтa. Споpед гpaмaтикaтa на македонскиот jaзик (Ст. Боjковскa и дp., Општа гpaмaтикa на македонскиот jaзик, 2008: 167), тpебa да се додаде дека членувашето на личните и на геогpaфските имиша не е непознато. Имено, во о^еделени услови, кога сакаме да
2 Не ги коpигиpaвме ]азичните грешки.
искажеме посебен однос кон некое лице, може да се сретне употреба на член raj лично име (Лeнчeто, Mаpeто и сл.), додека, пак, raj географските имиша некои можат да се членуваат (Балканот, Родоnитe), а други не се членуваат (Cpбиjа, Радовиш), од кои, од вторава група, ако се со член, тогаш зборувачот има посебен став: Во nоcлeдно вpeмe, со новитe cnомeници, Cкоnjeво e многу убаво.
По овие примери, може да се констатира дека и во самиот наслов на романот, преведен на македонски „Госпогица", има потреба од членувана форма.
Во таа насока сметаме дека при следно преведуваше, односно адаптираше на AндриKевиот роман „Госпо^ица", „госпо^ица" треба да стане „госпогицата" во сите синтаксички релации каде што е потребно, а следствено на тоа и насловот ке си ]а добие соодветна форма „Госпогицата". Ваквата шз^ава ]а има и во други ]азици, како на пример, во германскиот, каде што „Госпогицата" е „Das Fräulein".
Литература:
Водоески, Божидар и др. 1998. Пpавоnиc на макeдонcкиот литepатypeн]азик.
Скоп|е: Просветно дело. Корубин, Благгуа. 1976. Jазикот наш дeнeшeн. Книга втора. Скоп|е: Литературен збор.
Первик, Мухарем. Цацик, Петар (прираеувачи). 1977. Cобpанитe дeла на Иво
Aндpuк (превод: Илща Корубин). Скоп|е: Мисла. Aндриh, Иво. 1945. Госпо^ица
http://www-gewi.uni-graz.at/gralis/korpusarium/gralis_korpus.html (пристапено, 17 март 2017).
