Научная статья на тему 'МУЛКЧИЛИК МУНОСАБАТЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИДА ЎРТА МУЛКДОРЛАР ҚАТЛАМИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА КАМБАҒАЛЛИКНИ ҚИСҚАРТИРИШ ЙЎЛЛАРИ'

МУЛКЧИЛИК МУНОСАБАТЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИДА ЎРТА МУЛКДОРЛАР ҚАТЛАМИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА КАМБАҒАЛЛИКНИ ҚИСҚАРТИРИШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
175
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мулкчилик / ўрта мулкдорлар / даромад / даромадларни турлари / мулкдан оли­ надиган даромад / хизматлар / хусусий тадбиркорлик / камбағалликни қисқартириш / қатлам. / собственник / средний собственник / доход / структура доходов / доходы от собственности / услуги / частное предпринимательство / слой / сокращение бедности.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ходиев Баходир Юнусович, Зияев Турғун Муслимович, Исроилова Шоира Турғуновна, Ёқуб Дилдора Турғуновна

Мақолада ўрта мулкдорлар қатламини шакллантириш жараёни ва камбағаллик даражасини қисқартириш йўллари ҳамда унинг ижтимоий­иқтисодий аҳамияти баён қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПУТИ ФОРМИРОВАНИЯ СРЕДНОГО СЛОЯ СОБСТВЕННИКОВ И СОКРОШЕНИЯ БЕДНОСТИ В ПРОЦЕССЕ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ОТНОШЕНИЙ СОБСТВЕННОСТИ

В статье освещён процесс формирования среднего слоя собственников и пути сокращения уровня бедности, а также социально­экономическое значение этого процесса.

Текст научной работы на тему «МУЛКЧИЛИК МУНОСАБАТЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИДА ЎРТА МУЛКДОРЛАР ҚАТЛАМИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА КАМБАҒАЛЛИКНИ ҚИСҚАРТИРИШ ЙЎЛЛАРИ»

у

Ходиев Баходир Юнусович,

Корея давлатининг Кемён университетининг Фахрий доктори, иктисод фанлари доктори, профессор

Зияев Тургун Муслимович,

Тошкент давлат иктисодиёт университети, "Фундаментал иктисодиёт" кафедраси фахрий аъзоси, иктисод фанлари номзоди, доцент, Тошкент давлат иктисодиёт университети Фахрий доктори

Исроилова Шоира Тургуновна,

иктисод фанлари номзоди, доцент Ё^уб Дилдора Тургуновна,

Тошкент ноширлик - матбаа фаолияти сох,асида мутахассисларни тайёрлаш коллежи умумкасбий фанлар кафедраси катта укитувчиси, магистр, Тошкент давлат иктисодиёт университети мустакил изланувчиси

МУЛКЧИЛИК МУНОСАБАТЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИДА УРТА МУЛКДОРЛАР КАТЛАМИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА КАМБАГАЛЛИКНИ КИСКАРТИРИШ ЙУЛЛАРИ

УДК: 330.1(575.1)

ХОДИЕВ Б.Ю., ЗИЯЕВ Т.М., ИСРОИЛОВА Ш.Т., ЁК,УБ Д.Т. МУЛКЧИЛИК МУНОСАБАТЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИДА УРТА МУЛКДОРЛАР КАТЛАМИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА КАМБАГАЛЛИКНИ КИСКАРТИРИШ ЙУЛЛАРИ

Маколада урта мулкдорлар катламини шакллантириш жараёни ва камбаFаллик даражасини кискартириш йуллари х,амда унинг ижтимоий-иктисодий ах,амияти баён килинган.

Таянч иборалар: мулкчилик, урта мулкдорлар, даромад, даромадларни турлари, мулкдан оли-надиган даромад, хизматлар, хусусий тадбиркорлик, камбаFалликни кискартириш, катлам.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

ХОДИЕВ Б.Ю., ЗИЯЕВ Т.М., ИСРОИЛОВА Ш.Т., ЁК,УБ Д.Т. ПУТИ ФОРМИРОВАНИЯ СРЕДНОГО СЛОЯ СОБСТВЕННИКОВ И СОКРОШЕНИЯ БЕДНОСТИ В ПРОЦЕССЕ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ОТНОШЕНИЙ СОБСТВЕННОСТИ

В статье освещён процесс формирования среднего слоя собственников и пути сокращения уровня бедности, а также социально-экономическое значение этого процесса.

Ключевые слова: собственник, средний собственник, доход, структура доходов, доходы от собственности, услуги, частное предпринимательство, слой, сокращение бедности.

ХОDIEVB.YU., ZIYAEV Т.М., ISROILOVA SH.T., YAKUB D.Т. WAYS TO FORM THE MIDDLE PROPRIETARY LAYERAND REDUCE POVERTY IN THE PROCESS OF IMPROVING PROPERTY RELATIONS

In the article the process of middle-class capital owners' development, ways of declining poverty rate and the socio - economic importance of the trends have been illustrated.

Key words: ownership, middle class capital owners' income and its types, capital gains, services, private business, declining poverty.

Президентимиз Шавкат Мирзиёев Олий Маж-лисга йуллаган Мурожаатномада к,айд этилгани-дек, "Халкимиз эртага эмас, узок келажакда эмас, айнан бугун уз х,аётида ижобий узгаришларни куришни истайди. Бизнинг мех,наткаш, оккунгил, баFрикенг халкимиз бунга тула х,аклидир... Халкимизнинг акл-кудрати ва салох,иятига тая-ниб, биз бу йулда дастлабки, лекин ута мух,им ва салмокли натижаларга эришмокдамиз... Энг мух,ими, ислох,отларимиз самарасини юртимизда яшаётган х,ар бир инсон, х,ар бир оила бугун уз х,аётида х,ис этиши керак" [1].

Шунинг учун х,ам, мустакилликни дастлабки кунларидан бошлаб, кичик бизнесни ривожлантириш асосида ракобатдош миллий иктисодиётни яратиш х,амда дунё иктисодий мех,нат так,симотида муносиб урин эгаллаш пиро-вард максад килиб олинди. Айни пайтда мам-лакатда демократик ислох,отларни амалга оши-риш ва ортга кайтмаслиги кафолати булган мулк-дорлар катламини яратишга алох,ида эътибор каратилди.

Ана шулардан маълум буладики, бозор иктисодиётига утиш даврида, иктисодий узгаришлар жараёнини янада тезлаштириб чина-кам мулкдорлар катламини шакллантириш энг долзарб вазифалардан бири х,исобланади. Чунки, инсон узини чинакамига мулкдор деб х,ис этмас экан, уз ^укуклари учун, пировард натижалар ва ишлаб чикариш самарадорлиги учун мулкдор сифатида курашмайди. Жамиятда барк,арорликни саклаб колиш ва х,имоя килишга интилмайди.

Ах,оли орасида х,ак,ик,ий мулкдорлар урта катламнинг купчиликни ташкил этиши мамла-катда ижтимоий-ик,тисодий ислох,отларни оркага кайтариш имкониятларини бартараф этишнинг кафолати х,исобланади.

Чинакам мулкдорлар катлами х,ам, мул-кни давлат тасарруфидан чикариш ва хусусий-лаштиришни изчил амалга ошириш х,исобига, иктисодиётда таркибий узгаришлар ва модернизация асосида, х,ам кичик ва хусусий тадбир-корликни ривожлантиришни раFбатлантириш, кимматли ^озлар бозорини яратиш х,исобига куп укладли иктисодиётни вужудга келтириш йули билан шакллантирилади.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги.

Хозирги кунда биз, стратегик жих,атдан олганда, куп укладли иктисодиётни вужудга келтириш вазифасини куймокдамиз. Бунда устувор-лик хусусий мулкка, кичик бизнес ва хусусий тад-биркорликка берилади.

Республикамизнинг узига хослиги, ишчи кучи-нинг х,аддан ташкари куплиги, ривожланган кишлок хужалик ва хомашё базаси, ах,олининг анъаналари, рух,ияти кичик ва оилавий бизнесни, хусусий тадбиркорликни фаол ривожлантиришни объектив зарурият килиб куймокда.

Чунки, кичик бизнес - жамиятда х,ам иктисодий, х,ам сиёсий вазиятни муътадиллаштиришга ёрдам берадиган урта тад-биркорлар катламининг пайдо булиши демак-дир. Бу - республика бозорини зарур истеъмол товарлари ва хизматлар билан бойитади, янги

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

иш уринлари яратади. Кичик ва хусусий тад-биркорликни кенг, хамма жойда ривожланти-риш хисобигагина биз Fоят кескин муаммони - ахолининг иш билан бандлигини таъминлаш ва камбаFалликни кискартириш вазифасини хал килишга эришган буламиз.

Хукумат томонидан хусусий тадбиркорлик ривожлантирилиши учун кулай шароит яратил-ганлиги сабабли, бизда асосан урта катлам яра-тилди.

Дунёда XXI асрдаги глобаллашув жараё-нида давлатнинг демократлашуви, энг аввало, фукаролик жамиятининг ривожланиши билан бевосита боFлик1. Хозирда фукаролик жамиятининг ривожланишининг турли катламлари ора-сидаги фарк куплаб Fарб давлатларида муаммога айланмокда. Масалан Европанинг бир к,атор давлатларида энг бой фукаролар 10 %ининг даро-мади энг камбаFал фукаролар 10 %ини даро-мадига караганда 8-10 марта куп. Бу курсаткич АК,Шда 16-18 ни ташкил этса, Россияда эса 13,4 мартага етган. Швеция, Германия, Австрия каби демократик ривожланган давлатларда миллий даромадни так,симлашнинг прогрессив тизимини яратиш оркали урта катламни мустахкамлаш максадида кенг куламли ижтимоий-сиёсий ислохотлар утказилди. Натижада ахоли турли катламларининг турмуш даражаси кутарилиб, фукаролик институтлари хукумат ислохотларини фаол куллаб-кувватлади. Бошкача айтганда, давлат хамда демократик институтлар уртасида икки томон манфаатларига жавоб берадиган фукаролик жамиятининг ривожланишининг энг макбул шароити яратилди [2].

Шунинг учун хам мамлакатимизда мустакилликнинг дастлабки давридан бош-лаб демократик ва хукукий давлатни шак-ллантиришга эътибор берилди ва ушбу вазифа Узбекистан Конституциясида белгилаб куйилган.

Бугунги кунда ривожланган мамлакатлар ахолисининг асосий кисмини урта катлам ташкил килади. Жамиятда урта катлам канчалик куп булса, у шунчалик баркарор булади. Урта катлам жамиятнинг жадал тараккиётини таъминлайди.

Урта мулкдорлар катлами шаклланган давлатларда иктисодий ва ижтимоий тараккиётда катта ижобий ютуклар кулга киритилган. Масалан, Хитой, Япония, Корея, Сингапур ва бошкалар.

Кичик ва урта даражадаги ишлаб чик,аришни ривожлантириш, бир томондан, куп укладли ара-лаш иктисодиётга олиб келса, иккинчи томондан, урта мулкдорлар катламини шакллантиришни жадаллаштиришга асос булиб хизмат килади.

Тадк,ик,от мацсади.

Бизнинг фикримизча, урта мулкдорлар мурак-каб иктисодий шароитда хам расмий усулда хамда, конуний йул билан сарфлаган мехнат ва воситалари хисобига узини-узи таъминлаб-гина колмай, жамиятдаги ижтимоий-сиёсий баркарорликни саклаб колишга хам хисса кушади.

Ана шу нуктаи назардан келиб чикиладиган булса, мамлакатимиз ахолиси орасида урта мулкдорлар хиссаси 70-80 фоиздан кам булмаслиги керак. Албатта, кайси катламга мансублигини белгилайдиган асосий мезон - бу мулкдир. Жамиятда ижтимоий катлам мулк микдори билан бел-гиланади.

Узбекистонда 1992 йилда утказилган давлат, муниципиал ва махкама уй-жой фондининг хусусийлаштирилиши натижасида 1 миллиондан ортик фукаролар уй-жой мулкига эга булдилар. Давлат уй-жой фондининг карийб 98,8 фоизи фукароларга хусусий мулк килиб берилди. Шун-дан 30 фоизи эса маданият, маориф ва соFликни саклаш ходимларига умуман текин хусусий-лаштириб берилди. Бундан ташкари, уларнинг купчилиги даромад келтирадиган бошка мол-мулк шаклларига, яъни автомашина, кахвахона, офис бинолари, хусусий мехмонхоналар, ферма, устахона, кичик саноат ва кишлок хужалик кор-хоналарига хам эгадирлар.

Ана шундай мулк эгалари борлигининг узи хам сиёсий вазиятни баркарорлаштиришга хизмат килади. Чунки бундайларнинг бошкача шароитда йукотадиган мулклари бор. Шунинг учун хам, урта мулкдорлар хамиша ижтимоий тузумни мустахкамлаш тарафида турган, ижтимоий ларзаларга йул бермаган.

Асосий натижалар.

Урта мулкдорлар катламини шакллантириш узок давом этадиган тарихий жараёндир. Урта мулкдорлар катламини жадал суръатларда шак-ллантиришдан барча баробар манфаатдор.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

1-жадвал. Узбекистан ах,оли умумий даромадларининг таркиби ва унда кичик тадбиркорликдан

олинган даромадлар улуши, фоизда [6]

Курсаткичлар Йил

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Мехнат фаолиятидан олинган даромадлар 70.0 69.4 67.3 66.6 69.2 72.8 73.3 73.7 69,3 69,7 69.8

Трансферт-лардан, мол-мулк ва бошка манбалардан олинган даромадлар 30.0 30.6 32.7 33.4 30.8 27.2 26.7 26.3 28.9 30,9 30.7

Кичик тадбиркор-ликдан олинган даромадлар 47.1 49.0 49.8 50.7 51.8 52.4 55.2 56.1 56.8 59,5 58.0

Узбекистон хукумати урта мулкдорлар катламини шакллантириш ва ривожлантириш-нинг хукукий, молиявий шарт-шароитларини тулик яратиб берди.

Мамлакатимизда хакикий мулкдорлар карор топиши давлатнинг мазкур йуналишдаги изчил ва ахамиятли сиёсати оркали жадал суръатларда амалга ошиб, тез орада узининг ижобий нати-жаларини курсатди. Узбекистонда 1990 йилда нодавлат секторининг ЯИМдаги улуши 38,1 фоиз булган булса, 2020 йилга келиб 82,0 фоизни таш-кил этди.

Иктисодиёт нодавлат секторининг шаклла-нишида мулкни давлат тасар-руфидан чикариш ва хусусийлаштириш жараёнларининг ахамияти катта булди.

Биргина 2000-2020 йиллар мобайнида эса 14450 та давлат тасарруфидаги корхона ва объ-ектлар хусусийлаштирилди ва бу даврда хусу-сийлаштиришдан тушган пул маблаFлари хажми 2526,0 миллиард сумни ташкил этди.

Жамият аъзолари даромадлари хам ошиб бормокда. Мустакиллик йиллари мобайнида ахоли даромадлари хажми 13 баробардан купрок ошган. Сунги йилларда хукуматимиз томонидан ахоли даромадлари ва турмуш дара-жасини янада ошириш, фукароларни ижтимоий куллаб кувватлаш максадида амалга оширила-ётган чора-тадбирлар натижасида ахоли жон бошига туFри келадиган даромадлар, иш хаки ва пенсиялар изчил равишда усиб боргани яккол намоён булмокда. Масалан, ахоли жон бошига туFри келадиган даромадлар 2000 йилда 96,4 минг сум, 2005 йилда 371,8 минг сум булган

булса, 2017 йилда 5800 минг сумни, 2018 йилда 7463,3 минг сум, 2019 йилда 10266,4 минг сумни, 2020 йилда эса 11700 минг сумни ташкил этди [3].

2020 йилда даромадлар таркибида мехнат фаолиятидан олинган даромадларнинг улуши 69,8 фоизни (2010 йилда 69,0 фоиз), трансферт шаклида олинган даромадларнинг улуши 25,5 фоизни (2010 йилда 30,0 фоиз), мол-мулкдан олинган даромадларнинг улуши 3,0 фоизни (2010 йилда 2,2 фоиз), шахсий истеъмол учун узида ишлаб чик,арилган хизматлардан олинган даромадларнинг улуши эса 2,4 фоизни (2010 йилда 1,8 фоиз) ташкил этган [4]. Мехнат фаолиятидан олинган даромадлар улуши купайишининг асо-сий омили булиб янги иш уринларини яратиш орк,али ахоли бандлигини оширишга каратилган максадли чора-тадбирларни амалга ошири-лиши натижасида юзага келганлигидир. Шунинг-дек, кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектла-рини куллаб-кувватлашга каратилган максадли чора-тадбирларни амалга оширилиши натижасида ахолининг кичик тадбиркорликдан олинган даромадларнинг улуши йил сайин ошиб бориб, 2020 йилда 58,0 фоизни ташкил этди [5].

Шунингдек, кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларини куллаб-кувватлашга каратилган максадли чора-тадбирларни амалга ошириши натижасида ахолининг кичик тадбиркорликдан олинган даромадларнинг улуши йил сайин ошиб бормокда. Масалан, бу курсаткич 2010 йилда 47,1 фоизни, 2015 йилда 52,4 фоизни ташкил этган булса, 2020 йилда 58,0 фоизни ташкил этди. Ахоли даромадлари таркибини кейинги йил-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

2-жадвал. Ахолининг узо^ муддат фойдаланиладиган товарлар билан таъминланганлиги, 100 та

уй хужалиги [9]

Махсулот тури 2000 йил 2005 йил 2010 йил 2015 йил 2016 йил 2017 йил 2018 йил 2019 йил 2020 йил

Енгил автомобиллар 20 22 27 42 43 44 44 47 49

Телевизорлар 88 109 132 152 153 154 155 160 162

Совиткич ва музлаткичлар 86 91 99 101 102 101 103 106 107

Кондиционерлар 11 14 19 32 34 34 35 39 40

Электр чангютгичлар 30 33 37 53 54 54 55 58 60

Кир ювиш машиналари 69 71 75 79 80 80 81 89 90

Шахсий компьютер 0,2 5 12 47 49 50 52 55 60

Мобил телефонлар 18 79 145 234 246 257 262 282 287

ларда сезиларли узгариб боришини 1-жадвал-дан хам куриш мумкин.

Ахолининг реал пул даромадлари харид пари-тети асосида хисобланганда 2011 йилнинг 1 январь холатига кура, 2017 АК.Ш доллари, 2016 йил 1 январга кура эса 6100 долларни ташкил этди. 2017 йилда Узбекистонда уртача иш хакки 1,5 млн. сум, 2018 йилда 1,8 млн. сум, 2019 йилда 2,3 млн. сум, 2020 йилда эса 2,7 млн.сум. дара-жасида булди.

Умуман олганда, кейинги йилларда Узбекистан ахолисининг ялпи даромадлари тез суръатлар билан усиб бормокда. Масалан, 2005 йилда бу курсаткич 9,7 трлн. сум, 2010 йилда 44,3 трлн. сум, 2012 йилда 77,2 трлн. сум, 2016 йилда 140,1 трлн. сум, 2017 йилда 186,2 трлн. сум 2018 йилда 286,3 трлн. сум, 2019 йилда 344.7 трлн сум 2020 йилда эса 355,5 трлн. сумни ташкил этди. 2020 йилда ахолининг реал умумий даромадлари 2019 йилга нисбатан 2,6 фоизга усган [7].

Ахоли даромадларини усиб бориши билан бир каторда мамлакатимизда истеъмол товар-ларининг махаллийлаштирилиши хамда уларни ишлаб чикариш хажмини ортиши, ахолига хиз-мат курсатиш турларини кенгайтириш хисобидан ушбу даромадлардан самарали фойдаланиш учун шароитлар яратиб келинмокда.

Шунингдек, ахолининг истеъмол харажатлари таркиби йилдан йилга оптималлашиб, озик,-овк,ат махсулотлари учун харажатлар барк,арорлашиб,

ноозик,-овк,ат ва хизматларга к,илинаётган харажатлар улуши ортиб бормокда.

Ахоли даромадлари даражасининг ошиши билан истеъмол талаби ва савдо айланмаси кулами хам усмокда. Савдо хизматлари тарки-бида автомобиллар ва мотоцикллар савдоси-дан ташкари чакана савдо буйича хизматлар катта салмокка эга. Масалан, 2020 йилда унинг улуши 68,7 фоизни ташкил этди. 2020 йилда яшаш ва овкатланиш буйича хизматлар хажми 5878,5 млрд. сумга етди. 2016 йилда яшаш ва овкатланиш буйича хизматлар хажми 3210,1 млрд.сум, 2017 йилда 3606,7 млрд. Сум, 2018 йилда 4420,5 млрд.сум, 2019 йилда 5933,6 млрд. сум булган булса, 2020 йилда 5878,5 млрд. сумни ташкил этди ёки 2016 йилга нисбатан 83,1 фоизга усган, аммо 2020 йилда пандемия сабабли 2019 йилга нисбатан 13,5 фоизга пасайиш руй берди [8].

2000-2020 йиллар мобайнида ахолининг узок, муддат фойдаланиладиган товарлар билан таъ-минланганлик даражаси ва таркибида хам сифат жихатидан узгаришлар кузатилмокда, энг мухим жихати шундаки, бу каби халк, истеъмоли товарларининг аксарияти бугунги кунда респу-бликамизда ишлаб чикарилмокда. Жумладан, ахолининг шахсий енгил автомобиллари билан таъминланганлик даражаси 2020 йилга келиб хар 100 хонадонда 44 тага етди, 2000 йилда 20 та эди, хар бир 100 хонадонга туFри келган телевизор-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

3-жадвал. Узбекистан Республикаси фук,ароларининг 2015-2020 йилларда банклардаги миллий

валютада ва хорижий валютадаги омонатлари, млрд. сум [11]

Курсаткичларнинг номлари, млрд. сум 2015 йил 2016 йил 2017 йил 2018 йил 2019 йил 2020 йил

Ахолининг жами омонатлари 6966 8517,3 12121,8 14606,2 20934,6 27264,3

Утган йилга нисбатан, %да 24.8 % 22.5 % 42.2 % 21.2 % 43,3 % 30,2 %

Миллий валютадаги омонатлар 5397 6523 6442 8901 12820,8 16920,3

Утган йилга нисбатан, %да 23.9 % 20.9 % -1.2 % 38.2 % 45,6 % 32,0 %

Хорижий валютадаги омонатлар 1569 2008 5690 5804 8113,9 10344,0

Утган йилга нисбатан, %да 27.9 % 28.0 % 183.3 % 2.0 % 40,0 % 27,5 %

Миллий валютадаги омонатларнинг улуши, фоизда 77 % 76 % 53 % 61 % 61,2 % 62,1 %

Хорижий валютадаги омонатларнинг улуши, фоизда 23 % 24 % 47 % 39 % 38,8 % 37,9 %

лар сони 162 тани ташкил этиб, 2000 йилга нис-батан 1,9 мартта ошган, совитгич ва музлаткич-лар 107 дона (усиш 1,2 баробар), кондиционер-лар 40 дона (усиш 3,0 баробар), электр чангют-кич 60 дона (усиш 2 баробар), кир ювиш маши-налари 90 дона (усиш 1,3 баробар) ташкил этди [8]. Буни 2-жадвалдан куриш мумкин.

Сунгги йиллардаги иктисодиётимизнинг баркарор усиши прогнозига кура 2030 йилга бориб мамлакатимизда хар 1000 кишига 144 та автомобиль туFри келади. Хозирги вактда эса ушбу курсаткич 1000 кишига 78 донани ташкил этади. Булардан ташкари шахсий компьютерлар, уяли алока телефонлари билан таъминланган-лик курсаткичлари хам ортиб бормокда. Бу ижо-бий курсаткичлар ахоли даромадларининг усиб бориши натижаси хисобланади.

Ахоли даромадларининг йил сайин ошиб бориши натижасида уларнинг банкларга куйилган омонатлари хажми хам кескин дара-жада ортмокда.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 20 февралдаги "Тижорат банкларида ахоли омонатлари шартларини либераллашти-риш хамда кафолатларини таъминлашга доир кушимча чора-тадбирлар тутрисида"ги ПФ-3968-сонли Фармонига асосан, резидент-жисмоний шахслардан депозит хисоб варакаларга утказилган миллий ва хорижий валютадаги пул

маблаFларини кабул килиш буйича имтиёзлар-нинг яратилганлиги жисмоний шахсларнинг банклардаги омонатлари хажмининг ошишига ижо-бий таъсир курсатди.

2008-2020 йиллар давомида тижорат бан-клари томонидан ахолига миллий валютадаги 300 дан ортик хорижий валютадаги 100 тадан ортик, жозибадор омонат турлари таклиф этилди. Натижада ахоли маблаFларининг тижорат бан-кларидаги омонатлари микдори хам йилдан йилга ортиб бормокда.

Марказий банк 2019 йилнинг 31 майидан 13 июнига кадар ах,оли орасида ижтимоий тармоклар платформалари оркали аноним тарзда суровнома утказди. Унда жами 2165 нафар респондент иштирок этди. 54 фоиз респондент-лар чет эл валютасида жамFармалари мавжуд-лигини маълум килган.

Ахолининг вилоятлар кесимидаги уртача даромадлари хамда респондентларнинг жаво-бларини инобатга олган холда жамтармаларнинг уртача микдори ахоли жон бошига 1134 дол-ларни ташкил этади. Шундай к,илиб, чет эл валю-тасидаги жами жамFармалар суммаси 10,2 млрд. доллар микдорида бахоланган [10].

Ана шу ракамларни узи хам ахоли тур-муш даражасини яхшиланиб бораётганлигини курсатади, бу уз навбатида урта мулкдорлар катламини янада ортиб боришига олиб келади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

Юкоридаги жадвалдан куринадики, 2020 йилда фукароларнинг банклардаги омонатлари 27,3 триллион сумни ташкил этган ва 2019 йилга нисбатан 30,2 фоизга усган.

Шу жумладан, 2020 йилда фукароларнинг миллий валютадаги омонатлари 32,0 фоизга усиб, унинг улуши 2019 йилдаги 61,2 фоиздан 2020 йилда 62,1 фоизни ташкил этган.

Шу билан бирга, Узбекистон Республикаси фукароларининг хорижий валютадаги омонатлари 10,3 триллион сум булиб, 2019 йилдагидан 27,5 фоизга купдир, шу билан бирга, 2020 йилда 38,8 фоиздан 37,9 фоизга камайган.

Ана шу 3-жадвалдаги ракамларни узи хам ахоли даромадлари хамда турмуш даража-сини яхшиланиб бораётганлигини курсатади, бу уз навбатида урта мулкдорлар катламини янада ортиб боришига ва камбаFалликни кискартиришга олиб келади.

Шуни алохида таъкидлаш лозимки, Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга йуллаган Мурожаатномасида кам таъминланган ахоли к,атламлари туFрисида куйидаги фикрларни бил-дирган: "Турли хисоб-китобларга кура, улар тах-минан 12-15 фоизни ташкил этади. Бу уринда гап кичкина рак,амлар эмас, балки ахолимизнинг 4-5 миллионлик вакиллари хакида бормокда".

Тадцицот методологияси.

Маколада илмий абстракция, диалектик тадкикот, индукция ва дедукция, максадли ривожлантириш, монографик кузатув, тизимли ва киёсий тахлил, экспорт бахолаш ва иктисодий статистик усуллардан фойдаланилди.

Мамлакатимизда кейинги йилларда ахолини турмуш даражасини ошириш ва даромадларини купайтириш борасида бир катор самарали ишлар олиб борилмокда.

Жумладан, халкимиз фаровонлигини ошириш, иш билан бандлик даражасини кутариш максадида "Хар бир оила - тадбиркор", Ёшлар - келажагимиз", "Обод кишлок", "Обод махалла", томоркани ривожлантириш каби дастурлар кабул килинди. Кейинги икки йил давомида бир-гина оилавий тадбиркорликни ривожлантиришга карийб 10 триллион сум имтиёзли кредитлар ажратилди. Албатта, бу ахоли бандлигини таъ-

минлаш, оилалар учун даромад манбаини яра-тишга хизмат килди ва килмокда.

Ижтимоий химояга мухтож ва кам тахмин-ланган оилаларни куллаб-кувватлаш, ахолини тадбиркорликка кенг жалб килиш борасидаги ишларни самарали амалга ошириш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 18 февралдаги "Жамиятда ижтимоий-маънавий мухитни соFломлаштириш, махалла институтини янада куллаб-кувватлаш хамда оила ва хотин-кизлар билан ишлаш тизимини янги даражага олиб чикиш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-5938-сон Фармонига мувофик, Узбекистон Республикаси Махалла ва оилани куллаб-кувватлаш вазирлиги ташкил этилди. Махалла - туман - вилоят - республика дара-жасида тадбиркорликни ривожлантириш ва камбаFалликни камайтиришга масъул лавозим-лар жорий килиниб, вертикал тизим яратилди.

Президентимиз тадбиркорликни ривожлантириш оркали камбаFалликни кискартиришга каратилган чора-тадбирлар буйича 2020 йил 27 февраль куни булиб утган видеоселекторда, " -КамбаFалликни камайтириш ойлик ёки нафака микдорини купайтириш, кредит бериш, дегани эмас. Бунинг учун, энг аввало, ахолини касбга ургатиш, молиявий саводхонлигини ошириш, одамларда тадбиркорлик хисини уЙFотиш, инфратузилмани яхшилаш, фарзандларини укитиш, сифатли даволаниш, манзилли нафака тулаш тизимини жорий килиш керак. Одамлар-нинг мехнат килиб, бой булиши ва яхши хаёт кечириши учун барча шароитларни яратиши-миз зарур" [12], - деб таъкидлади давлатимиз рахбари.

Шу максадда, халкаро нуфузли ташкилот-лар билан камбаFалликка карши курашишнинг урта ва узок муддатли стратегияси хам ишлаб чикилди.

Хулоса килиб айтсак, урта мулкдорлар катлами ва камбаFалликни кискартириш учун тадбиркорликни янада ривожлантириш бокимандаликни тугатиш, "яширин иктисодни" камайтириб солик тушумини ошириш, илм-фан ва ракамли иктисодиётни татбик килиш, ривож-ланган хорижий давлатлар яъни АКШ, Хитой, Германия, Буюк Британия, Сингапур, Жанубий Корея тажрибаларидан кенг фойдаланиш лозим.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

Масалан, 1990 йилда Хитойда ахолини камбаFаллик даражаси 63 %, 2014 йилда 4 % атрофида булган булса 2020 йилда эса умуман тугатилди.

2020 йил 1 мартдан бошлаб иктисодий комплекс идоралари фаолиятини рейтинг асосида бахолаш тизими хамда худудларда тадбиркорлик ривожланиши индекси жорий этилмокда. Ахоли уртасида очик ва яширин суровлар утказиш оркали уларнинг иктисодий комплекс ташки-лотларига булган муносабати урганиб бори-лади. Натижаларга караб, муайян худуддаги иктисодий комплекс рахбарлари фаолияти "намунали", "яхши", "коникарли" ва "коникарсиз" деб топилади. Ижобий бахоланганлар раFбатлантириладилар ва паст бахо олганларга жазо чоралари курилади. Бахолаш натижалари бир йилда икки мартаба Олий Мажлис палата-лари, халк, депутатлари вилоят Кенгашларида ва хукуматда мухокама килинади.

Маълумотларга караганда, 2021 йилда 70 минг нафар ишсиз фукарони 40 турдаги касб-хунар укитиш, 39,6 минг нафар ишсизларни тадбиркорлик куникмаларига ургатиш, 50 минг кишини ташкиллаштирилган мехнат миграцияси учун чет тилларига укитиш режа килинган [13].

Коронавирус пандемияси дунё давлатлари катори Узбекистон ахолиси учун хам катта йукотишлар олиб келди. Яшаш учун энг мухим ресурс моддий таъминланганлик даражаси тушиб кетди. Ишсизлар, беморлар, моддий ёрдамга мухтожлар сафи купайди.

Мазкур холатда Узбекистон хукумати эхтиёжи ута юкори фукароларни аниклаб, уларни моддий куллаб-кувватловчи дастур - "темир даф-тар" тизимини жорий этди.

Маълумотларга кура, республика микёсида мазкур руйхатга кирган 594.3 минг оила ва уларнинг 2.5 миллион нафар аъзоси (шундан 648 минг нафар мехнатга лаёкатли ишсизлик оила аъзо-лари) киритилиб, 2021 йил 1 март холатига 641,3 минг нафарининг (99 фоиз) бандлиги таъмин-ланди хамда кам таъминланган оилаларнинг даромад манбаини яратиш оркали республика буйича 2021 йил 1 март холатига 515,9 минг оила ва уларнинг 2,2 миллион нафар аъзолари "темир дафтар" руйхатидан чикарилди [14].

Истикболда камбаFалликни кискартириш мак,садида хукумат даражасида х,ар бир фукарога, айникса, моддий ёрдамга жуда мухтожларга, албатта, максимал даражада кумак бериш устувор вазифалардан бири булиб колмокда. Айникса, уларни иш билан таъминлаш ёки тад-биркорликка ургатиш каби ташаббуслар шулар жумласидан. Аммо ик,тисод усмаса,иш хаки хам, ахоли турмуш даражаси хам пасайиб бораве-ради. Шунинг учун хам Иктисодий тараккиёт ва камбаFалликни кискартириш вазирлиги маълу-мотига кура, ишсиз аъзолари бор булган хамда "темир дафтар", "аёллар дафтари" ва "ёшлар дафтари"га киритилган оилаларга дехкончилик билан шуFулланиш имкониятларини кенгайти-риш учун 2021 йил 1 июлдан бошлаб:

• дехкончилик билан шугулланиш учун янги узлаштирилган, лалми, фойдаланилмаётган ер майдонларидан 10 сотихдан 1 гектаргача ер ажратилиши;

• ажратилган ер майдонлари сугориш тизими (артезиан кудуклар, томчилатиб суториш ва бошк,алар) хамда электр энергияси билан таъ-минланиши;

• берилган ерларни узлаштириш учун (ер хайдаш, уруг-кучат харид килиш ва бошкалар) субсидия ажратилиши белгиланган.

Бу юкоридаги чора-тадбирларни амалга оширишдан кузланган максад тадбиркор-ликни ривожлантириш оркали мамлакатда камбаFалликни кискартиришдир.

Таклифлар.

Мурожаатномада ахоли турмуш тарзини яхшилаш, камбаралликни кискартириш масала-сига комплекс ёндашув намоён килинган. Максад шунчаки фукароларга, "пул таркатиш" эмас, балки уларнинг ижтимоий ва иктисодий хаёти яхшиланиши учун кулай шарт-шароитлар яра-тишдан иборат. Шу уринда бир масалага эъти-бор беришни лозим деб уйлаймиз. Ахолини реал пул даромадлари ва харид лаёкатини юксал-тириш, камбаFалликни кискартириш, бунинг учун иш хаки, пенсия стипендия ва ижти-моий нафакаларни инфляция суръатларидан бироз юкорирок микдорда ошириш керак деб уйлаймиз.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

4-жадвал. Узбекистан ах,олисини кейинги 100 йилдан ортик, йиллардаги усиш курсаткичлари [17]

Йиллар Ахоли сони, млн. нафар киши

1897 3730

1913 4366

1924 4258

1940 6551

1959 8261

1964 9818

1967 10897

1980 15757

1990 20332

1991 20708

2000 24488

2005 26006

2011 29900

2020 34100

Келажакда:

2030 38600

2040 42300

2050 45100

Реал хаётдан келиб чикиб камбаFалликни кискартиришга таъсир киладиган бир омилга хам ахамият беришни лозим деб уйлаймиз.

Маълумотларга кура, 2018 йилда жахонда мигрантларнинг пул утказмалари 680 млрд. дол-лардан ортик булган. Асосий давлатлар - Хитой, Хиндистон, Покистон, Миср ва бошкалар. 2018 йилда Украинага мигрантларни пул утказмалари 14 млрд. долларни ташкил этган [15].

Жумладан, чет элда ишлаётган ватанимиз мигрантлари хам х,ар йили урта хисобда 5-7 млрд, АКШ доллари микдорида пул утказмокдалар. Давлат статистика кумитасининг 2018 йил маъ-лумотларига кура ахолининг жами даромадлари-нинг 23.5 фоизини пул утказмалари ташкил этган. Расмий статистик маълумотларга кура, 2021 йил бошида ахолининг тахминан 5 фоизи, яъни карийб 1,678 миллион нафари мехнат мухожири хисобланади. Албатта, уларнинг пул утказмалари оилалар кушимча даромад манбаи хисобланади, айникса, кишлок жойларида. Чунки деярли хар бешинчи оилада мехнат мухожири бор.

Марказий банк маълумотига кура, 2020 йил пандемия туфайли транспорт харакати чеклов-лари шароитида хам пул утказмалари 6 миллиард доллар ёки ЯИМнинг тахминан 10 фоизини ташкил этди. Россиядан пул утказмалари камай-ган булса-да, Туркия, АКШ, Корея, Исроил ва бошк,а мамлакатлар хисобидан пул утказмалари микдори усди [16]. Бундан куринадики, мамла-катимизда олиб борилаётган жадал самарали ислохотларга, экспорт хажмини ошириш, янги иш уринларини яратиш саъй-харакатларига карамасдан, хорижда ишловчилардан юртимизга келаётган валюта бугунги кунда хануз мамла-кат валюта тушумида салмокли улушни ташкил к,илмок,да ва бу тушумларнинг узига яраша ижо-бий томонлари хам бор. Бизнингча, кейинги йил-ларда чегаралар шаффофланаётган бир шаро-итда ишчи кучи талаб к,илинаётган мамлакатлар-даги иш имкони бор к,исми хорижда ишлаши ва оиласига ёрдам бериши максадга мувофикдир. Бунга объектив сабаблар хам бор.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

Масалан, Узбекистон ахолиси 1980 йили 15.8 млн. нафар булган булса, 1990 йили 20.3 млн нафар, 2000 йили 24.5 млн. нафар, 2005 йили 26.2 млн. нафар, 2010 йилда 28.6 млн. нафар, 2015 йилда 31.6 млн. нафар, 2018 йилда 33.2 млн. нафар булган булса, 2021 йил 1 январь холатига кура, 34.5 млн. нафар, 2050 йилга келиб 45.1 млн. нафар кишига етиши кутилмокда. Буни кейинги 100, 50, 30 йил давомида содир булган курсаткичлардан хам куриш мумкин.

Узбекистон ахолиси Марказий Осиё давлат-лари ахолисининг деярли ярмини ташкил этади. Бутун дунёда уртача хар 50 йилда ахоли сони икки баробар ошса Узбекистонда бу курсаткич 34 йилни ташкил этаяпти.

Халкаро валюта жамFармасининг 2019 йил маълумотларига кура Узбекистонда ЯИМ ахоли жон бошига 1830 АКШ долларига тенг микдорда булса, бу курсаткич КозоFистонда 9139 доллар, Россияда 11163 доллар, Белорусда 6604 долларни ташкил этмокда [18]. Мамлакати-мизда 2020 йил маълумотига кщра ЯИМ ахоли жон бошига 1685,5 АКШ долларига тенг булди [19]. Мамлакатимизда демографик босим жуда юк,орилигини хисобга олган холда, жадал суръ-атларда ривожланмасак, ахоли жон бошига реал даромадларимизни ошира олмаймиз.

Юкоридаги ракамлардан куринадики, Узбекистон ахолиси сунгги 30 йилда 13.8 млн. нафарга, биргина 2020 йилда 2019 йилга нисба-тан 633,7 минг кишига ортган. Ахолининг бун-дай усиш суръати ва хозирги ишсизлик даража-сида як,ин 10 йил ичида республиканинг мехнатга лаёкатли булган барча ахолисини иш билан таъ-минлаш эхтимоли хам йук деса булади. Чунки, сунгги йилларда мамлакатда уртача ахоли йилига 650-700 минг нафар кишига купайиб бормокда. Мамлакатда 2018 йилда 275 минг, 2019 йилда 388,5 минг янги иш урни яратилган, 2020 йилда эса 470 минг иш урни яратилди, 2021 йилда 457 минг иш щрни яратиш мулжалланган. Якин ун йилда купайиш суръати сак,ланганда хам 6-7 миллион одам дунёга келади. Хозир четда ишлаётган 4-5 миллионни кушсак, 10-12 миллион кишига иш урни яратиш лозим булади. Бу муаммоларни ечиш учун мамлакатимизда бир катор чора-тадбирлар амалга оширилмокда.

Юкоридаги холатлардан келиб чик,иб, мамла-катимиз фукароларининг маълум кисмини дунё-нинг бошк,а давлатларида Узбекистон Республи-каси Бандлик ва мехнат муносабатлари вазир-лиги хузуридаги "Ташки мехнат миграцияси буйича агентлик ёрдамида хусусий шартно-малар буйича ишга жойлашишлари максадга мувофик деб уйлаймиз, чунки улар томонидан оилаларига ва якинларига салмокли микдорда пул утказадилар. Бугунги кунда хорижда ишлаёт-ганларнинг купчилиги Россия, Козотистон, Корея давлатларига тутри келади. Албатта, охирги йилларда бу окимни бир кадар ривожланган мам-лакатларга - Шарк,ий Европа, Туркия, Араб мам-лакатлари, Япония томон йуналтиришга харакат бошланган.

Хулоса к,илиб айтиш мумкинки, урта мулкдор-лар катламини шакллантириш ва камбаталликни кискартириш - бу ижтимоий-ик,тисодий ва тари-хий жараён. Хар кандай жараёнга тутридан-тутри ижобий таъсир этадиган ва акс таъсир этадиган омиллар хам мавжуд булади. Вазифа эса ижобий омилларни кучайтириш, салбий таъсирга эга омилларни бартараф этишдан иборатдир.

Шунинг учун хам, мамлакатимизда мулкдор-лар катламини шакллантириш ва камбаталликни кискартириш, уларнинг ахамиятли дара-жасини кутариб бориш зарур. Чунки бозор иктисодиётини куришда, келажакда буюк давлатни вужудга келтиришда мулкдорлар катлами мухим роль уйнаши ва бу сохадаги муваффакиятларга эришишда етакчи булиши керак.

Юкоридагилардан маълум буладики, макроиктисодий баркарорликни янада мустахкамлаш ва юкори иктисодий усиш суръ-атларини саклаб колишдан иборат булган мил-лий тараккиётимизнинг хозирги янги сифат боскичида, кичик бизнес ва хусусий тадбир-корликни янада ривожлантириш, инвестицион мухитни жозибадорлигини ошириш, давлат-хусусий шериклик лойихаларидан кенг фой-даланиш, мулкий муносабатларни янада тако-миллаштириш, урта мулкдорлар катламини купайтириш ва камбаталликни кискартириш хамда бу жараёнларни мантикий якунига етка-зиш мухим ахамиятга эгадир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

-- 12 к. ИКТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ ВА МАКРОИКТИСОДИЁТ / ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА А У

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // Янги Узбекистон 2020 йил 25 январь.

2. Содиков А.К. Фукаролик жамияти ривожланиш жараёнида янги боскичидаги эволю-цияси. // Иктисодиётда инновацион ривожланиш. 1-сон 2021 йил, февраль. -Т.: -15 бет.

3. Узбекистон Республикасининг 2020 йилда ижтимоий-иктисодий ривожланишининг холати. Статистик туплам. -Т.: 2021. 390-бет.

4. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитасининг тегишли йиллар учун статистик туплам маълумотлари асосида тузилган.

5. Узбекистон Республикасининг 2020 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг холати. Статистик туплам. -Т.: 2021, 416-бет.

6. Узбекистон Республикаси 2020 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг холати. Статистик туплам. -Т.: 2021, 393-бет.

7. Узбекистон Республикаси 2020 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг холати. Статистик туплам. -Т.: 2021, 413-бет.

8. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси тегишли йиллар учун статистик туплам маълумотлари асосида тузилди.

9. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси тегишли йиллар учун статистик туплам маълумотлари асосида тузилди.

10. Халк сузи, 2019 йил 2 июль

11. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари асосида тузилди.

12. Тадбиркорликни ривожлантириш ва касбга тайёрлаш оркали камбаFалликни камай-тириш чоралари белгиланди. // Халк сузи, 2020 йил 28 февраль.

13. Умаралиев И. Узбекистонда камбаFаллик муаммоси. Сабаблар ва ечимлар. Хордик, 2021 йил, 27 май, №21, 25-бет.

14. Уша ерда. 25-бет.

15. Бахриев К. Качондир хамма узбек юртида ишлашига имкон булиши мумкинми? Даракчи, №29, 18.07.2019 йил, 10-11 бетлар.

16. Каримова Д. Нега одамларимизга узимизда эмас, хорижда иш таклифлари бериляпти? Даракчи, № 22, 3 июнь 2021 йил, 14-бет.

17. Муаллифлар томонидан маълум статистик туплам маълумотлари асосида тузилди.

18. Назаров Ш. Мамлакат тараккиётига муносиб х,исса кушиш - пировард максад. // Халк сузи, 2020 йил 30 январь.

19. Узбекистон Республикасининг 2020 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг холати. Статистик туплам. -Т.: 2021. 9-бет.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.