Научная статья на тему 'ПОСТИНДУСТРИАЛ ЖАМИЯТДА КАМБАҒАЛЛИКНИ АНИҚЛАШ ТАРТИБИ'

ПОСТИНДУСТРИАЛ ЖАМИЯТДА КАМБАҒАЛЛИКНИ АНИҚЛАШ ТАРТИБИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
112
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЯИМ / постиндустриал жамият / аҳоли даромади / истеъмоли / жамғармаси / харажати / инвестиция / хизмат кўрсатиш соҳаси / камбағаллик / қашшоқлик / рақобат / коррупция / ресурс. / ВВП / постиндустриальное общества / доходы населения / потребление / сбереже­ ния / расходы / инвестиции / сфера услуг / бедность / конкуренция / коррупция / ресурсы.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мардонов Боходир Бахронович, Абруев Абдумалик Ойназарович

Мақолада камбағалликни келиб чиқиш сабабларини жамиятдаги муаммолар билан боғлиқлиги муҳокама қилинган. Постиндустриал жамиятда камбағалликни аниқлаш тартиби янгича услубда бўлишини таъкидланган ҳамда аҳоли камбағаллигини аниқлаш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Мардонов Боходир Бахронович, Абруев Абдумалик Ойназарович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПОРЯДОК ОПРЕДЕЛЕНИЯ БЕДНОСТИ В ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОМ ОБЩЕСТВЕ

В статье авторы указывают, что причины бедности связаны с проблемами в обществе. Отмеча­ ется, что процедура определения бедности в постиндустриальном обществе будет по­новому, и предложены рекомендации по определению бедности

Текст научной работы на тему «ПОСТИНДУСТРИАЛ ЖАМИЯТДА КАМБАҒАЛЛИКНИ АНИҚЛАШ ТАРТИБИ»

Мардонов Боходир Бахронович,

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти «Ракамли иктисодиёт» кафедраси доценти Абруев Абдумалик Ойназарович,

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти II-курс магистранти

ПОСТИНДУСТРИАЛ ЖАМИЯТДА КАМБАГАЛЛИКНИ АНИКЛАШ ТАРТИБИ

УДК: 658.64+331.01

МАРДОНОВ Б.Б., АБРУЕВ А.О. ПОСТИНДУСТРИАЛ ЖАМИЯТДА КАМБАГАЛЛИКНИ АНИКЛАШ ТАРТИБИ

Маколада камбаFалликни келиб чикиш сабабларини жамиятдаги муаммолар билан боFликлиги мух,окама килинган. Постиндустриал жамиятда камбаFалликни аниклаш тартиби янгича услубда булишини таъкидланган х,амда ах,оли камбаFаллигини аниклаш буйича тавсиялар ишлаб чикилган.

Таянч суз ва иборалар: ЯИМ, постиндустриал жамият, ах,оли даромади, истеъмоли, жамFармаси, харажати, инвестиция, хизмат курсатиш сох,аси, камбаFаллик, к,ашшок,лик, рак,обат, коррупция, ресурс.

МАРДОНОВ Б.Б., АБРУЕВ А.О. ПОРЯДОК ОПРЕДЕЛЕНИЯ БЕДНОСТИ В ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОМ ОБЩЕСТВЕ

В статье авторы указывают, что причины бедности связаны с проблемами в обществе. Отмечается, что процедура определения бедности в постиндустриальном обществе будет по-новому, и предложены рекомендации по определению бедности

Ключевые слова: ВВП, постиндустриальное общества, доходы населения, потребление, сбережения, расходы, инвестиции, сфера услуг, бедность, конкуренция, коррупция, ресурсы.

МARDODNOV B.B., ABRUEV A.O. THE PROCEDURE FOR DETERMINING POVERTY IN A POSTINDUSTRIAL SOCIETY

In the article is pointed out that the causes of poverty are associated with problems in society. There is noted that the procedure for determining poverty in a postindustrial society will be in a new way, and developed recommendations for determining poverty.

Key words: GNP, postindustrial society, incomes of the population, consumption, savings, expenditures, investments, service sector, poverty, competition, corruption, resources.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

Кириш.

Бугунги кунда жахонда турли молиявий-ик,тисодий ва сиёсий инкирозларнинг кучайиши, турли савдо урушларининг авж олиши натижасида дунё мамлакатлари уртасида ижтимоий-иктисодий алокалар чекланаяпти. Жахондаги бу каби салбий узгаришлар мамлакатлар ижтимоий-иктисодий тараккиётига салбий таъсир киляпти, ахолининг тинч-осуда хаётига хавф солаяпти. Дунёда бу каби глобал ижтимоий-иктисодий, трансмиллий муам-молар уз ечимини топмаса, мамлакатлар миллий иктисодиётида ЯИМ усишининг секинлашуви, ахоли реал даромадларнинг пасайиши, ишсиз-ликнинг купайиши натижасида камбаFалликнинг келиб чикишига сабаб булади.

КамбаFаллик - жамият ижтимоий-иктисодий ривожланишида катта тускинлик килади. Мам-лакатда камбаFаллар сонини ортиши иктисодий ресурслардан самарали фойдаланилмаёт-ганлигини, тадбиркорлик мухити яхши йулга куйилмаганлигини, хукумат карорлари ижроси таъминланмаётганлигини хамда коррупция авж олганлигини билдиради. Умуман олганда камбаталликнинг келиб чик,иш сабабларини жами-ятдаги бу каби муаммоларнинг яна бир нечтаси билан боFлаш мумкин. Чунки инсон дунёдаги нотинчлик, Fирром рак,обат, табиий бойликларни узлаштириш учун мамлакатлар уртасидаги кураш ва коррупция, жамиятдаги тизимнинг узгариши мамлакат ижтимоий-иктисодий тараккиётига салбий таъсир курсатади ва ок,ибатда ахолининг маъ-лум кисмини камбаFалга айлантиради.

КамбаFаллик аввало саводсизликни, жино-ятчиликни келтириб чикаради. Агарда уни уз вактида олди олинмаса, жумладан, камбаFал кишиларни иш билан таъминлаш уларни бозор иктисодиётининг салбий таъсиридан химоя килинмаса мамлакатда юритилаётган сиёсат-дан норозилигини билдиради. Шу сабабли хам камбаFаллик муаммосини хал этиш доимо дунё хамжамияти эътиборида туради.

Узбекистонда илмий адабиётларида, шунингдек, статистик хисоботларида камбаFаллар туFрисида ёки айтайлик «камбаFаллик» тушунчаси хакида маълумотлар деярли юритилмас эди. Мамлакати-мизда "камбаFаллик" ва "к,ашшок,лик" тушунчала-рининг урнига "кам таъминланганлар" тушунчаси ишлатиб келинар эди. Маълумки, Узбекистонда ахолининг кам таъминланган катлами туFрисида тушунча ва уни аниклаш тартиби Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2013

йил 15 февралдаги "Кам таъминланган оилаларга ижтимоий нафак,алар ва моддий ёрдам тайинлаш ва тулаш тартиби туFрисидаги низомни тасдик,лаш хакида"ги1 44-сон карори белгилаб берилган. Мамлакатимизда камбаFал ахоли мавжудлиги туFрисида Узбекистон Республикаси Президен-тининг 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисда килинган Мурожаатномада биринчи марта рас-ман к,айд этилди. Унда айтилишича, - «Хар кандай мамлакатда булгани каби бизда хам кам таъминланган ахоли катламлари мавжуд. Турли хисоб-китобларга кура, улар тахминан 12-15 фоизни таш-кил этади»- дея таъкидлаб утдилар2. Узбекистон камбаFаллик муаммосини бартараф этиш учун хукумат таркибида Бош вазирнинг молия-ик,тисодиёт ва камбаFалликни к,иск,артириш маса-лалари буйича уринбосари лавозимини кирити-лиши ва Иктисодий тараккиёт ва камбаFалликни кискартириш вазирлигининг ташкил этилишида янада яккол куриш хамда мазкур масаланинг накадар долзарблигини англаш мумкин.

Илмий муаммоной к,уйилиши (Scientific problem statement).

Инглиз ёзувчиси ва шоири Оскар Уайлд камбаFаллик буйича куйидаги фикрни билдир-ган:- "Жамиятда бойларга караганда пул хакида энг куп уйловчи синф бу - камбаFаллардир. Зеро, уларда пулдан бошка уйлайдиган нарсанинг узи йук,. КамбаFалликнинг муаммоси хам айнан шун-дадир". Баъзи манбаларда эса, "камбагаллик -муайян макбул турмуш даражасини таъмин эта олмасликдир"-дея таъкидланган3. Рус олимлари-дан И.Сидорчук куйидаги мезонлардан фойда-ланган холда камбаFалликни аниклашни таклиф этади4: -"яшаш жойининг булиши, тулаконли овкатланиш ва ичимлик сувига эгалик, минимал таълим олиш ва соFликни саклаш имконияти-нинг мавжудлиги". И.Сазанов эса камбаFалликни абсолют ва нисбий даражаларда булади, - деб хисоблайди5. Шунингдек, у камбаFаллик катего-

1 Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2013 й., 58-80 бетлар.

2 Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси

3 https://sof.uz/uz/post/kambagallikka-qarshi-qanday-kurashiladi

4 Сидорчук И.Б. Критерии бедности и показатели ее определения. https://cyberleninka.ru/article/n/ kriteriibednosti-i-pokazateli-ee-opredeleniya/viewer

5 Сазанов И.С. Бедность: Национальные и международные критерии//Челябинский гуманитарий. -2012, - №3(20). - С.80-84

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

рияси дастлаб XIX асрнинг охирлари XX асрнинг бошларида инглиз социологлари С.Роунтри ва Ч.Бута томонидан фанга олиб кирилганлигини алохида эътироф этади. Ушбу олимлар «яшаш минимуми», «камбаFаллик» ва «даромад чега-раси» каби тушунчаларни фанга олиб киришган. Экспертлар камбаFалликни аник,лашда озик,-овк,ат ва ноозик,-овк,ат товарлар билан таъминланган-лиги ва яшаш шароити булиши каби мезонлар-дан фойдаланишни тавсия этади. Ушбу мезонларга жавоб бера олмаслик эса, абсолют камбаFалликни англатишини к,айд этиб утади.

Г.Кошарная ва Л.Каримовалар «Основные подходы к измерению уровня бедности в современной России» деб номланган илмий мак,олаларида камбаFалликни аник,лашда куйидаги мезонлардан хам фойдаланишни таклиф этади1: - «жисмоний ва интеллектуал имкониятлардан тулик, фойдала-нишини; - истеъмол мик,дорини сак,лаб к,олиниши ва мехнатга лаёк,атли булишини».

Шунингдек, покистонлик олимлар М.Мажид ва М.Маликлар камбаFаллик тушунчасига берган таърифлари юк,орида олимлар томонидан берил-ган таърифлардан мутлак,о фарк, к,илади. Улар-нинг камбаFалликни аник,лаш буйича ёндашув-лари дик,к,атга сазовор. Улар камбаFаллик тушунчасига ноанъанавий мазмунда таъриф беришган. Улар асосан камбаFалликни ахолининг саводхон-лик даражасига к,араб хам аник,лаш мумкинли-гини эътироф этади2.

Баъзи манбаларда - «КамбаFаллик - хар бир шахс ёки ижтимоий гурухнинг яшаши, мехнат к,обилиятини сак,лаши, авлодни давом эттириши учун зарур булган минимал эхтиёжлар маълум доирасини к,аноатлантирмайдиган ик,тисодий холатнинг тавсифидир. КамбаFаллик нисбий тушунча хисобланади ва мазкур жамиятда тур-муш даражасининг умумий стандартига боFлик1 булади. У - оилани бок,иш ва кийинтириш, мак-табда ук,иш ёки касалхонада даволаниш, уз ерида истеъмол махсулотларини етиштириш ёки яшаш учун даромади етадиган ишга эга булиш, шунинг-

1 Кошарная Г.Б., Каримова Л.Ф. Основные подходы к измерению уровня бедности в современной России//https://cyberleninka.ru/article/n/ osnovnye-podhody-k-izmereniyu-urovnya-bednosti-v-sovremennoyrossii/viewer

2 Majeed M.T., Malik M.N. Determinants of Household

Poverty: Empirical Evidence from Pakistan. he Pakistan Development Review 54:4, Part II (Winter 2015) pp. 701-718

дек, кредитларни олиш хук,ук,и имкониятларининг йук,лигида намоён булади» 3 деб, хам таъкидланган.

Бизнинг назаримизда юкорида номлари зикр этилган олимларнинг камбаFаллик тушунчасига берган таърифлари хамда аниклаш усуллари тор доирада курилган. Дунё мамлакатларида ижтимоий тизимнинг узгариши, ахоли ташки миграци-ясида иштирокининг кучайиши (бошка мамлакат-ларнинг яшаш тарзини урганиш, кушимча даромад олиш йулларини излаб топишга булган инти-лиш, фикрлаш даражасини ошиши ва шу каби-лар) уларни янгича яшашга ундайди. Шу сабабли юкорида олимлар томонидан эътироф этилаётган услубда камбаFал оилалар сонини аниклаш яхши самара бермайди.

Мамлакатларда камбаFал оилалар сонини аниклашда аввало оила таркиби, яъни эркак ва аёллар сони, оила бошлиFининг ёши, маълумоти, KарамоFидаги болалар ва кариялар сони, узи ва уларнинг соFлиги, иш фаолияти ва ойлик маоши микдори, мулки, турар жойи, томоркадан фой-даланиш холати, коммунал хизматлардан фойда-ланиш имконияти, тиббий хизматлардан, мактаб ва боFча хизматларидан фойдаланиш даражаси, шунингдек, бозор ва савдо дуконларидан фойдаланиш имкониятлари, йул-транспорт инфратузил-маси каби мезонлар билан аникланса максадга мувофик булар эди.

КамбаFалликни аниклашнинг бу каби мезон-ларини яна куп келтириш мумкин. Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга Мурожаатнома-сида хам камбаFалликни аниклаш методологи-ясини ишлаб чикиш буйича куйидаги таклифни киритдилар: «КамбаFалликни камайтириш - бу ахолида тадбиркорлик рухини уЙFотиш, инсоннинг ички куч-куввати ва салохиятини тулик руёбга чикариш, янги иш уринлари яратиш буйича комплекс иктисодий ва ижтимоий сиёсатни амалга ошириш, демакдир. Шунинг учун Жахон банки, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Тарак,к,иёт дастури ва бошка халкаро ташкилотлар билан бирга КамбаFалликни камайтириш дастурини ишлаб чик,ишни таклиф этаман. Бу борада халк,аро меъёрлар асосида чукур урганишлар утказиб, камбаFаллик тушунчаси, уни аник,лаш мезонлари

3 Руководство по измерению бедности. ЕЭК,ООН,Нью-Йорк-Женева, 2017 г. с.4

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

ва бахолаш усулларини камраб олган янги методологиями яратиш лозим"1, деб таъкидламди.

Тадк,ик,от методологияси.

Билишмимг аник, усуллари йитиндисига таямгам холда илмий тахлиллар, анализ ва синтез, индукция ва дедукция, тизимли ёндашув, тахлилнинг мантикий усуллари хамда натижани илмий урганиш услубларидан фойдаланилди.

Так,лил ва натижалар.

Хисоб-китобларга кура Узбекистонда ах,олининг 10-15 фоизи камбаFал. Бу жами ахолининг 4-5 миллион кишисини ташкил этади2. Агарда ахолини турмуш даражасини пост индустриал жамият талаблари асосида камбаFаллик мезо-нини буйича хисобласак ахолининг деярли куп кисми камбатал тоифасига кириб колади. Постиндустриал жамиятда инсон омилига кишилик жами-ятининг бошка турларига Караганда алохида эъти-бор билан каралади. Шу сабабли камбаFалликми аниклаш мезонларини ишлаб чикишда юкорида иктисодчи олимларнинг келтирилган таклиф-лари постиндустриал жамият талаблари асосида шаклланмаган. Постиндустриал жамиятда камбаFалликни аниклашда инсон манфаатлари, унинг яшаш даражаси, кайфияти, ишдаги шароити ва мухити, ишнинг отир ва енгиллик даражаси, иш вакти, буш вакти, умуман олганда бахтли-саодатли яшашини таъминловчи мезонларни хам хисобга олиш талаб этилади. Постиндустриал жамиятда инсон манфаати унинг кадр-киммати аграр ёки индустриал жамиятдагига караганда анча юкори туради. Аграр жамиятда ёки айтайлик индустриал жамиятда инсонларнинг камбаFаллик даражаси озик-овкат ва ноозик-овкат истеъмолининг раци-онал истеъмол нормасига таккосланиши билан аникланган булса, постиндустриал жамият шарои-тида факатгина озик-овкат махсулотларини истеъмол килиниши билан эмас балки, уларни камо-лотга эришиш учун турли хизматлардан, жумладан тиббий хизматлар, таълим хизматларидан фойда-ланиши билан хам, шунингдек, ахоли даромадла-рининг неча фоизи жамFараётганлиги билан хам аникланиши керак. Масалан, иктисодиёти ривож-ланган Россия Федерациясида ахоли хизматлар сохасидан фойдаланиш учун ажратган маблаFлари таркибида соFликми саклаш учун сарфланган

1 Узбекистан Республикаси Президентининг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. https://uza.uz/oz/ роП^/

2 Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси

маблаFлари 5-15 фоизни ташкил этади3. Баъзи мамлакатларда жумладан, АК.Ш, Германия, Фран-цияда бундан хам зиёд. Шу сабабли юкорида «камбаFаллик» тушунчасига берилган муноса-батлар ичида покистонлик олимлар М.Мажид ва М.Маликларнинг фикрлари тахсинга сазовор.

Постиндустриал жамиятда кишиларни моддий э,тиёжлардан ташкари маънавий эхтиёжларини кондиришга катта эътибор берилади. Качонки, кишиларда маънавий бойлик моддий бой-ликдан устун турса ушанда кишилар моддий эхтиёжларини кондириш йулларини излаб топади. Аксинча булса, давлатга ёки бошка хомийларга бок,иманда булади. ЯИМ ишлаб чикаришда ишти-рок этмайди. Шуни хам айтиб утиш уринлики, моддий э,тиёжларни кондиришга киска муддатларда эришиш мумкин, аммо маънавий эхтиёжларини кондириш узок муддатни талаб этади. Шунинг учун камбаFалликни аниклаш мезонларини ишлаб чикишда уларни маънавий эхтиёжларини кондириш даражаларини хам алохида инобатга олиш максадга мувофикдир.

Постиндустриал жамиятда ахоли даромадла-рининг неча фоизини жамFараётгамига караб хам кишилар камбаFаллигими аниклаш мумкин. ЖамFарма категорияси мамлакат иктисодиётида мухим роль уйнайдиган асосий элемент хисобланади. ЖамFарма ахоли томонидан фой-даланилмаган ёки келажакда катта микдорда бирон-бир сохани жадал ривожланиши учун сарфланадиган катта бойлик хисобланади. Чунки жамFарма ахоли даромадини моддий ва номод-дий эхтиёжларни кондиришдан ортган кисми хисобланади. Агарда ахоли жамFармаси канчалик куп ортса, ахоли моддий фаровонлиги яхшиланиб бораётганлигидан далолат беради. Иктисодиёти ривожланган мамлакатларда ахоли уз даромад-ларининг 24-26 фоизини жамFаради4.

Постиндустриал жамиятда камбаFал оилаларни аниклаш буйича таклиф этилаётган усулни амалда татбик этиб курдик. Аммо тахлиллар Узбекистонда ахолини соFликми саклаш хизматларидан фойда-ланилмаётганлигини курсатди 1-жадвал маълумот-

3 Источник: Потребительская корзина на 2019 год: состав сайт bs-life.ru

4 Тухтарова Е. Структурные изменения в глобальном механизме «Потребление-Сбережения» Стратегическое планирование - важный фактор стабильности устойчивого социально-экономического развития страны и регионов: материалы Форума экономистов/под общей редакцией. Т.Ахмедова. / Ташкент: ШК 2019. С.223.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

1-жадвал. Самарканд шахридаги хусусий клиникаларнинг хизмат курсатиш нархлари1

№ Самарканд шахридаги хусусий клиникалар

«А» «D»

Хизматлар номи Нархи, минг сум Хизматлар номи Нархи, минг сум

1 MPT гипофеза 240,0 MPT гипофеза 274,0

2 МРТ орбит 240,0 МРТ орбит 274,0

3 МРТ головнога мозга 240,0 МРТ головнога мозга 228,0

4 МРТ груди позвоночника 250,0 МРТ груди позвоночника 274,0

5 МРТ плечевого сустав 260,0 МРТ плечевого сустав 274,0

6 МРТ коленного сустав 260,0 МРТ коленного сустав 274,0

7 МРТ мягких тканей конечностей 300,0 МРТ мягких тканей конечностей 274,0

8 МРТ шейного отдела позвоночника 240,0 МРТ шейного отдела позвоночника 248,0

9 Вирусний гипатит В 172,0 Вирусний гипатит В 180,0

10 Вирусний гипатит С 250,0 Вирусний гипатит С 240,0

ларида Самарканд шахридаги «А» ва «D» хусусий клиникаларининг тиббий хизматлар нархи кел-тирилган. Унда биргина «МРТ головнога мозга» текшируви 240,0 минг сумни ташкил этади. «Э» хусусий клиникасида ушбу хизмат турининг нархи 228,0 минг сум. Вахоланки шифокорнинг куриги, муолажаси, маслахати хам алохида хисобланади. Демак, кишилар уз танасининг бир кисмини тек-шириши учун камида 240,0 минг сум сарфлайди. Агарда бемор танасининг икки жойини текшира-диган булса, карийб 500,0 минг сум сарфлайди. Тахминий хисобимизга кура шифокорнинг муолажаси ва хизматларини кушиб хисоблаганда бир бемор ушбу клиникида камида 800,0-1000,0 минг сум сарфлашга туFри келади. Агар кишини уртача номинал иш хак,и 3008,2 минг сумни ташкил этса2 унинг 33,2 фоизини (1000,0 минг сум/3008,2 минг сум *100%) факатгина тиббий хизмат учун сарфлашга туFри келади. Борди-ю, у оила аъзоларини яна бирор кишисини даволатмокчи булса, иш хакининг карийб 50,0 фоизи тиббий хизматлар учун сарфланади. Демак, унинг кейинги маошига кадар оилавий бюджети танкисликка учрайди. Шу сабабли ахоли даромадларидан жуда кам микдорда соFликни саклаш хизматига ажратади.

Масалан ахоли харажатлари таркибида соFликни саклаш харажатлари, таълим харажат-ларини тахлил килганимизда уларнинг улуши бошк,а ривожланаётган мамлакатларга караганда

1 Хусусий клиникалар маълумотлари асосида тай-ёрланди. Хусусий клиникалар номлари шартли бел-гиланди.

2 Узбекистонда ижтимоий ривожланиш ва турмуш даражаси . Статистик туплам. Т.: 2020 й., 57 б.

карийб 10 мартага кам (2-жадвал). 2-жадвал маъ-лумотларига караганда ахолининг умумий харажатлари таркибида кликни саклаш хизматлари-нинг улуши атиги 1,4 фоизни ташкил этади. Ушбу курсаткич айрим ривожланаётган мамлакатларда масалан, Россия Федерациясида 5-15 фоиз атро-фида булиш тавсия этилган3. Шу нуктаи назардан караганда мамлакатимиз ах,олиси соFликни саклаш хизматларидан фойдаланиш даражаси анча паст.

Хизмат курсатиш сохасида таълим тармоFининг ривожланиши хам камбаFалликни камайти-ришга ёрдам беради. Олимлар таъкидлаганидек, олий таълим олганлик камбаFаллик ва минимал кашшокликдан сакланишга ёрдам беради4. Аммо Узбекистонда ушбу курсаткич хам ривожланган мамлакатлар даражасидан анчага кам. Мамлака-тимизда олий маълумотли ходимлар сони умумий ахолининг 16,2 фоизини ташкил этади5. Ушбу курсаткич 2000 йилда 6,5 фоиз булган. 17-18 йил ичида олий маълумотли ходимларнинг 10 фоизга ошиши жуда кам. Чунки, ривожланган мамлакатларда олий маълумотлилар жами ахолисининг 50 фоизидан кам эмас. Масалан, Канадада олий маълумотлилар жами ахоли сонининг 52,6 фоизини,

3 Потребительская корзина на 2019 год: состав сайт bs-life.ru

4 Рахмонов Д.А. КамбаFаллик - макроиктисодий баркарорликнинг долзарб муаммоси. "Янги Узбекистан иктисодиётининг макроиктисодий баркарорлигини таьминлаш:муаммолар, тахлиллар ва натижалар" Онлайн илмий-масофавий конференциям тезислар туплами. Тошкент-2020 й. 18-19 бет.

5 Узбекистонда ижтимоий ривожланиш ва турмуш даражаси. Статистик туплам Т.: 2018.-Б. 54.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

2-жадвал. Узбекистонда 2018 йилда ах,оли истеъмол харажатлари таркиби1

Курсаткичлар Фоиз, %

Хизмат курсатиш сох,аси Коммунал хизматлари 6,9

Таълим олиш хизматлари 2,5

СоFликни саклаш хизматлари 1,4

Алока ва транспорт хизматлари 5,9

Бошка хизматлар 3,3

Озик-овкат махсулотлари Озик-овкат махсулотларини сотиб олишга 44,3

Уйдан ташкарига фойдаланишга 2,4

Алкагол ичимдиклари 0,5

Ноозик-овкат махсулотлари Кийим кечак ва оёк кийимларига 1,7

Маиший техника ва электроника 0,9

Бошка ноозик-овкат махсулотларига 3,3

Жами 100,0

Россия Федерациясида 53,5 фоиз, Япония ва Исро-илда 46,6 фоизни ташкил этади2.

Шунингдек, тадкикотларимиз Узбекистонда ЯИМнинг 75 фоизи, ишлаб чикарилаётган саноат мах,сулотларининг 85 фоиздан ортикроти шах,арлар х,иссасига тyFри келишини аниклади. Мамлакатимиз буйича курсатилаётган ахборот-коммуникация хизматларининг 99,1 фоизи, молиявий хизматларнинг 98,3 фоизи, таълим хизматларининг 80,8 фоизи ва тиббий хизматларнинг 71,9 фоизи шах,арлар х,иссасига тyFри келади3. Демак маълумотлар, кишлок жойла-рида хизмат курсатиш сох,аси х,али х,ам етарли даражада ривожланмаганлигини курсатяпти. Вах,оланки кишлок жойларида ах,олининг 49,4 фоизи истикомат килади4. Улар хизмат курсатиш сох,асининг тиббиёт, таълим, молия ва шу каби бошка тармокларда самарали фойдаланиши учун шах,ар марказларига келмокда. Токи хизмат курсатиш сох,аси кишлок жойларида ривож-ланмас экан ах,олини камбаFаллик муаммосидан батамом кутилиш имкони булмайди.

Хулоса ва таклифлар.

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, постиндустриал жамиятда ах,олини камбаFаллик муаммосидан кутилиш эх,тимоли жуда катта. Чунки, постиндустриал жамиятда х,ар бир кишини

1 tur-dar-17uz1.pdf Узбекистон Республикаси Дав-лат статистика кумитаси маълумотлари.

2 https://tileinfo.ru/naseleniya-s-vysshim-obrazovaniem-strany-s-samym-vysokim-urovnem/. (Мурожаат килинган сана: 15.02.2020 й.)

3 https://stat.uz/uz/438-biulleteny-uz/2813-sanoat-ishlab-chiqarish

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4 Узбекистонда ижтимоий ривожланиш ва турмуш даражаси. Статистик туплам. Т.: 2020 й. - 36 бет.

хизмат курсатиш сох,асида банд этиш мумкин. Бирлашган миллатлар ташкилотининг 2030 йилга мулжаллаган тараккиёт дастурида хизмат курсатиш сох,аси кишлок ах,олисини иш билан таъминлаш ва камбаFалликни бардам беришда мух,им ах,амият касб этиши таъкид-ланган. Шунингдек, Халкаро мех,нат ташки-лоти тадкикотларида сервис индустриясининг 1 фоизга усиши камбаFаллар сонини 1,5 фоизга кискаришини аникланган.

Постиндустриал жамиятда ах,оли камбаFаллигини аниклаш учун куйидаги таклифлар ишлаб чикилди:

Биринчиси, ах,оли истеъмол харажатлари таркибида хизмат курсатиш сох,асининг таълим, соFликни саклаш, туризм ва спорт, алока ва коммуникацион технологиялардан фойдала-ниш учун сарфлари микдорига караб аниклаш;

Иккинчиси, ах,оли даромадларини неча фоизи жамFарилаётганига караб аниклаш;

Учинчиси, ах,оли хордик чикариши учун ажра-таётган буш вактига караб х,ам камбаFалликни аниклаш;

Туртинчиси, худудларда хизмат курсатиш сох,асини ривожлантириш дастурини ишлаб чикиш. Ушбу дастурни ишлаб чикишда х,удудлардаги инвестицион лойих,аларни айнан кишлок жойлари учун хизмат курсатиш тармокларини ривожланишига алох,ида эъти-бор бериш.

Ушбу таклифлар постиндустриал жамиятда амал килиниши ах,олини камбаFаллик гирдо-бига тушмаслик имконини беради.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

ПОСТИНДУСТРИАЛ ИКТИСОДИЁТИ НАЗАРИЯСИ / ТЕОРИЯ ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ 61 J

Фойдаланилан адабиётлар руйхати:

1. Кошарная Г.Б., Каримова Л.Ф. Основные подходы к измерению уровня бедности в современной России//https://cyberleninka.ru/artide/n/osnovnye-podhody-k-izmereniyu-urovnya-bednosti-v- sovremennoyrossii/viewer

2. Majeed M.T., Malik M.N. Determinants of Household Poverty: Empirical Evidence from Pakistan. he Pakistan Development Review 54:4, Part II (Winter 2015) pp. 701-718

3. Рахмонов Д.А. КамбаFаллик - макроик,тисодий баркарорликнинг долзарб муаммоси. "Янги Узбекистан ик,тисодиётининг макроик,тисодий баркарорлигини таьминлаш:муаммолар, тах,лиллар ва натижалар" Онлайн илмий-масофавий конференцияси тезислар туплами. Тош-кент-2020 й. 18-19 бет.

4. Сидорчук И.Б. Критерии бедности и показатели ее определения. https://cyberleninka. ru/article/n/kriteriibednosti-i-pokazateli-ee-predeleniya/viewer

5. Сазанов И.С. Бедность: Национальные и международные критерии//Челябинский гуманитарий. - 2012, - №3(20). - С.80-84.

6. Мухаммедов М.М.Мардонов Б.Б. Хизмат курсатиш сох,асида ах,оли бандлиги ва даро-мадлари. Монография. "Инновацион ривожланиш нашриёт - матбаа уйи". 2021. 186 б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.