Научная статья на тему 'ПРАКТИКА ПРИМЕНЕНИЯ ОБЩЕСТВЕННОГО ДОГОВОРА И ОПЫТ США В СОЦИАЛЬНОЙ ПОДДЕРЖКЕ НАСЕЛЕНИЯ'

ПРАКТИКА ПРИМЕНЕНИЯ ОБЩЕСТВЕННОГО ДОГОВОРА И ОПЫТ США В СОЦИАЛЬНОЙ ПОДДЕРЖКЕ НАСЕЛЕНИЯ Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

CC BY
119
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Ключевые слова
сокращение бедности / социальная защита населения / социальный контракт / социальная помощь / безработица / самообеспечение. / poverty reduction / social protection of the population / social contract / social assistance / unemployment / self-sufficiency.

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Рахманкулова Нилуфар, Сайдивалиева Хуршида

В статье представлены формы социальной поддержки населения Узбекистана, анализируются проводимая работа, значение социального контракта как вида социальной помощи, необходимость внедрения его в практику, анализ опыта США по применению социального контракта.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PRACTICE OF APPLYING THE SOCIAL CONTRACT AND THE EXPERIENCE OF THE UNITED STATES IN SOCIAL SUPPORT OF THE POPULATION

The article presents the forms of social support for the population of Uzbekistan, an analysis of the work being carried out, the importance of the social contract as a type of social assistance, the need to implement it in practice, and an analysis of the US experience in the application of the social contract.

Текст научной работы на тему «ПРАКТИКА ПРИМЕНЕНИЯ ОБЩЕСТВЕННОГО ДОГОВОРА И ОПЫТ США В СОЦИАЛЬНОЙ ПОДДЕРЖКЕ НАСЕЛЕНИЯ»

UDC: 347.441(042)(575.1)

Рахманкулова Нилуфар

Тошкент давлат юридик университети "Халкаро хусусий хукук" кафедраси доценти, ю.ф.д.

Сайдивалиева Хуршида

"Махалла ва оила" илмий тадкикот институти катта илмий ходими, ю.ф.н.

ИЖТИМОИЙ ШАРТНОМАНИ ЦУЛЛАШ АМАЛИЁТИ ВА А^ОЛИНИ ИЖТИМОИЙ ЦУЛЛАБ-ЦУВВАТЛАШДА АЦШ ТАЖРИБАСИ

Аннотация. Мацолада Узбекистонда ацолини ижтимоий цуллаб-цувватлаш шакллари, амалга оширилаётган саъй-царакатларнинг тащили, ижтимоий ёрдам тури сифатида ижтимоий шартно-манинг ацамияти цамда уни амалиётга жорий цилиш зарурияти, ижтимоий шартнома цуллашнинг АКЩ тажрибаси тащили келтирилган.

Калит сузлар: камбагалликни цисцартириш, ацолини ижтимоий цимоя цилиш, ижтимоий шартнома, ижтимоий ёрдам, ишсизлик, уз-узини таъминлай олиш.

Рахманкулова Нилуфар

доктор юридических наук, доцент кафедры «Международное частное право» Ташкентского государственного юридического университета

Сайдивалиева Хуршида

кандидат юридических наук, старший научный сотрудник

НИИ «Махалля и семья»

ПРАКТИКА ПРИМЕНЕНИЯ ОБЩЕСТВЕННОГО ДОГОВОРА И ОПЫТ США В СОЦИАЛЬНОЙ ПОДДЕРЖКЕ НАСЕЛЕНИЯ

Аннотация. В статье представлены формы социальной поддержки населения Узбекистана, анализируются проводимая работа, значение социального контракта как вида социальной помощи, необходимость внедрения его в практику, анализ опыта США по применению социального контракта.

Ключевые слова: сокращение бедности, социальная защита населения, социальный контракт, социальная помощь, безработица, самообеспечение.

Rakhmankulova Nilufar

Associate Professor of the Department of International Private Law, Tashkent State University of Law, DSc

Saydivalieva Khurshida

Senior Research Fellow of the Scientific Research Institute «Makhalla and Family», PhD

THE PRACTICE OF APPLYING THE SOCIAL CONTRACT AND THE EXPERIENCE OF THE UNITED STATES IN SOCIAL SUPPORT OF THE POPULATION

Abstract. The article presents the forms of social support for the population of Uzbekistan, an analysis of the work being carried out, the importance of the social contract as a type of social assistance, the need to implement it in practice, and an analysis of the US experience in the application of the social contract.

Keywords: poverty reduction, social protection of the population, social contract, social assistance, unemployment, self-sufficiency.

Хдр бир мамлакатнинг вазифаси ах,олисига муносиб х,аёт тарзини таъминлаш х,исобланади. Ушбу х,олатда ишсизлик, кам таъминланганлик ва тегишинча камбагаллик муаммоси мамлакат учун асосий муаммолардан бири х,исобланади. Камбагаллик мамлакат щтисодиётининг бар^арор усишига салбий таъсир курсатувчи омиллардан биридир. Ах,олининг камбагал патлами нафа^ат жадал щтисодий ривожланишдан узига фой-да олмайди, балки жамиятнинг ривожига хам уз х,иссасини ^уша олмайди. Ушбу муаммо нафа^ат Узбекистан Республикаси, балки барча мамлакат-лар учун долзарб муаммолардан биридир.

Охирги ун йилликнинг глобал кун тартиби-нинг марказий ну^таларидан бири булган - камбагалликка ^арши курашиш жорий йилда янада долзарб ах,амиятга эга булди. Камбагаллик тар^а-лишининг янги тул^ини биринчи галда СОУГО-19 пандемияси даврида карантин чекловларининг натижасида жах,он и^тисодиётининг пасайиши билан богли^. Шу тарифа пандемия о^ибатлари натижасида камбагалликка ^арши кураш бутун жах,он давлатлари учун тобора кескин муаммога айланиб бормовда. Шу сабабли Президентимиз Шавкат Мирзиёев Бирлашган Миллатлар Таш-килоти Бош Ассамблеясининг 75-сессиясидаги нущида ^ашшо^ликни йу^ ^илиш ва камбагалликка ^арши курашиш муаммоларини БМТ Бош Ассамблеясининг келаётган сессиясининг асосий мавзулари сифатида белгилашни х,амда мазкур

масалаларга багишланган глобал саммит утка-зишни таклиф килди.

2020 йил 27 февраль куни тадбиркорликни ривожлантириш оркали камбагалликни кискар-тиришга каратилган чора-тадбирлар буйича видеоселектор йигилишида Президентимиз Ш. Мирзиёев: "Камбагалликни камайтириш - бу оиланинг ойлик ёки нафакасини купайтириш, ом-мавий кредит бериш дегани эмас. Таъбир жоиз булса, шу вактгача биз одамларимизга балик бер-дик. Бу тажриба узини мутлако окламади. Халки-мизга балик тутишни ургатишимиз, кармок бе-ришимиз лозим [1]", - дея таъкидлаган. Бугунги кунда камбагалликка карши кураш борасида дав-латимиз томонидан олиб борилаётган ишлар ай-нан ушбу ёндашувга таянмокда.

Куриб турганимиздек, давлатимиз рах,бари томонидан камбагалликни бартараф этиш муаммоси стратегик характердаги вазифа сифатида куйилмокда. Ушбу вазифани бажариш учун амалга оширилаётган ахдмиятли хдракатлардан бири сифатида мамлакатимизда камбагалликка карши курашиш учун зарур институтлар ташкил килинди. Улардан бири Иктисодий тараккиёт ва камбагалликни кискартириш вазирлиги булиб, у камбагалликка карши курашнинг давлат сиёсати-ни белгилайди. Шу билан бирга, 2020 йил апрель ойида Мах,алла ва оилани куллаб-кувватлаш ва-зирлиги ташкил килиниб, ушбу вазирликнинг асосий вазифаси сифатида оила, хотин-кизлар ва

кексаларни цуллаб-цувватлаш, уларнинг хуцуц ва цонуний манфаатларини химоя цилиш сохасида ягона давлат сиёсатини олиб бориш белгиланган. Шу цаторда цишлоц жойлардаги яшаш шароитла-рини яхшилаш ва ободонлаштириш буйича дас-турлар амалга оширилмоцца. Аммо эришилган натижаларга царамай бугунги кунда Узбекистан Республикасида 400 мингдан ортиц оилалар хаёт тарзининг яхшиланишига мухтож.

Давлатимиз томонидан Вазирлар Махкамаси-нинг 2006 йил 21 апрелдаги "2006-2010 йиллар даврида шахсий ёрдамчи, дехцон ва фермер ху-жаликларида чорва моллари, биринчи навбатда, цорамоллар сонини купайтиришни рагбатланти-риш дастурини амалга ошириш чора-тадбирлари тугрисида'ги царори [2] билан цишлоц жойлардаги кам таъминланган ва куп болали оилаларга цорамолни бепул бериш шартлари асосида кам таъминланган оилаларга уз турмуш шароитини яхшилашга хизмат цилиши учун товуц, бепул цо-рамоллар тарцатиб берилди. Аммо шу холат кузга ташландики мазкур берилган кумакдан барча хам мацсадли фойдаланган холда турмуш тарзини ях-шилагани йуц. Кузатувлар натижасида маълум бу-лишича, купгина оилалар томонидан чорва мол-лари сотиб ёки рузгорга ишлатилиб юборилган.

Шу нуцтаи назардан, фикримизча, ёрдамга мухтож оилаларга кумак беришда уларнинг ицти-содий маданиятини ошириш мухим урин тутади. Бу борада купгина ривожланган мамлакатларда кенг цулланилаётган камбагал оила билан ижти-моий шартнома тузиш тизимини жорий цилиш мацсадга мувофиц булади.

Ижтимоий шартнома тарихига назар ташлай-диган булсак, у дастлаб АКЩда цуллана бошла-ди. Ижтимоий шартноманинг жорий цилиниши амалга оширилаётган давлат ижтимоий дастурла-рининг молиявий жихатдан чекланганлиги хамда бюджет юкининг ошганлиги оцибатида ижти-моий химоя тизимини ислох цилиш зарурати са-бабли уларнинг самарадорлигининг пастлиги би-лан боглиц эди.

Буюк депрессия давридаёц ижтимоий шарт-нома ёрдамида миллионлаб уй хужаликлари цутцариб цолинган. АКШ Президенти Франклин Рузвельтнинг топшириги билан одамлар йул цу-рилиши, давлат муассасаларининг цурилишига жунатилган хамда ушбу иш учун америкаликлар-га пул туланган, озиц-овцат тупламлари берилган.

Аммо ушбу ёрдам дастурлари камбагалларга аха-миятли ёрдам курсатса-да, бир пайтнинг узида ишлай оладиган фуцароларда ишга жойлашиш мотивациясини пасайтирар ва бу холат, ижтимоий нафацаларга царамликнинг усишига олиб келар эди. Бу эса мазкур муаммонинг янги ва самарали ечимини излашни тацозо этди.

Натижада 1996 йилда бошланган ижтимоий ёрдам тизимининг ислохотлари ижтимоий кумак беришнинг асос принципини расман тасдицлади. Ушбу принципга кура "мехнат цилишга лаёцатли шахс, узига иш топиши шарт". Амалга оширилган ислохотнинг асосий вазифаси мехнатга лаёцатли фуцароларни даромад манбаларини мехнат фао-лиятидан олишга йуналтириш булди. Шу тарица мазкур технология уз ривожининг янги шаклини цулга киритди. 1997 йилда цабул цилинган "Шах-сий жавобгарлик ва ишга жойлашиш имкониятла-ри тугрисида'ги цонунда ижтимоий туловларнинг 5 йилгача булган чегараси белгиланди. Конунга мувофиц оила бошлиги биринчи ижтимоий тулов олинган кундан бошлаб икки йил ичида ишга жойлашишга мажбур. Акс холда оила ижтимо-ий ёрдамдан махрум булади. Мазкур дастурнинг асосий шартларидан бири оилани мустацил моли-явий таъминлашга эришиш режасига асосан потенциал ижтимоий нафаца олувчи, мехнатга лаёцатли шахслар томонидан иш цидириш хисобла-нади. Дастур иштирокчилари - асосан вояга ет-маган боциманда фарзандлари бор ота-оналар. Улар учун болаларни таъминлашда вацтинчалик молиявий ёрдам, цайта тайёрланиш ва ишга жой-лашишга кумаклашиш, ишга бориш учун цатнов билан боглиц транспорт имтиёзларини назарда тутади. Бундан ташцари, узига хос шартлар ни-кохда булмаган, вояга етмаган ота-оналарга урта маълумот олиш ва ишга жойлашиш шарти билан таклиф цилинди.

Мазкур технологияни амалга ошириш буйи-ча штатлар фаолиятининг самарадорлиги иккита курсатгич асосида бахоланади:

- мехнат фаолиятига жалб цилинган барча оилалардаги вояга етганларнинг сони (50 фоиздан ортиц);

- ота хам, она хам бор ишлаётган оилаларнинг сони (90 фоизгача).

Агар штатлар юцорида курсатилган кур-сатгичларни бажара олмаса, улардан штраф ундирилади. Шуни таъкидлаб утиш жоизки,

мазкур дастур узининг самарадорлигини ис-ботлади. Масалан, 1992 йилда атиги 6,6 % фукаро ишга жойлаштирилган булса, 2014 йилда мазкур дастурда иштирок этаётган фукаролар умумий сонининг 22,6 % жойлаштирилган эди. Мухтож оилаларга вактинчалик ёрдам дастурини амалга ошириш натижасида мамлакатда мазкур дастур буйича реципиентларнинг сони кискариб бормокда.

АКШда ижтимоий ёрдам курсатишни дав-лат томонидан тартибга солинишининг узига хос жихати хукуматнинг барча даражаларининг жа-вобгарлиги ва ваколатларини дифференциацияси хисобланади. Охирги 20 йил давомида штатлар-нинг ижтимоий-иктисодий сохада бевосита ха-ракат килувчи субъектлари сифатидаги ролининг ошиб бораётганлик тенденцияси кузатилмокда. Хар бир штатда мухтож оилаларга вактинча ёрдам бериш дастури буйича ижтимоий нафака олувчи-ларнинг ишга жойлашишига нисбатан узининг талаблари мавжуд. Лекин уларнинг барчасида ижтимоий нафака олувчилар сонининг пасайиши, дастурнинг собик иштирокчиларининг ишга жой-лашиши ва даромади усишининг баркарор тен-денцияси кузатилмокда. Америка тажрибасининг узига хос хусусияти шундаки, ижтимоий ёрдам дастурини молиялаштиришдан ташкари давлат ишга жойлашиш имкониятларини яратишда ва мухтож фукароларнинг узини узи таъминлашга утишида ёрдам курсатади, шу каторда юкорида курсатилган категориядаги шахсларни кушимча профессионал укитиш ва кайта укитиш дастур-ларини яратиш ва амалга ошириш йули билан. Фикримизча, давлатнинг ушбу ёндашуви давлат ижтимоий ёрдамининг оптимизациясининг таъ-сирлирок механизми хисобланади.

Шунингдек, АКШда ахолини ижтимоий кул-лаб-кувватлашнинг ижтимоий шартнома ме-ханизмидан ташкари куплаб ижтимоий ёрдам дастурлари ишлаб чикилган. Агар Америкада бирор фукаро муаммога дуч келса ёки вактин-ча молиявий кийинчиликларни бошдан кечирса, улар давлат ёрдамига таяниши мумкин. АКШ ху-кумати яшаш даражаси камбагаллик чизигидан паст фукароларга озик-овкат сотиб олиш, бош-пана учун хак тулаш, болалар богчаси ва бошка мухим харажатларни тулашга ёрдам берадиган куплаб ижтимоий дастурларни яратган. Хатто А^Ш фукароси булмаган мухожирлар хам баъзи

дастурларда иштирок этиш хукукига эгадирлар. Масалан, "Хомиладор ва эмизикли оналар" дастури. АКЩда хомиладор аёллар ва эмизикли оналар учун WIC дастури озик-овкат махсулотла-рини олиш имкониятини яратади. Мазкур дастур-да мигрантлар хам иштирок этишлари мумкин. WIC эмизикли оналар, чакалоклар ва беш ёшгача булган болалар учун оила даромади давлат белги-лаган даражадан паст булган оилалар учун АКШ хукумати ажратадиган федерал ёрдам дастури хисобланади [4]. Масалан, Аляска ва Гавайидан ташкари барча штатларда бир кишидан иборат оиланинг даромади ойига 1800 АКШ доллар ёки икки кишидан иборат оиланинг даромади ойига 2500 АКШ долларидан ошмаслиги керак [5]. Дас-турда иштирок этиш хукукига эга булган барча аёлларга дукондан сут, мева ва сабзавотлар, ту-хум, йогуртлар, нонушта донлари, гуруч, макарон ва бошкаларни олиш имконини берувчи дебет карта берилади. Бундан ташкари, WIC идораси хомиладор аёллар учун эмизиш машгулотлари-ни олиб боради, шунингдек, ёрдам олувчи аёл-ларнинг соглигини назорат килади ва аёлларга соглом овкатланиш хакида тавсиялар ишлаб чика-ди. Ушбу турдаги ёрдамга кам даромадли конуний ва ноконуний мухожирлар хам даъво килишлари мумкин. Бу микдор хар бир штатда фаркланади. "КамбаFаллар учун вактинчалик молиявий ёрдам" дастури. Дастур давлат ва штатлар томо-нидан тартибга солинади хамда кам таъминлан-ган оилаларга яхши хак туланадиган иш топгунга кадар молиявий ёрдам курсатилади. "Соликни кайтариш" дастури. Даромад солиги кредити ва бола солиги кредит дастурлари кам таъминланган АКШ ахолиси учун Америка солик хизматидан соликни кайтариб олиш имконини берувчи да-стурдир. "^ушимча ижтимоий даромад" дасту-ри. Кам таъминланган шахсларга туловлар федерал дастури. Дастур оркали 65 ёшдан ошган кек-салар ёки ногирон ва кузи ожизлар (шу жумладан, болалар) ёрдам олишлари мумкин.

"Америка товарларни имтиёзли сотиб олиш" дастури. SNAP дастури жуда кам даро-мадга эга булган ёки умуман ишсиз булган фука-ролар учун мулжалланган. Махсус дебет картага тушириб бериладиган маълум бир микдордаги суммага озик-овкат сотиб олиш имконини бера-ди. "Болалар учун озик-овкат" дастури. Кам таъминланган оилаларнинг болалари учун бепул

мактабдан овцатланиш имкони ёки туширилган нархда озиц-овцат олиш дастури. "Давлат таъ-лим грантлари" дастури 5500 АКШ долларига кам таъминланган одамлар учун уларни махсус урта ва олий таълим олиши учун ёрдам бериш-ни назарда тутади. "Болаларни тиббий суFурта Килиш" дастури Medicaid дастурида иштирок этиш учун зарур булган мицдордан юцори даро-мад олаётган, лекин болалари учун яхши сугурта-ни сотиб ололмаётган ота-оналарнинг 19 ёшгача булган болаларига царатилган дастурдир. CHIP дастури шифокорнинг ташрифлари, эмлашла-ри ва хатто тиш хизматларининг хаммасини ёки бир цисмини цамраб олади. "Medicaid" дастури камбагалларга тиббий ёрдам курсатиш давлат дастури. Дастур хомиладор аёллар ва ёш бола-лар, цариялар, шунингдек, ногиронларга тиббий хизматларга булган туловларни цоплаш имко-ниятини яратади. Тиббий хизматлар цисман ёки бутунлай мазкур дастур доирасида фонд хисоби-дан туланиши зарур. Болалар учун "Good start" укув дастури бепул таълим дастурлари "Илк яхши бошлангич" ва "Яхши бошлангич" деб ном-ланган кам таъминланган оилаларнинг 2 ёшдан

5 ёшгача булган фарзандлари учун, хусусан, аме-рикалик фуцаролар ва мигрантлар учун мулжал-ланган. "Яхши бошлангич" дастури кумагида болалар тиббий ёрдам ва соглом овцатланиш им-кониятига эга буладилар, уларнинг ота-оналарига иш топишда ёрдам берилади. Бундан ташцари, ота-оналар "Ота-она ва бола" уцув курсларида иштирок этишлари мумкин. Ижтимоий ёрдам-нинг бу турини нафацат АКШ фуцаролари, балки мигрантлар, грин карта эгалари, цочоцлар, бошпа-на олган одамлар, депортацияси вацтинча цолди-рилган шахслар, бир йилдан кам булмаган муд-датга АКТТТда. вацтинчалик яшаш хуцуцини олган фуцаролар, оилавий зуравонликдан жабрланган-лар ва уларнинг ота-оналари хамда фарзандлари олишлари мумкин.

Хулоса цилиб таъкидлаш уринлики, мамлака-тимизда янгича ёндашув асосида ахолини ижти-моий цуллаб-цувватлаш хамда фуцароларнинг боцимандалик кайфиятини тарбиялаш, уларни бандликка, тадбиркорликка жалб этишда хори-жий мамлакатларнинг тажрибасидан келиб чициб, ижтимоий шартномани цуллаш амалиётини жо-рий этиш долзарб ахамият касб этмоцда.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. https://kun.uz/news/2020/02/27/xalqimizga-baliq-emas-qarmoq-berishimiz-kerak-prezident

2. https://lex.uz/docs/1004444

3. Кравченко Е.В. Социальный контракт как перспективный механизм повышения эффективности социальной защиты населения. Russian Journal of Labor Economics. Экономика труда. Том 6. Номер 2. Апрель-июнь, 2019. - С. 831-832.

4. https://www.forumdaily.com/ruka-pomoshhi-kakie-socialnye-programmy-rabotayut-v-ssha/

5. https://meet.usa.com/ru/article/socialnaya_pomoshch_v_ssha_novoe_pravilo/

6. Кудинова К.В. Социальный контракт как инструмент сокращения бедности малоимущих горожан: Дис. ... канд. соц. наук. - Новгород, 2015. - 146 с.

7. Кравченко Е.В. Социальный контракт как перспективный механизм повышения эффективности социальной защиты населения // Russian Journal of Labor Economics. Экономика труда. - Т. 6. - № 2. -Апрель - июнь, 2019. - С. 831-832.

8. Малофеев И.В. Социальный контракт как форма социальной поддержки населения // Вестник Красноярского государственного педагогического университета им. В.П. Астафьева. - 2011. - С. 26-29.

9. Социальный договор / Институт социально-экономического прогнозирования им. Д.И. Менделеева, Сретенский клуб им. С.П. Курдюмова; А.В. Щербаков (отв. ред.), В.Г. Буданов, Н.В. Белотелов, Л.А. Колесова, В.С. Курдюмов, А.В. Олескин. - М.: Грифон, 2019. - С. 8.

10. Усмонова М.А. Узбекистон Республикасида ижтимоий химояни ташкил этишнинг фу^аролик хук;ук;ий муаммолари. - Т., 2006. - Б. 28.

11. Холостова Е.И., Климантова Г.И. Социальный контракт: от заключения до исполнения: Учеб. метод. пособ. - М.: ИТК «Дашков и К», 2012. - 169 с.

12. http://uza.uz/oz/politics/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliy-25-01-2020? sphrase_id=25797837

13. https://regulation.gov.uz/uz/document/22546

14. https://mineconomy.uz/uz/news/view/3282

15. https://rusnews1.rukak-socialnyi-kontrakt-pomozhet-rossiyanam-v-trudnoj-situacii.html

16. https://wuor.ru/posts/12123sotsialnii_kontrakt___dorozhnaya_karta_vihoda_iz_maloobespechennosti

17. https://yandex.ru/q/question/business/v_ssha_est_sotsialnaia_podderzhka_dlia_u_

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.