CC BY
24ББК 81.2Т УДК4Т Б74
МАВЦЕИ ИСТИФОДАИ РАЗАМИ «^АФТ» ДАР «ХАМСА»-И НИЗОМИ ГАН^АВИ ВА ХУСУСИЯТ^ОИ КАЛИМАСОЗИИ ОН
Бобоцонова Д.А.
Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров
Тазаккур бояд дод, ки дар яке аз маколахои хеш,ки бо унвони «Вожахои ифодакунандаи чирмхои осмонй дар «Х,афт пайкар»-и Низомии Ганчавй (2) ба чоп расида буд,баъзе мулохизахои ичмолии хешро дар бораи хасаноти разами «хафт» баён намуда будем. Дар маколаи феълй дар атрофи масъалаи вожаи «хафт», мавкеи он дар «Хамса»-и Низомй, хусусиятхои маъноию сохтории вожахои дартаркибашон разами «хафт»-дошта ба таври муфассал истода гузашта, макоми онро дар сохтани калима, таркиб ва иборахо нишон хохем дод.
Бо эътирофи ахли тадкик ва калам шумораи «хафт», ки як чузъи унвонияке аз манзумахои «Хамса»-и хакими сухан Низомии Ганчавй - «Х,афт пайкар»-ро ташкил намудааст, бисёр чолиб ва асрорангез мебошад. Суханварибузург Низомй бесабаб манзумаашро бо истифода аз шумораи «хафт» номгузорй накардааст ва ин сабабхои айнй дошта, дар умки хеш заминахои тавоно ва ба бовархои мардуми Шарк, дар мадди аввал точикон робитаи ногусастанй дорадва мо мекушем, ки дар ин макола дар атрофи онхо андеша ронем.
Муаллифону мухаккикон, аз чумла олими лугатнигори эронй Мухаммад Муин дар аснои тахияи «Бурхони котеъ»-и Мухаммад Х,усайн Халафи Табрезй мутахаллис ба Бурхон дар атрофи ракам ё шумораи «хафт» таваккуф намуда, дар поварак таърихи ташаккули онро ба таври зайл нишон медихад, ки ба назари ахди калам чолиб ва тасбит аст. Ба фикри лугатнигор ва решашиноси машхур ин шумора аз чумлаи вожахои асили кадимаи эронй буда, дар даврахои гуногуни инкишофи забонхои эронй тагйири шакл намудааст (дар «Авесто» - хапта - hapta; пахлавй - хафт -haft; форсй, точикй, дарй - хафт - haft). Ин ракам дар забонхои дигари оилаи хиндуаврупой, аз чумла хиндии бостон, ба гунаи "сапта"(sapta), арманй "эвлн" (evln'n), афгонй (пашту)(оЬ& aba (owd, awa)),астй ё осетйай, awd), вахонй"хуб"(ЬйЬ, hub, ub), сариколй"увд"(йwd), шугнонй"вувд"(wuwd), мунчй"эдх"^^, ягноб^ау'^и), курдй"хефт"^ей, ahft, haft, hav) ва гайрахо доштааст (6,2341). Имруз низ шумораи "хафт дар радаи ракамхои дигари мукаддас ва маъруфи забони точикй, аз чумла "хазор", ба гурухи вожахои серистеъмоли аслии забони точикй махсуб меёбад. Мувофики маънидоди "Бурхони котеъ" ва баъдан лугатнигорони дигар хини ташрехи ин вожа такя ба "Бурхон" ин ададро аз чумлаи ададхои маъруф ба калам додаанд. Масалан, дар "Бурхони котеъ" дар моддаи лугавии "хафт" омадааст:
("бо фатхи аввал ва сукуни сонй ва фавконй, ададе аст маъруф...")" [6,2341].
Мувофики бардошти Алиакбари Деххудо дар "Лугатнома"-и хеш [3,49] аз тадкикоти пурарзиши Мухаммад Муин (4) шумораи "хафт" дар байни мардуми чахон як навъ хосияти асрорангез ва мукаддасро касб намудааст. Ба фикри Деххудо "аз миёни адад шумораи "хафт" аз дер боз мавриди таваччухи аквоми мухталифи чахон буда, аглаб дар умури эзидй ва нек ва гох дар умури ахриманй ва шарр ба кор мерафтааст. Вучуди баъзе авомили табий, монанди теъдоди сайёрахои макшуфи чахони бостон ва хамчунин рангхои аслии муайяди ручаъон (¿l*>, j^) ва чанбаи мовари табий ин адад гардидааст. Кддимтарин кавме, ки ба адади "хафт" таваччух карда, кавми сумар аст. Зеро онон мутаваччехи муборот шуданд ва онхоро ба сурати арбоби
анвоъ парастиданд" [3,49,1257]. Ба кавли мухаккикон, аз чумла М.Муин, А.Деххудо, А.Афсахзод, ки дар осори тахкикиашон зикр гардидааст, адади "хафт" дар мазхабу динхо, таърихи чахон, дар тасаввуф, одоб ва амсоли он ахамияти бузург дошта, инчунин шумораи аглабе аз умур ва мавзеъхо "хафт" будааст [4,224; 3,49,1257; 1,115-116]. Аз чумла, хафт табакаи замин, хафт табакаи осмон, айёми хафта, хафт фариштаи мукаддас дар Каъба дар давраи чохилият, хафт парвардигори ориёй назди хиндувони кадим, хафт амшосипанд дар назди мазхаби Зардушт, таксими чахон ба хафт кишвар ё хафт иклим, эътикод ба хафт маком ва дарачаи мукаддас дар
мeхpпapacтй, хафт Эзид дар мазхаби монй, хафт дар ва хафт табакаи дyзax дар "Куръон", хафт шaбоpyзи болои кавми Од, хафт гови фapбeх ва хафт гови логар, ки Фиръавн ба хоб дид, хафт yзвe, ки дар caHAa бояд дар замин бошад, хафт бор татхир дар кавонини тахорат, маротиби хафтгона дар мазхаби дамоилия, хафт шахри ишк ва хафт мардон дар тacaввyф ва инчунин биcëp маводи дигар, ки дар афгонахои гузаштагон ва cоиpи бовархои инcонй дида мeшaвaд, нишонаи ахамияти бузурги адади "хафт" дар назари аквоми мухталифаи чахон мaнcyб аст, ки дар acapи пурахамияти Мухаммад Муин шумораи "хафт" дар "Тахлили "Х,афт пайкар"-и y оварда шудааст.
Кобил ба ëдовapй acт, ки дар отори абармарди назми фору точик Низомии Ганчавй, мaxcycaн "Хaмca" адади "хафт" дар вожа, таркибу иборахо ба таври ваесъ истифода шуда, бо маънихои гуногуни мазхабию кyдcй ба манзумахои Низомй рангу таровати тоза ворид намудаю аз дониши амики забондонию cyннaтхои мардумй ва бовархои он гувохй мeдихaд. Добили зикр acт, ки дар манзумахои "Хaмca" иcтифодaи вожахои дар таркибашон адади "хафт" мавчудбуда якгун ва якxeл набуда, микдорашон муфаррак acт. Дар зep панч манзумаро аз лихози корбурди вожаи кудрии "хафт" мавриди бappacй карор мeдихeм.
1. Дар "Лайлй ва Мачнун". Аз руи маводи ин манзума калима, таркиб ва иборахои зepин ба вожаи "хафт" ба назар рашд: :афт фaлaк, :афт фapac, :афт хирго:афт сацф, :афт хазона, :афт боми олам, :афтфаршй, :афт :исори баркашида, :афт паранди парниёранг, :афт мавц, :афт кишвар, :афт чархи гардон, :афт мардон, :афт цавораи шаш ангушт, :афт 6a3My Hy: ме:р, :афт паргор, :афт су6ъ, :афт сар, :афт :азор, :афтсола, :афт фалак, :афт хаданги чорбехи, :афтсар, :афт арузи ну:аморï, :афт гире: ва гайра. Яъш, хамагй 26 адад. Муаллиф таркиб ва иборахои фавкро ба маънихои зep истифода бурдааст:
хафт фалак - нуч. хафт табакаи оcмон, ки хар кадоми он мадори яте аз хафт caйëpa будааст: фалаки Кдмар (Мох), фалаки Уторид (Тир), фалаки Зухра (Нохид), фалаки Шaмc (Офтоб), фалаки Миррих (Бахром), фалаки Муштарй (Биpчиc) ва фалаки Зухал (Кайвон) [9,2,739]. Дар "Лугатнома"-и Дeхxyдо шархи зайли "хафт фалак" пeшниход шудааст: "хафт чарх, хафт ток" (3,49,237).
Дар "Лайлй ва Мачнун" таркиби "хафт фалак" ба мазмуни боло омадааст: Эй :афт фалак фикандаи ту, Эй хар кй ба чуз ту, бандаи ту[8,143].
Х,афт хиргох, - хафт фалак, хафт оcмон, хафт xapоc[3,49,233]. Ва бaйтe аз Низомй омада: Эй шохи мукаррабони даргох, Базми ту варои :афт хирго: [3,49,233; 8,12]. Дар анчоми шархи таркиби "хафт xapоc" омадааст, ки "Бурхон" онро ба таври зайл маънидод мeкyнaд: :афт харос - киноя аз хафт оcмон acт, ки caмaвоти caбъ acт [6,2346].
Х,афт фарас. Дар манзумаи "Лайлй ва Мачнун" омадааст: "Даврон, ки фapacниходaи тycт, Бо :афт фарас пдадаи тycт [8, с. 12]. Дар "Лугатнома" "хафт фара^' маънии :афт фалакро ифода мeкyнaд ва тазаккур бояд дод, ки ба ин маънй чандин таркибхо маънии cинонимиpо гирифтаанд. Мacaлaн, :афт сацф: В-ин хонаи ^афтсацф карда, Бар чор халифа вacф карда [8, с. 12], :афт паргор - ба фатха ë-и фоpcй, киноя аз хафт оcмон [6,2344]: Фeхpиcти чамоли :афт паргор, Аз хафт халифа чомагихор [8,74], хафт пардаи Азрак, яънe охири хафт парда аст, ки киноя аз хафт оcмон аст (6,2344) ва гайрахо.
Х,афт субъ - мурод аз хафт хиееаи "Куръони мачид"...[3,49,236]. Дар "Fиëc-yл-лyгот" омaдaacт: :афт су6ъ бар вазни рубъ; онро хафт манзил гуянд ва чихати он ки кордани cолоp дар як хафта хатми "Куръони мачид" мукаррар намудаанд. Чунончи, таъйини cypaхо ба хуруфи "фами бишавкин" кардаанд ва тартибаш ин аст: аввали руз аз cypaи Фотeхa шуруъ кунанд, дувум руз аз cypaи Моида, caвyм руз аз cypaи Юнyc, чахорум руз аз cypaи Бани Ироил, панчум руз аз cypaи Шуаро, шашум руз аз cypaи Вaccофот, хафтум руз аз cypaи Коф. Ва назди бaъзe бо лихози маънй Каломуллох хафт ким аст: аввал ваъда, дувум ваъид, caвyм ваъз, чахорум киcac, панчум амр, шашум нахй, хафтум адъия (аз шурухи caкот[1], 5,2,388). Байт аз "Лайлй ва Мачнун": Нигар, ки :афт субъ хондй, Ё хафт хазор cол мондй [8,42].
Х,афтсар - Ин :афтсар аждахои хунхор, Дар гирди ту хaлкaecт чун мор [8,137]. Шархи он дар "Лугатнома"-и Дeхxyдо омaдaacт: :афтсар мaвчyдe, ки хафт cap бошад. Ба кинояти гайриоддй ва тapcнок [3,49,236]. Дар бовархои мардумй ва афгонахо :aфmcapaждaхоecт, ки хафт cap дошта, хайбатаи вахмнок дорад ва хaмeшa амалаш шарр acт. Дар биcëp aфcонaхо бо
шaмшepи есхрноки родмардону пахлавонон хафт capи он бурида шуда, ба халокат pacонидa мeшaвaд. Умуман, хaфтcap ë аждахо эчоди аклонии мардум ба хитоб рафта, чанбаи вокeй надорад. Ва Низомй низ дар чойи зарурй онро корбурд намуда, тacвиpи xeшpо вохим ва мутантан ба калам додааст.
Дар хамин чо мо ба тахлили калимот, таркибот ва ибороти адади "хафт" дар "Лайлй ва Мачнун" хотима бахшида, иcтифодaи онро дар манзумахои дигар танхо ба овардани мдаолхо ва микдори онх,о, тахлили онхоро ба вакти дигар вомeгyзоpeм, ки тадкикоти мукаммалро такозо мeкyнaд.
2. Мавод аз "Хycpaв ва Ширин": :афт фагфур, :афт кишвар, :афт ахтар, :афт майдон, :афт авранг, :афт андоми у, :афт парда, :афт хайл, :афт оуанин (9 адад). Тавре ки мжолхои бо раками "хафт" нишон мeдих,aнд, дар манзумаи "Хycpaв ва Ширин" тeъдоди онхо xeлe кам ба назар рашд. Агар дар заминаи тaфcиpи лугату фархангхо ин маводро ба тахлил кaшeм, ба чунин натича мepaceм:
хафт фагфур - Зи давлатхонаи ин :афт фагфур, Суханро тозатар карданд маншур [7,143]. Дар "Фарханги забони точикй" ин таркиб ба таври киноя маънидод шyдaacт ва омадааст, ки "хафт фагфур" ин хафт caйëpa мaхcyб мeëбaд (9,2,428). Маънои номвожаи "фагфур" дар "Бурхони котeъ" ифодагари шохони чинй мeбошaд: Фагфур бар вазни махмур, подшохи Чинро гуянд, хар кй бошад. Инчунин, подшохe аз Оли Ашкон, ки баъд аз Сикандар подшох шуд ва шacтy ду тол мулк ронд [6,1494]. Дар "Фарханги забони точикй" (9,2,427) "фагфур" лакаби шохони кадими Чин тaфcиp гаштааст.
Х,афт кишвар - иборат аз хафт мулк, ки махалли caлтaнaти калон хacтaнд. Маъмулан ин кишвархо дар "Fиëc-yл-лyгот" ба таври зep номгузорй шудаанд: Чин, Тypкиcтон, Динд, Турон, Эрон, Рум ва Шом. Бaъзe муаллифон бар ивази Туркистон Фарангро ном бурдаанд [5,2,387]. Кобили зикр acт, ки "хафт кишвар" :афт икдим низ мaвcyм гардидааст ва хафт хиееаи рубъи мажунро низ дар назар дошта шудааст [5,2,487].
Таркиби "хафт кишвар" дар повараки "Бурхони котeъ", ки ба калами Мухаммад Муин ба таври ваесъ бappacй шyдaacт, чолиб мeбошaд: :афт кишвар - j^í ба фатхи аввал ва кacpи
чахорум ва фатхи шашум, дар пахлавй haft kishvar "342 Vl^3l ", дар "Готхо" Яcно 32, банди 3 аз
hapta bûmi, яъш :афт бум ва capзaмин cyxaн paфтaacт. Дар дигар бахшхои "Авacто" ба чои "хафт бум" голибан hapto karshvare, яънe "хафт кишвар" ëд шуда (ручуъ кушд: Тир Яшт, банди 40, Яото 65, банди 5 ва гайра). Дар "Готхо"-идинии брахманони Динд низ замин дорои хафт кишвар аст ба номи sapta dvîpa. Дар кутуби даломИхам замин ба "хафт иклим" тaкcим шyдaacт. Номхои ин хафт кишвар аз ин карор аст: 1) Arezahi, ë Арза кишвapecт, ки дар Магриб во^ъ acт;
2) Savahi, ё Сaвa (Сoвa), кишвapecт, ки дap Maшpик вокеъ acr; 3) Fradadhafshu, ё Фpaззaфaш кишвapи ^нуби шapкй acT; 4) Vidadhafshu, ё Видaзфaш (^¿¿jj3), кишвapи ^нуби шapкï acT; 5) Vôuru-bardshtirè Вapyбapшaт, кишвapи шимоли гapбй acT; 6) Vôuru-jardshti, ё Bapyчpaшт, кишвapи шимoлй-шapкй acT; 7)Xvanirutha, ё Хвeниpac (^J^), ки кишвapи мapкaзй acT (py^yb
кyнeд: Пypи Довуд, Яштxo г I, c.33-43x.) [6,2349-2350]. Aз p^ мaълyмoти Мyxaммaд Муин дap
пoвapaки "Бypxoни котеъ" дap "Myкaддимaи "Шoxнoмa"-и Aбyмaнcypй" oмaдa: "X,ap opoмгoxи мapдyмoн бyвaд бa 4axop c^ ^axo^ aз кapoн to кapoн ин зaминpo бибaxшидaнд вa бa xaфт бaxp (x^cca - Д.Б.) кapдaнд вa xap бaxpepo яке кишвap xoндaнд: Нaxycтинpo 'A^a" xo4Aa4A, ^ybyHpo "сум" xoндaнд, caвyмpo "Фapдaдфaш" xoндaнд, пaнчyмpo "Дypбapacт" xoндaнд, шaшyмpo "Baвpчapacт" xoндaнд, xaфтyмpo, ки миёни ^хон acT "Хaнpacбoмй" xoндaнд. Ba "Хaндpacбoмй" ин acT, ки мо бaд-y aндapeм вa шохон ypo "Эpoншaxp" xoндaнд... [6,2350].
Х,афт авранг - Чдхон бa мaвкибaш pox Tarn4 дopaд, Aдaм болои уафm авранг дopaд [7,186]. ^афm авранг, уафm mахm, зepo aвpaнг Taxrpo гуянд. Киноя a^ уафm сumораacт, ки apaбxo oнpo бaнoтyлнaъш мexoнaнд, уафm сumора шaбex acT бa cyparrc xиpc вa бa apaбй xиpcpo ду6 xoнaнд. Ba a^ чумга, чиxил вaxшaт cypaти фaлaкyлбypч бoшaд, Дубби aкбap xaмoн acT (6,2343). Х,афт авранг бa мaънии Дубби aкбap дap ocopи гyзaштaгoнaмoн бa тaвpи фapoвoн бa нaзap мepacaд: То бaд-ин xaфт фaлaк caйp кyнaд xaфт axTap, Хдмчунин xaфт бa дидop бyвaд уафm авранг ^appyx™ Сииcтoнй); Бa уафm авранги paвшaн xypaд caвгaнд, Бa paвшaннoмaк гетии Хyдoвaнд (Низомй). ^афm авранги ^x^, Дубби acгap ё бaнoтyлнaъши caгиpй [3,49,230].
Х,афт андом - Зи гapмй бypдa ишк opoми ypo, Бa чуш oвapдa уафm андоми ypo [7,287]. Мувофики шapxи "Fиёc-yл-лyгoт" (5,2,388-389). ^афm андом бa xacби зoxиp aввaл cap, дувум cинa, caвyм пушт, 4axopyw вa шнчум xap ду дacт, шaшyм вa xaфтyм xap ду по. Ba бa xacби ботин димог, дил, 4^ap, cипypз, шуш, зaxpa вa мeъдa. Бaъзe мyфaccиpoн бa чои мeъдa гypдa нaвиштaaнд (aз "Лaтoиф"). Дap "Тaфcиpи X,ycafeñ" ин yзвxo (xaфтгoнa) бa тaвpи зep acT: чaшм, гуш, зaбoн, бaтн, фapч, дacтy по. Ba номи parecr вa oнpo бa xaмин caбaб уафm андом гуянд, ки бa фacди он xym cap вa cинa вa пушт, дacтy по xop^ мeшaвaд [5,2,388-389]. "Бypxoн" тaшpex мeдиxaд, ки "уафm андом номи pare xaм xacr, ки чун oнpo бикшоянд as ^миьи aндoм xyн кaшидa шaвaд вa он parpo бa apaбй нaxpyлбaдaн xoнaнд" [6,2343].
Дap '^apxafflrc зaбoни тoчикй""xaфт иклим" чун мypoдифи уафm кишвар чунин шapx ёфтaacт: уафm иклим киноя a-Э тaмoми дунё, pyбъи мacкyн, a^ pyи aкддaи олимони Чyгpoфияшинocи кaдимзaмин бa xaфт минтае тaкcим шyдa, xap ^дом бa яке aз xaфт cитopa мaнcyб шyмopидa мешуд. Мacaлaн, Хивдустон бa Зyxaл, Чин бa Myrnrapñ, Тypкиcтoн бa Миppиx, Хypocoн бa Шaмc, Мoвapoyннaxp бa 3yxpa, Рум бa Aтopyд, Бaлx бa Kaмap [9,2,738].
Дap "Лyгaтнoмa"-и Дexxyдo уафm иклим вa шapxи он a-Э киcмaти "Гoтxo"-и "AßecTo" огоз ёфтaacт. Лyгaтнигopи вapзидa Дexxyдo мeнaвиcaд, ки "дap 'Torx,o" aз xaбтa бумй (haptu bumi), яъне xaфт бум cyxaн paфтaacт, 3ap,nymT a^ дeвпapacтoн шикоят кyнaд вa гуяд, ки онон бa вocитaи .nypyT xyдcитoйй дap p^ xaфт бум - :maxp тaй ёфтaaнд... [3,49,229]. Чунин бaйтpo a-з Низомй мaнзyp мeнaмoeм: Бa фaтxи уафm кишвар cap бapopaд, Сapи кyx чapxpo дap чaнбap opaд (7,153). Дap "Лyгaтнoмa"-и Дexxyдo "xaфт axTap" номи caйёpaxo шapx ёфтaacт - Kaмap, Aтopид, 3yxpa, Шaмc, Миppиx, Myrnrapñ вa Зyxaл. Номи фopcии ин xaфт caйёpa инxoaнд: Mox, TKp, Нoxид, Хypшeд ё Mexp, Бaxpoм, Бypчиc вa Кaйвoн [3,49,219]. Тapтиби ин xaфт caйёpa дap xaфт фaлaк ё xaфт ocмoн aз pyи мaълyмoти "Fиёc-yл-лyгoт" чунин acT: Mox дap фaлaки aввaл, TKp дap фaлaки дувум, Нoxид дap фaлaки caвyм, Mexp дap фaлaки чaxopyм, Бaxpoм дap фaлaки шнчум, Бypчиниc дap фaлaки шaшyм, ^йвон дap фaлaки xaфтyм [5,2,387].
Х,афт майдон - Сaмaндaш дap шитoбoxaнги бешй, Фaлaкpo уафm майдон дoдa пешй (7,148). Дap "Лyгaтнoмa"-и Дexxyдo киноя aз уафm кавкаб шapx ёфтaacт [3,49,240].
3. Aз "Иcкaндapнoмa": уафmчашма, уафm чархи кабyд,уафm сyлmон, уафmyм фалак, уафm чархи баланд, уафm оби хокй, уафm паргори me3, чархи хафmyм, уафm кишвар, уафmпyй, уафmранг, уафmсар, уафm пируза кох, уафmхyм, уафm мандал, уафm офариниш, уафm ^ули muроз, уафmцyш, уафmшох, уафm осмони баланд, уафm ахmарu арцманд, уафmрyд, уафm уuндyu ^ули царас, уафm уайкал, уафm сол, уафmрyé, уафm чашма харос.
4. Аз "Мaxзaн-yл-acpоp". Кобили зикр аст, ки дар "Мaxзaн-yл-acpоp" бо калимаи "хафт" вохидхои зepини забонй (вожа, таркиб, иборахо) истифода шудаанд, ки онхоро зикр ва интихобан шарх мeдихeм: :афт хат, :афт фалак, :афт осмон, :афт пари мурги Сурайё, :афт мард, :афт хон, :афт кон, :афт обу хок, :афт халифа.
Х,афт хат - Кард рахо дар харами коинот, %афт хату чор хаду шаш чихот [7,с.25]. Дар "Лугатнома"-и Дeхxyдо такя ба лугати Онандроч ин таркиб киноя аз "иклими caбъa" (хафт -Мо, ки чyзъe зи сабъи гардунем, Бо ту бepyн зи хафт бepyнeм (^Ищом^ - Д.Б.). Тибки шархи "хафт хат" ба маънии хутути чоми чам acт, ки он хати чавр ва хати Багдод ва хати Азрак ва хати Ашк ва хати коcaгap ва хати фурудина (^¿зу) бошад [6,2346]. Аз чониби дигар киноя аз :афт
иклим хам хаст.
Х,афт пари Сурайё - Мурги тараб нома ба пар боз баст, %афт пари мурги Сурайё шикаст [7,55]. Шархи ин таркиб чунин аст: киноя аз кучактарин crnüpaecr, ки дар Парвин чой дорад [3,49,231].
Х,афт хон - Хуни падар падар дида дар ин :афт хон, Об марвз аз пайи ин хафт кон (7,88). Мувофики шархи лугатнигорон, аз чумла Дeхxyдо "хон" ба маънии суфра аст. Бaъзe вачхи тacмия ин калимаро он дониcтaaнд, ки Рycтaм ва Иcфaндиëp баъд аз хар комëбй xонe аз гизои лазиз мeгycтypдaнд, вaлe ин вачх caхeх нaмeнaмояд. Вачхи дигар калимаи мycхaфи :афтхон мураккаб acт (аз хошияи "Бурхон" бо тacхeхи дуктур Муин), номи хафт мaнзилecт, ки Рycтaм барои рахоии Kовyc аз банди шохи Мозандарон паймуд: дар хони аввал Рахш шeppо кушт, дар дувум чашмаи об ба рахнамоии Fypм - бародари Рycтaм кайд гашт, дар caвyм Рycтaм аждахоро кушт, чорум зани чодугарро халок кард, дар хони панчум ду гуши даштбонро барканд, дар шашум Аpжaнгдeвpо бикушт, дар хафтум Дeви Сагодро ба катл pacонид. Вaктe ки Kaйковyc дар Мозандарон ба банд афтода буд ва Рycтaм барои халоши y мepaфт, дар аотои рох чанд ЧOдyдeвон ва чодувонро кушт ва ба хафт руз ба Мозандарон рафт ва Kaйковycpо ночот дод ва онро :афт хони Ацамниз гуянд ба caбaби он ки аз хар машите, ки мeгyзaшт, шукронаи он мeхмонй ва зиëфaтe мeкapд [6,2346; 3,49,234].
5. Шмуна аз манзумаи "Дафт пайкар": :афт :азор, :афт афзор, :афт бек, :афт иклим, :афт гунбад, :афт шоузода, :афт арус, :афт чашма, :афт поя, :афт пора, :афт пайкар, :афт кишвар, ^афтцуш, :афт лубат, :афт :исор, :афт нозанин, :афт сипе:р, :афт сайёра, :афт ахтар, :афт кишвар, :афт шо:афт ранг, :афт сар, :афт андом, :афт мубад, :афт лав:, :афт чарх, :афт хат, :афт арус ва гайрахо.
Азбажи доира ва хачми як макола гунчоиш нaмeдих,aд, ки дар атрофи раками "хафт" дар вожахои мураккаб, таркибхо ва иборахо мавриди тахлили густурда карор дихeм, зарур мeшyмоpeм, ки ин макали начиб дар макола ва ë acapи баъдй мавриди бaхcи ваесъ ва доманадор карор дих,eм.
Дар интихои cyxaн чун xyлоca хаминро бояд таъкид cоxт, ки ракам ва вожаи "хафт" дар тохтану ташаккули калимоти нав аз есрбортарин чузъи кaлимacоз, таркиборо ва иборашз мaхcyб мeëбaд. Олими фapeхтa Мухаммад Муин танх,о оид ба caхми ин вожа дар "Дафт пайкар" як тадкикоти вижaepо ба чоп ратнина^-ст. Барилова, лугатнигори маъруфи Эрон Дeхxyдо дар "Лугатнома"-и xeш, чилди 49 caдхо калимот, таркибот ва иборотро манзур гapдонидaacт ва имкон дорад, ки дар миcоли ин мавод як тадкикоти мукаммал ба анчом pacонидa шавад.
АДАБИЁТ
1.Афеадзод А. Иизомии Faнчaвй/А.Афcaхзод. - Дyшaнбe: Маориф, 1995. - 210 c.
2.Бобочонова Д. Вожахои ифодакунандаи чирмхои оемонй дар "Дафт пайкар"-и Иизомии Гaнчaвй/Д.Бобочоновa//Аxбоpи ДДДБСТ. - Хучанд, 2016, №4. - С.144-153.
3.Дeхxyдо, Алиакбар. Лугатнома. Х.1-50/Алиакбар Дeзíxyдо. -Тeхpон, 1325-1345.
4.Муин Мухаммад. Тахлили "Дафт пайкар"-и Ыизомй/Мухаммад Муин. - Тeхpон, 1338. - 334 c.
5.Мухаммад FœcyAn^. Fиëc-yл-лyFOт (тахияи матн бо шшгуфтор, тaвзeхот ва фeхpиcти А.Ыуров)/ Fиëcyдцин Мухаммад. - Дyшaнбe: Адиб, ч.1, 1987.- 480 c.; ч.2, 1988. - 416 c.; ч.3, 1989. - 304 c.
6.Мухаммадхуеайн, Бурхон. Бурхони rотeъ. Дар пaнччилц/Бypхон Мyхaммaдхycaйн.Бо эхтимоми Мухаммад Муин. -Тeхpон: Амири Кабир, 1391. - 2470 c.
7.Ыизомии Faнчaвй. Хамеа. Махзан-ул-аерор. Хуерав ва Шиpин/Faнчaвй H. - .Hyma^e: Адиб, 2012. - 480 c.
8.Ыизомии Faнчaвй. Хамоа. Лайлию Мачнун. Дaфтпaйкap/Faнчaвй H. - Дymaнбe: Адиб, 2012. - 480 c.
9.Фарханги забони точикй. Дар ду чилд (дар зepи тахрири М.Шукуров, В.А. Капранов, Р. Дошим, Ы.А. Мaъcyмй). - М.: Cовeтcкaя энциклопeдия, 1969, ч.1. - 951c.; ч.2. - 952 c.
ПОЗИЦИИ УПОТРЕБЛЕНИЯ ЦИФРЫ «ХДФТ» («СЕМЬ») В «ХАМСА»НИЗАМИ ГЯНДЖАВИ И ЕЁ СЛОВООБОРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ОСОБЕННОСТИ
В лексическом составе языков мира существуют слова, имеюцие значения священности и злополучия. Это свойственно и таджикскому языку, в лексическом составе которого можно обнаружить слова с подобными зачениями. Такие слова в основном, обозначают и выражают идем которым к доверяют и понимают носители языка, которые существовали в течении нескольких веков, и до сих употребляются в речи. В таджикском языке таким словам относятся цифры пафт, нуп, пазор и другие. Среди них слово "%афт" занимает особое место. В творчестве Низомии Ганчави (особенно в "Хамсе") встречается его употребление в сочетании с другими словами. Ни один литератор так много не употреблял такие сочетание со словом "хафт " (семь). Можно составить словарь с начальным словом "пафт не примере произведения Низоми.
Ключевые слова: цифра "х;афт", "Хамса" Низомии Ганчави, словари, "Гиёс-ул-лугот","Бурхони котеъ","Словарь Деххудо", словообразовательные и семантические особенности, толкование, словообразование и др.
POSITION AND USE OF THE NUMBER "HAFT" ("SEVEN") IN "KHAMSA" NIZOMI
GANJAVI AND ITS WORD- FORMATION FEATURES
In the lexical composition of the languages of the world there are words that have the meaning of the sacredness and misfortune. And this is peculiar to the Tajik language, in the lexical composition of which you can find words with these sentences. Such words mainly denote and express the meanings related to the trust and understanding of native speakers who have existedfor several centuries and are still used in speech. In the Tajik language, such words include numbers пафт, нуп, пазор and others. Among them the word "хафт" takes a special place. In NizomiGanjavi 'screation (especially in "Khamsa") this word used in combination with other words. No writer has used such a combination with the word "хафт" (seven) so many times. It is possible to make a dictionary with the initial word "хафт "from NizomiGanjavi "s creation.
Keywords: number "Seven", "Khamsa" of Nizomi Ganjavi, dictionaries, "Ghiyos-ul-lughot","Burhani Qote","Dehkhuda Dictionary", word-formation and semantic features, explanation, derivation, and others.
Сведения об авторе:
Бободжанова Дилбарджон Абдумуминовна - кандидат филологических наук, заведующая кафедрой общеуниверситетского таджикского языка, Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова, E-mail: bobojonova1977@mail.ru
About the author:
Bobojonova Dilbarjon Abdumuminovna - candidate of philological Sciences, head of General University Department of the Tajik language, Khujand state University named after academicianB.Ghafurov, E-mail: bobojonova1977@mail.ru
КАЛИМАЮ ТАРКИБХ,ОИ ШОИРОНА ДАР АШЪОРИ ЛОИЦ ШЕРАЛИ (ДАР АСОСИ МАВОДИ МАЦМУАИ «ВАРАЦИ САНГ»)
Нуъмонзода М.Ш.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни
Лоик шоирест тавоно ва нуктадону ширинбаён. Забони ашъораш шево ва оммафахм, саршор аз воситахои нотакрори тасвироти бадей, ки мо онх,оро дар макола "калима ва таркибхои шоирона" номидем. Ва хаёл мекунам, иштибохе накардаем. Ашъори Лоик бемухобот аз забони назми классикии точик сарчашма мегирад, мисли хама шоирони гузашта ибораву таркибхои мачозй месозад, дар бой ва ганй гардидани таркиби лугавии забон хиссагузор аст.
Мо, ки аз боби махорати калима ва таркибсозии Лоик сухане чанд гуфтанй хастем, аз овардани калима ва таркибхои «ёри норпистон» [1, с.143], «соки симин», «чехраи бечин» [1, с.139], «майхора», «гамхора» [1, с.25], «комати сихи» [1, с. 239], «шафак» [1, с. 207], «накхат» [1, с.47], «мехрангез»(1, с.38), «гуландом» [1, с.102], «анбарбуй» [1, с.47], «рух» [1, с.248], «бусагох» [1, с.168], «нилфом «(219), «атри гесувон» (139), «бедиранг» (191), «гулрез» [1, с.226], «аргувон» [1, с.151],
