CC BY
17
УДК 808.2:159.937
Кулков1ч У. I., дацэнт (БДТУ);
Арлова В. В., вядучы тэхшчны рэдактар (выдавецтва «Пачатковая школа»)
ПРАВ1ЛЫ НАП1САННЯ 3 ВЯЛ1КАЙ I МАЛОЙ Л1ТАРЫ
ВЫТВОРНЫХ ПРЫМЕТН1КАУ У СКЛАДЗЕ САСТАУНЫХ НАЙМЕННЯУ
У артыкуле праанал1завана 7-я глава «Правашс малой i вялжай лггар» Закона «Аб правшах беларускай арфаграфп i пунктуацьп». Адзначаецца, ад чаго залежыць выбар вялшай або малой лггары пры перадачы на п1сьме вытворных прыметшкау; акцэнтуецца увага на цяжкасцях i прычынах варыянтнасщ у HanicaHHi гэтых слоу.
The article analyses chapter 7 of new Low of the Republic of Belarus «On the Spelling of the Upper and Lower Case Letters»; it defines the spelling of the Upper and Lower Case Letters in the derivative adjectives and gives consideration of the difficulties of spelling of these words.
Уводзшы. Элементам шсьмовай мовы, яю адыгрывае важную ролю у разуменш тэксту, з'яуляецца вялшая або малая л1тара. Гэтыя знаю ужываюцца у графщы амаль ycix народау свету i з'яуляюцца асобым граф1чным прыёмам, у ас-нове якога ляжыць размежаванне ¿мён уласных i агульных. Аднак, на жаль, не ¿снуе у лшгвю-тыцы i практыцы рэдагавання тэкстау адзшых ушверсальных правш, яюя б рэгламентават ад-настайнае i несупярэчл1вае нашсанне вялшай або малой л1тары ва ycix мовах. Прычынай та-му не толью праблемы размежавання уласных i агульных найменняу, але i нацыянальныя тра-дыцьп npaBanicy. Так, напрыклад, у нямецкай мове усе назоунш, незалежна ад ix значэння, шшуцца з вялшай л1тары [1]. У англшскай — вялшая лп-ара выкарыстоуваецца у самастой-ных часцшах мовы, яюя уваходзяць у склад любой назвы: «On the Spelling of the Upper and Lower Case Letters».
У беларускай мове дзейшчаюць правшы rnni-сання вялшай (малой) ливры, у мнопм падобныя на правшы шшых славянсюх народау, дзе, каб выбраць патрэбны знак, абатраюцца на адзш з двух прынцыпау: семантычны або сштакачны [2]. 3 мэтай удасканалення гэтых прынцыпау усе народы час ад часу ¿мкнуцца утфшаваць прав1лы ужывання вялшай (малой) л1тары згодна са зме-HaMi у культурным, сацыяльна-паштычным i эка-нашчным жыцщ свайго грамадства.
Для беларусау чарговай спробай ушфшацьи стау Закон «Аб правшах беларускай арфаграфп i пунктуацьп», прыняты 23 лшеня 2008 года Палатай прадстаушкоу Нацыянальнага сходу Рэспублт Беларусь, яю уступае у дзеянне з 1 верасня 2010 г.
Таму задача, якая ставщца у артыкуле, — праанатзаваць, наколью новыя правшы нашсан-ня з вялшай (малой) л1тары вытворных прымет-шкау у складзе простых i састауных найменняу з'яуляюцца несупярэчл1вым1, дакладным1, не-складаным1, зразумелым1 у прымяненш падчас стварэння i рэдактарскага анатзу тэксту.
Асноуная частка. Глава Закона «Аб правь лах беларускай арфаграфп i пунктуацьп», прыс-вечаная нашсанню вялшай або малой л1тары,
складаецца з 10 параграфау: «Агульныя правшы праватсу вялшай 1 малой лпар», «Вялшая 1 малая лгары у асабовых назвах», «Вялшая 1 малая лгары у найменнях асоб, звязаных з рэлпиям, назвах м1фалапчных 1 казачных герояу», «Вял> кая I малая лгары у геаграф1чных I астранам1ч-ных назвах», «Вялшая 1 малая л1тары у назвах дзяржауных органау 1 шшых арагашзацый», «Вялшая 1 малая лп"ары у найменнях пасад 1 званняу», ветшвых зваротах 1 спецыяльных абаз-начэннях», «Вялшая 1 малая лп"ары у назвах дзяржауных 1 нацыянальных имвалау, рэл1квш, дзяржауных узнагарод, прэмш, грамат, прызоу», «Вялшая 1 малая л1тары у назвах дакументау, ¿х зводау, уншальных прадметау, творау», «Вяль кая 1 малая лпары у назвах знамянальных падзей 1 дат, перыядау 1 эпох, святау», «Вялшая 1 малая лгара у назвах з двукоссем» [3].
Пакщаючы па-за увагай крытычны разгляд структуры 1 рубрыкацьп главы, якая патрабуе сур'ёзнай рэдактарскай праую, мы спышмся толью на анатзе тых правш, дзе ёсць прыметш-ю, што уваходзяць у састау простых 1 састауных уласных найменняу.
Анатз гэтых прав1лау I прыкладау да ¿х даз-вол1у устанав1ць наступныя заканамернасцА.
1. Усе вытворныя прыметн1к1 заусёды п1-шуцца з вял1кай л1тары, кал1 з'яуляюцца простым! уласным1 назвам1. Да ¿х адносяцца:
1) прыналежныя пpымeтнiкi, утвораныя ад асабовых iмëн i ^чак ж^1вёл, мянушак пры да-памозе cyфiкcay -ое-, -оу (-ав-, -ау), -ев-, -ёу (-ев-, -еу), -ын-, -ш-: Кузъмоу сусед, Скарынавы выдант, Багданов1чау верш, Пецевы прыгоды, Васыёу голас, Андрэеу веластед, Мурчыны ка-цяняты, Марышны сшытю;
2) адносныя прыметнш, утвораныя ад iмëн i прозвшчау, пceyдaнiмay, кaлi тaкiя прыметнЫ суадносяцца са словамА '¿мя, памящ' або уваходзяць у склад састауных уласных назвау: Ска-рынауская стипендия (стыпендыя ¿мя Ф. Ска-рыны), Купалауская прэм1я, Нобелеуская прэм1я (прэм1я ¿мя Я. Купалы, прэм1я ¿мя Нобеля), Гарэцюя чытант (чытанш, прысвечаныя М. Га-рэцкаму), Варфаламееуская ноч (пстарычная падзея у Парыжы у ноч святога Варфаламея);
3) адносныя прыметнш, утвораныя ад слова Бог: Божы (Боекг) суд, Божы (Боекг) храм, Божая воля, Божая мац1, Божая сыа, Боек/ гнеу;
4) якасныя 1 адносныя прыметнш у геагра-ф1чных 1 астранам1чных назвах: Щхг акгян, Чор-нае мора, Пауночны полюс, еозера Белае, Бал-тыйскае мора, Берынгау пралгу, Полярная зорка;
5) адносныя прыметнш у назвах знамя -нальных падзей 1 дат, перыядау 1 эпох: Крыжо-еыя паходы, Лядовае пабоШча, Крычаускае паустанне;
6) адносныя прыметнш, што уваходзяць у склад назвау прадметау мастацгва 1 шшых адзш-кавых 1 уткальных прадметау, творау, ¡х зводау: Венера Мтоская, Янтарны пакой, Алмазны фонд.
Прыведзеныя правшы \ прыклады да ¿х да-юць падставы сцвярджаць, што распрацоушчьш Закона хоць \ адлюстравал1 найбольш значныя выпадю ужывання вялшх л1тар, аднак пра1гна-равал1 шэраг слушных зауваг, зробленых яшчэ у 2002 г. прафесарам Гродзенскага дзяржаунага ушверспэта, доктарам фшалапчных навук I. Я. Лепешавым. Прывядзём толью некаторыя з ¿х: «Няма падстау, — адзначау 1ван Якаулев1ч, — шеаць з вялшай л1тары фразеалапчныя кампа-ненты, этымалапчна звязаныя з уласным1 назоу-шкам1, у таюх напрыклад, выразах, як антонау агонъ, варфаламееуская ноч, мамаева пабош-ча... Асобнай гаворю патрабуюць фразеалапз-мы з кампанентам бог. А ¿х каля сотш. Сярод ¿х ёсць 1 таюя, у яюх кампанент бог, кал1 яго апрад-мечваць, вяртаць яму зыходны сэнс, знаходзщ-ца, з рэлшйнага пункту гледжання, у не зус1м сумяшчальным суседстве: у бога цяля украу, бачыцъ шклянога бога, брацъ бога за бараду, бог бацъка, як у бога за пазухай I шш. ... 3 малой л1тары трэба шеаць \ выразы з кампанентам божы, бо у ¿х складзе ён стращу свой першапа-чатковы сэнс: баранчык божы, божы адуван-чык, божы палец, конь божы, божая еляза, гск-ра божая, на божай пасцел11 шш.» [4]
2. У састауных уласных найменнях адз1-най заканамернасщ для выбару вялшай або малой л1тары, на жаль, не выяулена. У адных вы-падках дзейшчаюць адназначныя арфаграф1ч-ныя рэкамендацьп, у друпх — выбар л1тары для нашеання па-ранейшаму залежыць ад се-мантычных крытэрыяу, яюя падштурхоуваюць да суб'ектыунай штэрпрэтацьп правш.
Так, з вялжай л1тары заусёды шшуцца усе вытворныя адносныя прыметшка у складзе наступных найменняу:
1) назвах дзяржау 1 ¿х аб'яднанняу: Кгтай-екая Народная Рэспубл1ка, Растская Федэра-цыя, Злучаныя Штаты Амерът, Саюз Саеец-К1Х Сацыялгстычных Рэспублж, Вялгкае Княст-еа Л1тоускае, Руекае / Жамойцкае;
2) вобразных састауных геаграф1чных 1 ас-транам1чных назвах, кал1 гэтыя уласныя назвы ужываюцца без агульнай родавай назвы: Ста-
ры Сеет (крагны Еуропы г АзИ), Блгзкг Уеход, Крайняя Поунач, ДзЫ1 Захад (у ЗША); а таксама у назоуным 1 родным склонах у спалучэнш з агульнай родавай назвай: бухта Залаты Рог, мыс Добрай Надзе1, зал1у Сеятога Лаурэнщя;
3) састауных уласных назвах, кал1 таюя частю шшуцца праз злучок: Азгяцка-Цгха-аюянсю рэггён, Мгнска-Маладзечанскае узеыш-ша, Пауночна-Заходш край, Заходне-аб1рская раушна, Пауднёеа-Усходняя Аз1я; Брэст-Л1тоу-см, М^нск-Мазавецю;
4) назвах вышэйшых органау заканадау-чай, выканаучай 1 судовай улады Рэспублш Беларусь 1 шшых краш: Канстытуцыйны Суд Рэспублж1 Беларусь, Нацыяналъны Кангрэс (у Злучаных Штатах Амерыю), Усектайсю Сход Народных Прадстауткоу;
5) афщыйных назвах асоб на вышэйшых дзяржауных \ рэлшйных пасадах: Старшыня Канстытуцыйнага Суда РэспублМ Беларусь, М1трапал1т Мтсю / Слуцю, Патрыяршы Экзарх усяе Беларус1, Папа Рымскг;
6) поуных назвах ордэнау 1 медалёу (акрамя слоу медаль, ордэн 1 ступень): медаль «Залатая Зорка» Героя Саеецкага Саюза, ордэн Ганароеага Леггёна (Францыя), Георггеусю Крыж.
Як было установлена у працэсе анал1зу, нап1-санне вытворных прыметн1кау у складзе некато-рых складаных найменняу залеж^1ць непаерэдна ад паз1цы1, якую займае прыметшк у назве. Так, заусёды шшуцца з вял1кай л1тары прыметн1к1, ка-л1 яны стаяць на першым месцы у складзе састауных ¿мён, да як1х, напрыклад, адносяцца:
1) найменн1 рэспубл1канск1х органау дзяржаунага юравання 1 ¿ншых аргашзацый: Нацыя-налъная акадэм1я навук Беларусг, Беларусю дзяржауны утверстэт, Беларусю рэспублг-канеш саюз моладзг, Нацыяналъны алгмтйскг камтэт РэспублШ Беларусь, М1жнародны алгмтйскг камгтэт;
2) наймент дзяржауных органау 1 шшых аргашзацый: Нацыяналъны акадэмгчны Вялгкг тэ-атр балета РэспублЫг Беларусь, Дзяржауны лтаратурны мемарыялъны музей Якуба Коласа, Мгжнародны суд Аргатзацъп Аб'яднаных Нацый;
3) назвы важнейшых дзяржауных 1 м1жна-родных дакументау, пагадненняу, актау Прэз1-дэнта Рэспублш Беларусь 1 Нацыянальнага сходу Рэспублш Беларусь, ¿х зводау: Л1тоу-ская метрыка, Усеагулъная дэкларацыя праеоу чалаеека;
4) назвы дзяржауных с1мвалау, дзяржауных 1 м1жнародных прэмш, грамат, прызоу 1 ¿нш.: Дзяржауны сцяг РэспублШ Беларусь, Га-нароеая грамата Нацыянальнага сходу РэспублШ Беларусь, Мгжнародная прэмгя Мгру, Каралеусю кубак.
Як сведчыць анал1з, новая рэдакцыя правш у большасщ сваёй адлюстроувае тольк1 у с1нхран11 агульныя заканамернасц1 нап1сання вял1кай або
малой л1тары. Дыяхрашчныя выпадю правашсу вялшай або малой л1тары у правшах Закона надежным чынам не адлюстраваны. Напрыклад, пры рэдагаванш пстарычнай л1таратуры няяс-ным для рэдактара I карэктара па-ранейшаму застаецца выбар у нашсанш лп-ар у найменнях таюх рэалш м1нулага, як гродзенская друкарня, слошмская друкарня, магыёуская друкарня або Гродзенская друкарня, Слошмская друкарня, Магыёуская друкарня, магдэбургскае права або Магдэбургскае права, сталытнская рэформа або Сталытнская рэформа 1 шш. У юнуючых падручшках па гюторьи, энцыклапедычных да-ведшках правапю ¿х неаднастайны.
Вельм1 непаслядоуна прадстаулены у Законе 1 некаторыя умоуныя правшы натсання вя-л1кай I малой лп-ары. Напрыклад, у § 26 адзна-чаецца, што з вялшай л1тары шшуцца «асабовыя ¿мёны (1 усе словы у састауных аса-бовых назвах, акрамя агульных назвау) заснава-льшкау рэлпшных вучэнняу, а таксама б1блей-сюх асоб (апосталау, прарокау, святых I шш.): Святы Павел». Чаму тады з малой л1тары пада-ецца напюанне прыметшка у вышэйпрыведзе-ным словазлучэнш святы Варфаламей? Як жа шсаць назву свята Дзенъ святога Валянцгна щ Дзенъ Святога Валянц1на?
Выкшкае пэуныя цяжкасщ 1 патрабуе тлума-чэння тэрмшалопя Закона. Як сведчыць вопыт работы, для мнопх карыстальшкау мовай — ау-тарау, рэдактарау — не да канца, напрыклад, зразумелым з'яуляецца тэрмша-лапчнае спалу-чэнне «вобразная састауная уласная геаграф!ч-ная (астранам!чная) назва», што выкшкае неаб-грунтаваную варыянтнасць. Пшуць: палярная зорка I Палярная зорка, крайняя Поунач I Крайняя Поунач, пауночная Пальм1ра 1 Пауночная Пальмгра, крагны шэнгенскай групы, Крагны шэнгенскай групы \ крагны Шэнгенскай групы.
У прыкладах да асобных пунктау правш бы-л1 выяулены 1 некаторыя недарэчнасщ. Так, назва Нацыяналъны акадэмгчны тэатр 1мя Янк! Купалы фшсуецца сярод прыкладау да пункта Напюанне найменняу рэспублшансих органау дзяржаунага юравання \ ¡ншых аргашзацый. Назва Нацыяналъны акадэмгчны ВялШ тэатр балета РэспублШ Беларусь падаецца у пункце Напюанне простых \ састауных уласных назвау у складзе уласных найменняу дзяржауных органау 1 ¿ншых аргашзацый.
Заключэнне. У правшы натсання вялшай (малой) л1тары Закон 2008 г. «Аб правшах бела-рускай арфаграфп I пунктуацьи» унёс нязначныя удакладненш, аднак 1 яны не цалкам знял1 тыя праблемы, з яюм1 сутыкалюя рэдактары, журна-люты, пюьменшю вучш, студэнты 1 настаунт пры стварэнш тэкстау на беларускай мове.
Адной з таюх праблем нашага правашсу па-ранейшаму з'яуляецца выбар вялшай/малой л1-тары пры нашсанш прыметшкау у складзе
простых 1 састауных найменняу, якая становщ-ца прычынай неабгрунтаванай варыянтнасщ натсання нават у межах адной кнт, аднаго га-зетнага артыкула.
У новым Законе, як 1 у ранейшых правшах, галоуным чынам прадстаулены толью агуль-ныя прынцыпы ужывання вялшай 1 малой л1та-ры. Умоуныя ж правшы, яюх нямала у нашай арфаграфп I яны дзейшчаюць, на жаль, заста-люя па-за увагай распрацоушчыкау. Таюм чынам, выбар у нашсанш прыметшкау з вялшай або малой л1тары у асобных новых састауных найменнях становщца суб'ектыуным 1 зале-жыць ад вопыту, ступеш начытанасщ рэдактара щ карэктара.
Для наладжвання якаснай працы супрацоу-шкау выдавецтвау, рэдакцый газет I часошсау неабходна ушчваць той факт, што цяжкасць у выбары вял1кай або малой л1тары не заусёды чыста арфаграф1чная. Таму патрабуюцца больш дакладныя рэкамендацьи, узоры канк-рэтных нап1санняу юнуючых сёння назвау ар-ган1зацый, устаноу, геаграф1чных, астранам1ч-ных найменняу 1 ¿ншых аб'ектау. 1накш кажу-чы, патрабуецца у бл1жэйшы час стварыць так1 дапаможн1к, як1 макс1мальна зняу бы суб'ек-тыв1зм пры выбары натсання 1 неабгрунтава-ную варыянтнасць, даведшк, у як1м змяшчауся б падрабязны перал1к назвау, што шшуцца з вял1кай л1тары. Ён стау бы карысным дарадчы-кам не толью для работн1кау друку, аде I для школьных настаушкау, выкладчыкау ВНУ, супрацоун1кау дзяржауных I недзяржауных устаноу 1 арган1зацый, спрыяу бы хутчэйшаму стварэнню I удасканаленню абноуленай элект-роннай праграмы для арфаграф1чнай праверк1 беларускамоуных тэкстау, якая маецца у мно-г1х рэдакцыях.
Л1таратура
1. Юсава, Э. А. Вялкая, або прап1сная л1тара 1 яе значэнне у граф1цы / Э. Ю. Юсава // Вучоныя зап1ск1 В1цеб. дзярж. пед. шстытута ¿мя С. М. К1рава. — 1954. — Вып. IV. — С. 16-21.
2. Ветвицкий, В. Г. Современное русское письмо: пособие для учителей / В. Г. Ветлиц-кий, В. Ф. Иванова, А. И. Моисеев. — М.: Просвещение, 1974. — С. 110.
3. Лукашанец, А. Правашс вялшай 1 малой л1тар / А. Лукашанец, Л. Кунцэв1ч, I. Кан-драценя // Роднае слова. — 2009. — № 12. — С. 60-63; 2010. — № 1. — С. 54-57; Правшы беларускай арфаграфп 1 пунктуацьп. — Мшск: Нац. цэнтр прававой шфарм. Рэсп. Беларусь, 2008. — С. 39-52.
4. Лепешау, I. Я. Сучасная беларуская л1таратурная мова: спрэчныя пытанн1: да-паможн1к / I. Я. Лепешау. — Гродна: ГрДУ, 2002. — С. 152-156.
Паступу 06.04.2010
