Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА АҲОЛИНИ ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯ ҚИЛИШНИНГ УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА АҲОЛИНИ ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯ ҚИЛИШНИНГ УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
524
138
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий ҳимоя / ижтимоий жиҳатдан муҳтож аҳоли қатламлари / камбағаллик / ижтимоий сиёсат / аҳоли даромадлари / ишсизлик / бюджетдан ташқари мақсадли фондлар. / социальная защита / социально уязвимые группы населения / бедность / социаль­ ная политика / доходы населения / безработица / внебюджетные целевые фонды.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Бахтиёров Бобур Баходир Ўғли

Мақолада мустақиллик йилларида Ўзбекистонда аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш тизимининг ривожланиш босқичлари ва унинг устувор йўналишлари таҳлил қилинган. Узоқ муддатли истиқболда аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш тизимини амал қилиш самарадорлигини оширишга қаратилган илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРИОРИТЕТНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ СОЦИАЛЬНОЙ ЗАЩИТЫ НАСЕЛЕНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ

В статье анализируются этапы развития системы социальной защиты населения в Узбекистане за годы независимости и ее приоритеты. Разработаны научные предложения и практические реко­ мендации для повышения эффективности системы социальной защиты населения в долгосрочной перспективе.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА АҲОЛИНИ ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯ ҚИЛИШНИНГ УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ»

Бахтиёров Бобур Баходир угли,

Узбекистон Миллий университети "Мароиктисодиёт" кафедраси катта укитувчиси, PhD

УЗБЕКИСТОНДА А^ОЛИНИ ИЖТИМОИЙ ^ИМОЯ КИЛИШНИНГ УСТУВОР ЙУНАЛИШЛАРИ

УДК: 334.2:314.15 (575.1)

БАХТИЁРОВ Б.Б-У. УЗБЕКИСТОНДА АЦОЛИНИ ИЖТИМОИЙ ЦИМОЯ ЦИЛИШНИНГ УСТУВОР ЙУНАЛИШЛАРИ

Маколада мустакиллик йилларида Узбекистонда ах,олини ижтимоий х,имоя килиш тизимининг ривожланиш боск,ичлари ва унинг устувор йуналишлари тах,лил килинган. Узок, муддатли истикболда ах,олини ижтимоий х,имоя килиш тизимини амал килиш самарадорлигини оширишга каратилган илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чикилган.

Таянч сузлар: ижтимоий х,имоя, ижтимоий жих,атдан мух,тож ах,оли катламлари, камбаFаллик, ижтимоий сиёсат, ах,оли даромадлари, ишсизлик, бюджетдан ташкари максадли фондлар.

БАХТИЁРОВ Б.Б. ПРИОРИТЕТНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ СОЦИАЛЬНОЙ ЗАЩИТЫ НАСЕЛЕНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ

В статье анализируются этапы развития системы социальной защиты населения в Узбекистане за годы независимости и ее приоритеты. Разработаны научные предложения и практические рекомендации для повышения эффективности системы социальной защиты населения в долгосрочной перспективе.

Ключевые слова: социальная защита, социально уязвимые группы населения, бедность, социальная политика, доходы населения, безработица, внебюджетные целевые фонды.

BAKHTIYOROV B.B. PRIORITY DIRECTIONS OF SOCIAL PROTECTION OF THE POPULATION IN UZBEKISTAN

In the article is analyzed the population's social protection system development stages in Uzbekistan over the years of independence and its priorities. Scientific proposals and practical recommendations have been developed to improve the efficiency of the social protection system for the long term.

Key words: social protection, socially vulnerable groups, population, poverty, social policy, income of the population, unemployment, off-budget target funds.

Кириш.

Жах,онда ах,олини ижтимоий х,имоя килишнинг кенг камровли тизимини яратиш, жумладан, бозор иктисодиёти ривожланиши натижасида жамиятда вужудга келаётган салбий ижтимоий муаммоларни х,ал этиш, уларнинг таъсир доира-сини камайтириш, жамиятда ижтимоий адолат тамойилларини таъминлаш асосида баркарор ижтимоий-иктисодий ривожланишга эришиш мух,им вазифа х,исобланади.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ), халкаро иктисодий ташкилотлар, миллий дав-латлар ижтимоий сиёсатининг устувор йуналиши ах,олининг ижтимоий жих,атдан кам таъмин-ланган кисмини аниклаш, уларни ижтимоий х,имоя килишнинг манзиллилигини кучайтириш х,исобланади.

Халкаро мех,нат ташкилоти (ХМТ) маълу-мотларига кура, 2017-2019 йилларда жах,он ах,олисининг 29 фоизи ижтимоий таъминот хиз-матларидан фойдаланди, 41,1 фоиз фарзандли аёллар оналик, мех,натга лаёкатли ёшда ишсиз булиб колганларнинг 21,8 фоизи ишсизлик, мех,натга лаёкатли ногирон шахсларнинг 27,8 фоизи ногиронлик нафакаларини олиш имко-нига эга булдилар1.

Коронавирус пандемияси жах,онда жами 2 млрд. норасмий секторда банд булган (жах,ондаги жами бандларнинг 62 фоизи, жумладан, кам даромадли мамлакатларда 90 фоиз, урта даро-мадли мамлакатларда 67 фоиз ва ривожланган мамлакатларда 18 фоиз) ах,олининг ишсиз булиб колишига олиб келди2.

Жах,он банки х,исоб-китобларига кура, 2020 йилда бошланган «Со^-19» пандемия инкирози окибатида жах,он иктисодиёти 5,2 фоизга, жумладан, ривожланган мамлакатларда ЯИМнинг усиш даражаси 7 фоизга, бозор муносабатлари шак-лланаётган ва ривожланаётган мамлакатларда 2,5 фоизга, ах,оли жон бошига даромадлар 3,6 фоизга

1 Доклад о социальной защите в мире в 2017-2019 годах. Обеспечение всеобщей социальной защиты для достижения Целей в области устойчивого развития / Группа технической поддержки по вопросам достойного труда и Бюро МОТ для стран Восточной Европы и Центральной Азии. - Москва: МОТ, 2018. 7-с.

2 Кризис Covid-19 и неформальная экономика: Срочные меры реагирования и политические вызовы. -Отраслевая справка МОТ. Май 2020 г.

камайиши натижасида, дунёда 60 млн. одам ута кашшок ах,волга ва миллионлаб инсонларнинг камбаталлик чегарасига тушиши мумкинлиги прогноз килинмокда3.

Жах,онда «Коронавирус» инкирози шаро-итда ах,олининг турли ижтимоий гурух,ларини, жумладан, ах,олининг ижтимоий жих,атдан мух,тож катламларини моддий куллаб-кувватлаш максадида уларга ижтимоий таъминот хизмат-ларини курсатишнинг иктисодий механизмини такомиллаштиришга каратилган илмий тадк,ик,от ишлари олиб борилмокда ва инк,ирозга карши максадли давлат дастурлари ишлаб чикилиб, боскичма-боскич амалга оширилмокда.

Узбекистонда мустакиллик йилларида бозор иктисодиёти талаблари асосида ах,олини ижтимоий х,имоя килиш тизими ишлаб чикилди ва мунтазам такомиллаштирилиб борилмокда. Пандемия шароитида ижтимоий жих,атдан мух,тож оилаларни жами оилалардаги улуши 8,0 фоиз-дан 21,0 фоизгача ортди4. Ушбу х,олат республи-када ах,олини ижтимоий х,имоя килиш тизимини янада такомиллаштириш ва камбаталлик даража-сини камайтириш дастурларининг самарадорли-гини ошириш заруриятини вужудга келтирмокда.

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганларидек, «Мамлака-тимизда кам таъминланган ах,оли катламлари тах-минан 12-15 фоизни ташкил этади.... Бу борада халкаро мезонлар асосида камбаFаллик тушун-часи, уни аниклаш мезонлари ва бах,олаш усул-ларини камраб олган янги методологияни яратиш лозим»5. Мамлакатимизда пандемиядан олдинги даврда ишсизлар сони 1 млн. 350 мингга якин булган булса, пандемия шароитида ушбу курсаткич карийб 2 млн. кишига етди6. Шунинг-

3 Жах,он банки маълумотлари асосида https://www. vsemirnyjbank.org/ru/news/press-release/2020/06/08/ covid-19-to-plunge-global-economy-into-worst-recession-since-world-war-ii (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

4 Марказий банк асосий ставкасини куриб чикиш буйича Пул-кредит сиёсати тах,лили. Узбекистон Республикаси Марказий банки. - Т. 2020 йил 23 июль. https://cbu.uz/upload/iblock/3cd/Markaziy-bank-asosiy-stavkasini-ko rib-chiqish-boyicha-Pul_kredit-siyesati-tahlili. pdf (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

5 Мирзиёев Ш.М. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Муро-жаатномаси. 25.01.2020. www.uza.uz

6 https://www.gazeta.uz/uz/2020/06/08/jobless/

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)

дек, «...пандемия 450 мингга як,ин оилалар даро-мадига жиддий таъсир к,илиши мумкин»1. Ахолини ижтимоий химоя к,илиш тизимининг манзилли-лигини оширишда ахолига ижтимоий хизматлар курсатиш, камбаFалликка к,арши кураш борасида амалга оширилаётган ижтимоий ислохотларни тизимлаштириш ва ижтимоий химоя к,амрови даражасини ошириш илмий-амалий ахамиятга эга ижтимоий-иктисодий муаммо хисобланади.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Узбекистонлик А.В. Вахабов, Т.М. Ахмедов, К,Х Абдурахмонов, Х.П. Абулк,осимов, Н.М. Мажи-дов, Б.Х. Умурзок,ов, Р.Р. Хасанов, М.К. Абдулла-ева, Р.Ф. Джуманова, Н.К. Зокирова, М.А. Хаки-мова, Б.Ш. Хусанов2 ва бошк,а ик,тисодчи олимлар-нинг илмий ишларида ик,тисодиётни эркинлаш-тириш шароитида ахолини ижтимоий жих,атдан

1 2020 йил 3 июнь куни Узбекистан Республи-каси Президенти Шавкат Мирзиёев раислигида камбаFалликни к,иск,артириш масалалари буйича видеоселектор йиFилишида сузлаган нутк,идан.

https://president.uz/uz/lists/view/3624

2 «Ijtimoiy siyosat». O'quv qo'llanma i.f.d., prof. A.V. Vaxabovning umumiy tahriri ostida - Toshkent.: «Universitet», 2019. 242 b.; Социологические обследование уровня и качество жизни населения с использованием информационной технологий. под.ред. Ахмедов Т.М. - Т.: «Fan va texnologiya», 2017, 132 с.; Ижтимоий соха иктисодиёти. Дарслик. и.ф.д., проф. К.Х. Абдурахмонов тахрири остида. - Т.: «Ик,тисодиёт». 2013. - 418 б.; Абулкосимов Х.П., Хасанов Р.Р. Узбекистонда ижтимоий-иктисодий ислохотлар. -Т.: Академия, 2010. -216 б.; Вахабов А.В., Мажидов Н.М. ЖамFариб бори-ладиган пенсия жам^армасининг Узбекистонда инвестиция сиёсатини амалга оширишдаги роли. Монография. Тошкент: «Университет». 2017. 128 б.; Хасанов Р.Р. Шаклланаётган бозор муносабатлари тизи-мида даромадлар ва уларнинг табак,аланиши. Ик,т. фан. докт. илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореф. - Тошкент, 2005. 40 б.; Абдуллаева М.К. Ижтимоий химоя ва уни тартибга солишни такомил-лаштириш йуналишлари. Ик,тисод фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун такдим этилган диссертация автореферати. - Т.: 2008, 25 б.; Джуманова Р.Ф. Ахоли турмуш даражаси: курсаткичлари ва уни ошириш йуллари. Иктисод фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун такдим этилган диссертация автореферати. - Т.: 2008, 27 б.; Закирова Н. «Совершенствование системы социальной защиты населения в условиях социально-ориентированной рыночной экономики (на примере семей Республики Узбекистан)». - Т. 2001, 24 с.; Хакимова М.А. Реформирование и развития социального сектора Узбекистана в условиях перехода к рынку: Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора экономических наук: - Т.: 2000, 38 с.; Хусанов Б.Ш. Проблемы регулирования финансового механизма социального обеспечения населения: Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук: - Т.: 2011, 25 с.

мухтож катламларини аник,лаш методологияси, мамлакатда ахоли турмуш даражаси ва сифа-тини бахолаш йуналишлари, ижтимоий жихатдан мухтож ахоли к,атламларини ижтимоий химоя к,илишнинг илFор хориж тажрибасидан мамлака-тимиз амалиётида ижодий фойдаланиш имкони-ятлари каби масалалар тадк,ик, этилган. Шу билан биргаликда, ахолини ижтимоий химоя к,илишнинг устувор йуналишларига баFишланган назарий-амалий масалалар комплекс тарзда, тизимли, мах-сус тадк,ик,от объекти сифатида тахлил этилмаган.

Асосий натижалар.

Мустак,илликнинг дастлабки йилларида Узбекистонда маъмурий бошк,арув тизимида шаклланган макроик,тисодий вазият ёмонлашди, ижтимоий муаммоларни вужудга келиши ва ижтимоий-ик,тисодий тафовутларнинг кескин-лашиб кетишига олиб келди. Ушбу холат хукуматимиз олдига бозор ик,тисодиётига утишга каратилган ислохотларни амалга ошириш жараё-нида ижтимоий барк,арорликни таъминлаш, кучли ижтимоий сиёсат юритиш, ижтимоий жихатдан мухтож булган ахоли к,атламларини ижтимоий химоя килиш каби ижтимоий-ик,тисодий вази-фаларни куйилишига сабаб булди.

Мустак,иллик даврида Узбекистонда амал к,илаётган ахолини ижтимоий химоя к,илиш тизимининг манзиллилиги кучайиб борди. Ушбу холат ахолини ижтимоий химоя к,илишга к,аратилган чора-тадбирларни молиялаштиришда бюджет маблаFларидан самарали фойдаланиш имкони-ятини берди. Жумладан, 1991-1999 йиллар мам-лакатимизда бозор ик,тисодиёти муносабатларига хос ахолини ижтимоий химоя к,илиш тизимини ва ахолини ижтимоий химоя к,илишнинг хукукий-институционал базасини шакллантириш боск,ичи булди.

2000-2009 йилларда ахолини ижтимоий химоя килишда фукароларнинг узини узи бошк,ариш органларининг ролини ошириш орк,али ахолини манзилли ижтимоий химоя к,илишнинг узига хос механизми яратилди. 2010-2015 йиллар эса, ахолини ижтимоий химоя к,илишнинг манзил-лилигини ошириш ва бюджет маблаFларидан мак,садли фойдаланишнинг меъёрий асосларини такомиллаштириш боск,ичи булди.

2016 йилдан хозирга кддар мамлакатимизда ахолини ижтимоий химоя к,илиш сохасида амалга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)

оширилаётган х,ук,ук,ий-институционал ислох,отлар ах,олига муносиб турмуш даражаси ва сифатини таъминлаш, уларнинг турмуш фаровонлигини баркарор ошириб бориш ва жамиятнинг ижти-моий таркибини такомиллаштириш боскичи сифатида ижтимоий хизматларнинг сифати ва куламини кенгайтиришга каратилмокда.

Узбекистонда сунгги йилларда ЯИМнинг 9,7 фоизи ах,олини ижтимоий х,имоя тизимига йуналтирилди. Жумладан, ушбу маблаFларнинг 72,0 фоизи ёки ЯИМнинг 6,9 фоизи пенсия таъ-миноти хизматларини молиялаштиришга сарф-ланади. Мамлакатимиз ах,олисининг 23,0 фоизи у ёки бу турдаги пенсия ва ижтимоий нафак,алар билан таъминланган булиб, 2 ёшгача болали оила-ларнинг 63,0 фоизи бола парвариши учун нафак,а, куп болали оилаларнинг 14 ёшгача нафак,а таъми-нотини 88,0 фоиз оилалар олмайди. Узбекистонда ах,олини ижтимоий х,имоя к,илиш тизимининг ман-зилли йуналтирилганлигига карамай, ижтимоий жих,атдан мух,тож оилаларнинг фак,ат 48,0 фоизи ижтимоий х,имоя дастурлари билан к,амраб олин-ган1.

Халкаро камбаFаллик чегараси буйича куйи урта даромадли мамлакатлар учун кам таъмин-ланганлик даражаси кунига 3,2 доллар, урта даромадли мамлакатлар учун эса кунига 5,5 дол-ларни куллаш тавсия этилади. Ушбу ёндашувга асосланиб, 5,5 доллар чегарани олинганда мам-лакатимизда кам таъминланганлик даражаси 36,6 фоизни ва 3,2 доллар деб олинганда эса 9,6 фоизни ташкил этди. Жах,он банкининг х,исоб-китобларига кура, камбаталликнинг юк,ори даражаси Самарканд, Сурхондарё, Сирдарё, Андижон вилоятлари ва К,орак,алпотистон Республикасида кузатилмокда2.

1 Построение системы социальной защиты, соответствующей интересам детей и молодежи в Узбекистане. ЮНИСЕФ 2019 г. 145 с. https://www.unicef.org/uzbekistan/media/2756/file/ Uzbekistan%20SP%20ovel-view%20paper%20-%20 RUS%20FINALJuly2019%20.pdf (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

2 Построение системы социальной защиты, соответствующей интересам детей и молодежи в Узбекистане. ЮНИСЕФ 2019 г. 145 с. https://www.unicef.org/uzbekistan/media/2756/file/ Uzbekistan%20SP%20overview%20paper%20-%20 RUS%20FINAL_.luly2019%20.pdf (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

Узбекистондаги камбаталлик х,олати тутрисида тулик, тасаввурга эга булиш учун уларнинг ижтимоий х,олатини тах,лил этиш максадга мувофик Тадк,ик,от натижаларига кура, Узбекистан буйича 7 миллион 192 минг хонадон руйхатга олинган булса, улардан 300 мингдан зиёди ижтимоий ёрдамга мух,тож оилалар каторига киради3. Кам таъминланган оила уртача 7 кишидан иборат булиб, оила бошлиFининг уртача ёши 50 ёшдан юкори ва у олий маълумотга эга эмас. Жумладан, 11 фоиз кам таъминланган оиланинг бошлити ишсиз, 93 фоиз х,олатларда эса олий маълумотга эга эмас, ва уларнинг факат 24 фоиз урта мах-сус маълумотга эга. Кам таъминланган оилаларнинг мех,натга лаёкатли аъзоларининг 43 фоизи доимий иш жойига эга эмас, 93 фоизи марказий иситиш тизимига, 96 фоизи марказий канализация тизимига ва 66 фоизи марказий сув таъми-нотига уланмаган4.

Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 18 майдаги ПФ-5996-сон «Коронави-рус пандемияси даврида ах,оли ва тадбиркорлик субъектларини к,уллаб-к,увватлаш буйича навбат-даги чора-тадбирлар туFрисида»ги Фармонига мувофик 14 ёшгача болалари булган оилаларга нафака, икки ёшга тулгунга кадар бола парвариши буйича нафака ва моддий ёрдам олувчи-лар сони 2020 йил 1 июндан кушимча 10 фоизга оширилди ва ушбу дастурларни молиялаштириш учун 220 млрд. сум маблаF ажратилди.

Мамлакатимизда ах,олини ижтимоий х,имоя тизимининг камчиликлари куйидагилардан иборат5:

- х,имояланишга мойилларнинг камрови (жумладан, болаларни) даражасининг пастлиги;

- нафакалар микдорининг камлиги;

3 http://uza.uz/oz/society/tanzila-norboeva-eng-kamba-allik-darazhasida-yashayetgan-300-19-06-2020 (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

4 https://review.uz/uz/post/ozbekistonda-kambagallik-darajasi-kambagallikni-kamaytirish-uchun-nima-qilish-keraк_(Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

5 Вахабов А.В. Хажибакиев Ш.Х. Ах,олини ижтимоий х,имоя к,илиш тизимининг манзиллилигини ошириш амалиётини модернизациялаш - ижтимоий хизмат-лар ракобатбардошлигини оширишнинг уйстувор йуналишидир. // «Рак,обатбардош ик,тисодиёт ва уни амалга ошириш йуналишлари» мавзусидаги республика илмий-амалий конференция материаллари туплами. - Т.: УзМУ. 2018 й. 15-23 б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)

- аксарият кам таъминланган оилаларнинг нафака олмаслиги;

- нафакаларни тайинлаш жараёнининг мураккаблиги;

- молиялаштириш манбаларининг етишмас-лиги.

Узбекистонда ижтимоий химоя тизимининг самарадорлигига катор омиллар таъсир курсатиб, уларни хал этиш оркали 2030 йилга кадар булган муддатда мамлакатимизда ахолини ижтимоий химоя дастурлари билан тулик камраб олиш мум-кин булади:

- ахолини ижтимоий химоя килиш тизимининг манзиллилигини кучайтириш номи асосида 2010 йилларда кам таъминланган оилаларда бола парвариши буйича бериладиган нафака 3 ёшдан 2 ёшга кискартирилди;

- куп болали оилаларга балс^ат ёшига етма-ган болалар учун туланадиган нафака 16 ёшдан 14 ёшга туширилди;

- кам таъминланганлар учун манзилли ижтимоий ёрдам курсатишнинг яхши йулга куйилмаганлиги (кам таъминланган оилаларнинг 52 фоизи ижтимоий химоя дастурлари билан камраб олинмаган);

- мамлакатда норасмий бандлик курсаткичи (2019 йилда норасмий секторда банд булганлар сони мехнат мигрантларини хисобга олма-ганда 5 368,3 минг1 кишини ташкил этди) юкори булганлиги сабабли даромад даражасини аниклашнинг мураккаблиги ва самарасизлиги. Шунингдек, оила даромади киска муддат ичида узгариб туриши натижасида ижтимоий жихатдан мухтож ахолини аник,лашдаги кийинчиликларни вужудга келиши;

- бола нафакасини олувчилар мехнат бозо-рига ишлаш учун чикса, боласи учун нафака олиш хукукидан айрилиши мумкин. Натижада оиланинг уз даромад манбаларини кенгайтиришга булган интилишининг пасайиши.

Мамлакатда бозор муносабатлари ривожлана боргани сари давлат ахолини ижтимоий химоя килишдаги уз мажбуриятларини боскичма-боскич бюджетдан ташкари максадли ижтимоий фонд-лар ва хайрия жамFармаларига утказиб боради.

1 https://mehnat.uz/uz/news/2019-yilda-uzbekistonning-ishsizlik-darazhasi-qancha (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

Бу эса ахолини ижтимоий химоя килиш камрови ва унинг манзиллилигини ошириш учун замин яратади. Бюджетдан ташкари максадли ва хайрия жамFармалари фаолияти самарадорлиги улар-нинг харажатларининг камида 85 фоизи функционал максадига йуналтирилганлигида уз аксини топади2.

2020 йилда бошланган "Covid-19" пандемияси мамлакатимизда 450 мингга якин оилаларнинг даромадига жиддий таъсир курсатди. Жумладан, бокувчисини йукотган оилалар сони 155 минг, 5 нафардан ортик фарзанди бор кам таъминланган оилалар сони 81 минг, ёлFиз яшовчи кекса-лар 16 минг нафарни ташкил этди3. Ушбу холат мамлакатимизда урта даромадли оилаларнинг аксарият кисми камбаFаллик чегарасида яшаёт-ганлигидан далолат беради. 2020 йилда бошланган коронавирус пандемияси сабабли мамлакати-миздаги камбаFал хонадон хужаликлари улуши-нинг 6 ой ичида 8 фоиздан 21 фоизга етганлиги юкорида билдирилган фикримизнинг исботидир. Узбекистан Республикаси Марказий банки томо-нидан уй хужаликлари даромадлари ва истеъмол харажатлари таркиби буйича статистик маълу-мотларни туплаш учун 2020 йилда утказилган "Уй хужаликлари харажатлари ва даромадлари буйича суров (УХДС)" натижаларига кура, пандемия сабабли хонадон хужаликларининг 56 фои-зини даромадлари камайганлиги ва 15 фоизи эса умуман даромадсиз колганлиги аникланган (1-расмга каранг)4.

Узбекистан Республикаси Марказий банки томонидан амалга оширилган суровнома тан-ланма кузатиш усулида амалга оширилган булиб,

2 Вахабов А.В. Бозор муносабатлари тизимидаги ижтимоий фондлар. - Т.: Шарк, 2003, 268 б.

3 2020 йил 3 июнь куни Узбекистон Республикаси Президента Шавкат Мирзиёев раислигида камбаFалликни кискартириш масалалари буйича видеоселектор йиFилишида сузлаган нуткидан. https://president.uz/ uz/lists/view/3624 (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

4 Ахоли турмуш даражаси ва инфляция. Ахборот-тахлилий маълумот. Узбекистон Республикаси Марказий банки. - Т. 2020 й. https://cbu.uz/upload/iblock/926/ Turmush_darazhasi_vajnflyatsiya.pdf (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.); Марказий банк асосий ставкасини куриб чикиш буйича Пул-кредит сиёсати тахлили. Узбекистон Республикаси Марказий банки. - Т. 2020 йил 23 июль. https://cbu.uz/upload/iblock/3cd/Markaziy-bank-asosiy-stavkasini-korib-chiqish-boyicha-Pul_kredit-siyesati-tahlili. pdf (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)

1-расм. Хонадон хужаликларининг уртача ойлик даромадлари тугрисидаги маълумот (фоизда)1.

2-расм. Пандемиянинг оилавий даромад ва жамгармага таъсири (фоизда)2.

унда жами 6 987 та респондент камраб олинди. Суровнома натижалари шуни курсатдики, пандемия сабабли 15 фоиз оила даромадсиз колган булса, 56 фоиз оилаларнинг даромадларини камайтирди. Шу билан бир каторда, 48 фоиз оилаларнинг жам€армаларининг камайтирган булса, 28 фоиз оилалар жамfармасиз колганлиги

1 Марказий банк асосий ставкасини куриб чикиш буйича Пул-кредит сиёсати тахлили. Узбекистон Республикаси

Ма " ^ """ " " ------/

аникланди (2-расмга каранг) 3. Расмий маълумот-ларга Караганда, мамлакатимизда камба€аллик даражасини базавий истеъмол харажатлари микдоридан келиб чиккан холда бахоланганда, пандемия сабабли ушбу курсаткич 1,5 марта орт-ганлиги аникланди4. Ушбу холат ахолини ижти-моий химоя килишнинг фаол дастурлари сама-радорлигини ошириш оркали оилаларнинг даро-

арказий банки. - Т. 2020 йил 23 июль. https://cbu.uz/ upload/iЫock/3cd/Markaziy-bank-asosiy-stavkasim-koNb-cniqish-boyicha-Pul_kredit-siyesati-tahlili.pdf (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.) маълумотлари асосида тузилган 2 Марказий банк асосий ставкасини куриб чикиш буйича Пул-кредит сиёсати тахлили. Узбекистон Республикаси Марказий банки. - Т. 2020 йил 23 июль. https://cbu.uz/ upload/iЫock/3cd/Markaziy-bank-asosiy-stavkasim-koNb-cniqish-boyicha-Pul_kredit-siyesati-tahlili.pdf (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.) маълумотлари асосида тузилган

3 Марказий банк асосий ставкасини куриб чикиш буйича Пул-кредит сиёсати тахлили. Узбекистон Республикаси Марказий банки. - Т. 2020 йил 23 июль. https:// cbu.uz/upload/iЫocl</3cd/Markaziy-bank-asosiy-stavkasiш-korib-chiqish-boyicha-Pul_kredit-siyesati-tahlili.pdf (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.) маълумотлари асосида.

4 https://kun.uz/news/2020Z12/25/pandemiya-sharoitida-ozbekistonda-kambagallik-korsatkicЫ-taxmman-15-barobarga-ortgam-malum-qilmdi (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

3-расм. Оилаларнинг даромад манбаи тухтаганда, уртача яшаш учун шакллантирилган

жамгармаларнинг етарлилик муддати1.

мад базасини янада мустахкамлаш заруриятини уЙFотади.

КамбаFалликни вужудга келиши, уни ривож-ланишига таъсир курсатувчи омиллардан бири бу оиланинг уз молиявий ресурсларини бошкара олмаслиги ва турли кутилмаган вази-ятлар учун жамFармаларни шакллантирмаган-лиги хисобланади. Тахлиллар курсатишича, бугунги кунда 37,4 фоиз оилаларнинг даромад манбаларида узилиш булган ёки мехнат фаоли-ятини тухтатганда маълум бир муддат яшаш учун жамFармалари мавжуд эмас. 23,6 фоиз оилаларда 1 ойгача, 21,7 фоиз оилаларнинг эса 1-3 ойгача яшаш учун етарли булган жамFармаларга эга экан-лиги аник,ланди (3-расмга каранг)2.

Фикримизча, Узбекистонда ахолини ижтимоий химоя килиш тизимининг манзиллилигини оши-риш учун куйидаги чора-тадбирларни амалга ошириш максадга мувофик:

- Узбекистонда амалга оширилаётган фаол ижтимоий химоя дастурлари самарадорлигини таъминлаш максадида ахолига курсатилаётган ижтимоий хизматлар, жумладан, таълим, соFлик1ни саклаш тизимида курсатилаётган хизматларни сифат жихатдан такомиллаштириш;

1 Ахолининг истеъмол кайфияти шархи. 2020 йил IV чорак. Узбекистан Республикаси Марказий банки. Тош-кент-2021, 10 б. маълумотлари асосида тузилган https:// cbu.uz/upload/iblock/cíbd/Istelтюl-kayf¡yati.pdf (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

2 Ахолининг истеъмол кайфияти шархи. 2020 йил IV чорак. Узбекистан Республикаси Марказий банки. Тошкент-2021, 10 б. https://cbu.uz/upload/iblock/dbd/ Istemol-kayfiyati.pdf (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

- ах,олини ижтимоии химоя килишнинг ривожланган мамлакатлар амалиётидан келиб чикиб, мамлакатимизнинг ижтимоий-иктисодий хусусиятларини инобатга олган холатда ахолининг ижтимоий жихатдан мухтожлиги чегарасини ишлаб чикиш ва амалиётга яшаш минимумининг ижтимоий стандартларини жорий этиш;

- кам таъминланган ахоли катламларининг даромад базасини мустахкамлашга каратилган бандлик дастурларини ишлаб чикиш ва бунда оилавий тадбиркорлик фаолиятига раFбатлантирувчи омил сифатида караш лозим. Ижтимоий химояга мухтож, кам таъминланган оилаларга оилавий тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш учун имтиёзли кредитлар ажра-таётган микромолиялаштириш институтларини кенгайтириш;

- ахолини ижтимоий химоя килиш тадбир-ларини молиялаштириш учун пандемия шаро-итида булгани каби бюджетдан ташкари ман-баларни, жумладан, хайрия ташкилотлари ва хомийлар маблаFларини жалб этишни кенгай-тириш. Бу кам таъминланган оилаларни ижтимоий химоя билан камрови даражасини ошириш билан бир каторда ижтимоий нафака ва туловлар микдорини сезиларли даражада усишига замин яратади;

- кам таъминланган оилаларга уй-жой ком-мунал туловларни тулаш жараёнида давлат бюд-жети хисобидан максадли ва манзилли субсиди-ялашни жорий этиш.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)

Фойдаланилган адабиётлар:

1. 2020 йил 3 июнь куни Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев раисли-гида камбаталликни кискартириш масалалари буйича видеоселектор йитилишида сузлаган нуткидан. https://president.uz/uz/lists/view/3624 (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

2. Ахоли турмуш даражаси ва инфляция. Ахборот-тахлилий маълумот. Узбекистон Республикаси Марказий банки. - Т. 2020 й. https://cbu.uz/upload/iblock/926/Turmush_darazhasi_ va_inflyatsiya.pdf (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

3. Марказий банк асосий ставкасини куриб чикиш буйича Пул-кредит сиёсати тахлили. Узбекистон Республикаси Марказий банки. - Т. 2020 йил 23 июль. https://cbu.uz/upload/ iblock/3cd/Markaziy-bank-asosiy-stavkasini-korib-chiqish-boyicha-Pul_kredit-siyesati-tahlili.pdf (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4. Ахолининг истеъмол кайфияти шархи. 2020 йил IV чорак. Узбекистон Республикаси Марказий банки. Тошкент-2021, 10 б. https://cbu.uz/upload/iblock/dbd/Istemol-kayfiyati.pdf (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

5. Вахабов А.В. Бозор муносабатлари тизимидаги ижтимоий фондлар. - Т.: Шарк, 2003, 268 б.

6. Вахабов А.В. Хажибакиев Ш.Х. Ахолини ижтимоий химоя килиш тизимининг манзилли-лигини ошириш амалиётини модернизациялаш - ижтимоий хизматлар ракобатбардошлигини оширишнинг уйстувор йуналишидир. // «Ракобатбардош иктисодиёт ва уни амалга ошириш йуналишлари» мавзусидаги республика илмий-амалий конференция материаллари туплами. - Т.: УзМУ. 2018 й. 15-23 б.

7. Доклад о социальной защите в мире в 2017-2019 годах. Обеспечение всеобщей социальной защиты для достижения Целей в области устойчивого развития / Группа технической поддержки по вопросам достойного труда и Бюро МОТ для стран Восточной Европы и Центральной Азии. - Москва: МОТ, 2018. 7-с.

8. Кризис ^^-19 и неформальная экономика: Срочные меры реагирования и политические вызовы. - Отраслевая справка МОТ. Май 2020 г.

9. Мирзиёев Ш.М. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 25.01.2020. www.uza.uz

10. Построение системы социальной защиты, соответствующей интересам детей и молодежи в Узбекистане. ЮНИСЕФ 2019 г. https://www.unicef.org/uzbekistan/media/2756/file/ Uzbekistan%20SP%20overview%20paper%20-%20RUS%20FINAL_July2019%20.pdf (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

11. http://uza.uz/oz/society/tanzila-norboeva-eng-kamba-allik-darazhasida-yashayetgan-300-19-06-2020 (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

12. https://kun.uz/news/2020/12/25/pandemiya-sharoitida-ozbekistonda-kambagallik-korsatkichi-taxminan-15-barobarga-ortgani-malum-qilindi (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

13. https://mehnat.uz/uz/news/2019-yilda-uzbekistonning-ishsizlik-darazhasi-qancha (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

14. https://www.gazeta.uz/uz/2020/06/08/jobless/ (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

15. https://review.uz/uz/post/ozbekistonda-kambagallik-darajasi-kambagallikni-kamaytirish-uchun-nima-qilish-kerak (Мурожаат санаси: 20.04.2021 й.)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.