CC BY
9оригинален научен труд УДК 811. 163.3'367.625.5 811.512.161'367.625.5
ПОМОШНИОТ ГЛАГОЛ сум ВО МАКЕДОНСКИОТ JA3M И ПОМОШНИОТ ГЛАГОЛ i- ВО ТУРСКИОТ JA3M
Марща Леонтик
Филолошки факултет, Универзитетот „Гоце Делчев", Штип, Македонка
Keywords: Macedonian, Turkish, verb сум, verb i-.
Summary: Both Macedonian and Turkish have specific characteristics of grammar, but they also have simular items. Macedonian and Turkish have the verb to be (Macedonian сум, Turkish i-) with similar function in both languages. In Macedonian, there are: present tense, past tense, future tense and posibilitive of to be. In Turkish there are: present, past, reported and the conditional form of to be. This paper will examine the verb to be (Macedonian сум, Turkish i-) and their uses with nouns in Macedonian and Turkish, respectively.
Клучни зборови: македонски, турски, помошен глагол сум, помошен глагол i-.
Резиме: Македонскиот и турскиот ]азик имаат специфични граматички карактеристики. Во македонскиот и во турскиот ]азик постои помошен глагол (македонски: сум, турски i-) со слични функции и во двата ]азика.
Во македонскиот ]азик постсуат сегашно, минато определено, минато неопределено, идно време и можен начин од помошниот глагол сум. Во турскиот ]азик има сегашно, минато определено, минато неопределено време и условна форма на глаголската наставка i-. Во ово] труд ке бидат испитани помошниот глагол сум и глаголската наставка i- и нивната примена со именките и именските видови зборови во македонскиот и во турскиот ]азик.
1. Вовед
И во македонскиот ]азик, ко] е индоевропски ]азик, и во турскиот, ко] е алтайки ]азик, глаголот сум и неговиот еквивалент во турскиот, глаголот i- заземаат посебно место во морфологщата и во синтаксата. Во трудовите за македонскиот ]азик сум се определува како глагол и
помошен глагол (Живко Цветковски, 2001: 82), додека во турските граматики i- се детерминира како глагол (тур. i-fiili, i- eylemi), помошен глагол (тур. ana yardimci fiil) и глаголска наставка (тур. ek fiil, ek eylem) (Мухарем Ергин, 1998: 314; Зе>еп Коркмаз, 2009: 702)1. Според нас, терминот глаголска наставка (ek fiil, ek eylem) е на]соодветен, кога именските видови зборови се пишуваат слеано со i-. При читаае на македонските и на турските граматики може да се констатира дека сум и i-, во суштина, на]често се третираат како функционални помошни глаголи. Ова е една од сличностите мегу македонскиот и турскиот ]азик што може да придонесе полесно да се сфатат и да се усво]ат македонскиот и турскиот ]азик.
Според Олга Мишеска Томик, „...сум е неправилен глагол, во щшто наколем дел од облиците на сегашното време можат да се проследат до старословенскиот корен /с-/, додека облиците на минатото време, сврзаниот начин и партиципите се изведуваат од коренот /бе-/" (Олга Мишевска Томик, 1997: 345). Според нас, во турскиот ]азик, i- е глагол во юушто сите облици на сегашно и сегашно-идно, на минато определено и минато неопределено време и на условниот начин, можат да се проследат до коренот /i-/ ко], во периодот на старотурскиот ]азик, ]а имал формата /er-/ ща се видоизменила во периодот на новотурскиот ]азик (во османлискиот-западен турски) со промената на самогласката /е/ во /i/ и со отпагааето на согласката /г/ (er- > ir- > i-).
Глаголите сум во македонскиот ]азик и i- во турскиот ]азик се основни помошни глаголи кои можат да се додадат на именки и именски видови зборови образува]ки именски прирок, но и на глаголи гранки сложени глаголски форми. Помошниот глагол сум во македонскиот ]азик и i- во турскиот ]азик при употреба со именките и именските видови зборови немаат самостсуно полно значеае, туку со нив го формираат именскиот прирок.
Во македонскиот ]азик поскуат сегашно време, минато определено време, минато неопределено време, идно време и можен начин од помошниот глагол сум. Во турскиот ]азик има сегашно и сегашно-идно време, минато определено време, минато неопределено време и условен начин од глаголот i-. Во турскиот ]азик, помошниот глагол i-, со исклучок на сегашното време, може да се употребува разделено и слеано со именките и со именските видови зборови. При слеаната
1 Во одредени турски граматики глаголот i-, се прикажува како imek. Многу врвни турски граматичари не се согласуваат со ова прикажуваше биде]ки со наставката -mak, -mek во турскиот ]азик се образува глаголска именка.
употреба на i-, варщантите на глаголската наставка се додаваат според вокалната и консонантската хармонща во турскиот ]азик. Според вокалната хармонща, ако во последниот слог на зборот се наога една од тврдите самогласки (a, i, o, u), се додаваат глаголските наставки со соодветна тврда самогласка, а доколку во последниот слог на зборот се наога една од меките самогласки (e, i, ö, ü), се додаваат глаголските наставки со соодветна мека самогласка. Пр. bahardir (мак. пролет е), yildizdir (мак. sвезда е), ondur (мак. десет е), tuzdur (мак. сол е), tepedir (мак. врв е), iyidir (мак. добар е), göldür (мак. езеро е), gûçlMrn- (мак. силен е). Според консонантската хармонща, доколку именскиот вид збор завршува со безвучна согласка (ç, f, h, k, p, s, ç, t), се додаваат глаголските наставки што почнуваат со безвучна согласка. Пр. gençtir (мак. млад е), zayiftir (мак. слаб е), sabahtir (мак. утро е), k^üktür (мак. мал е), kasaptir (мак. месар е), ofistir (мак. канцеларща е), taçtir (мак. камен е), buluttur (мак. облак е).
Во ово] труд ке бидат анализирани помошниот глагол сум во македонскиот ]азик и помошниот глагол i- во турскиот ]азик со именки и именски видови зборови односно во именскиот прирок.
2. Сегашно време од помошниот глагол сум во македонскиот ja3HK и сегашно и сегашно-идно време од помошниот глагол i-во турскиот jазик
Сегашно време од помошниот глагол сум во македонскиот ]азик се пишува одделно од именките и од именските видови зборови. Глаголот i- во турскиот ]азик има иста форма за сегашно и за сегашно-идно време и само raj овие времиаа се пишува слеано. На именски видови зборови што завршуваат со согласка, i- директно се додава, а додека на тие што завршуваат со самогласка во прво лице еднина и множина, прво се вметнува согласката /-y-/. Пр. ögretmen-im (мак. наставник сум); ögrenci-(y)im (мак. ученик сум). Трето лице еднина од глаголот i- може, но не мора да се употребува во потврдна, негативна и во прашална форма. Тоа формално и кога нема да се употреби, успева да ]а сочува сво]ата функцща. Пр. 8killidir / akilli (мак. умен e); akilli degildir / akilli degil (мак. не е умен); akilli midir? / akilli mi? (мак. дали е умен?). Глаголската наставка i- се ]авува со повеке варщанти поради вокалната и консонантската хармонща во турскиот ]азик.
Помошниот глагол сум и помошниот глагол i- ги имаат следните форми за трите лица во еднина и во множина во сегашно време:
Сегашно време од сум во македонскиот jазик Сегашно и сегашно-идно време од Ь- во турскиот jазик - Ь- Fiilinin ^пнПИ уе Geш§ 2аташ
слеано пишуваае на Ь-
Еднина
1. лице сум -(у)1т, -(у)т, -(у)ит, -(у)йш
2. лице си ^т, ^т, -зип, -^П
3. лице е 0, ^г, -dir, -dur, -dйr, -йг, -Иг, -tur, -tйr
Множин а
1. лице сме -(УК -(У)iz, -(У)и2, -(У)иг
2. лице сте -smlz, -siniz, -sunuz, -sйnйz
3. лице се -dlгlaг, -dirler, -durlar, -dйrler, -Шаг, -Цгкг, -turlar, -1ИГ1СГ
Ка] сите форми на сегашно време од глаголот сум суфиксот е слеан со коренот, за разлика од оние на минато определено, минато неопределено и идно време кои можат морфолошки да се расчленат на корен или на основа и наставка за лице или за време. Истата состо]ба се согледува и од сите форми на сегашно и сегашно-идно време од глаголската наставка I- во турскиот ]азик, каде што суфиксот е слеан со коренот, а додека од минато определено, минато неопределено време и од условен начин, може да се пишува слеано или разделено и да се анализира на корен или основа, наставка за време или начин и наставка за лице.
Потврдна форма од сум Потврдна форма од Ь-
Jас сум доктор. Ти си доктор. То] е доктор. Ние сме доктори. Вие сте доктори. Тие се доктори. Ben doktorum. Sen doktorsun. О doktor(dur). Biz doktoruz. Siz doktorsunuz. Onlar doktordurlar.
Негативната форма од помошниот глагол сум во сегашно време се образува со негацщата не, а негативната форма од глаголската наставка I- во сегашно и во сегашно-идно време, со партикулата degil (прев. мак. не). Негацщата degil се пишува слеано со глаголската наставка ¡-.
Негативна форма од сум Негативна форма од Ь-
1ас не сум доктор. Ben doktor degilim.
Ти не си доктор. Sen doktor degilsin.
То] не е доктор. O doktor degil(dir).
Ние не сме доктори. Biz doktor degiliz.
Вие не сте доктори. Siz doktor degilsiniz.
Тие не се доктори. Onlar doktor degildirler.
Прашалната форма во сегашно време од помошниот глагол сум во македонскиот ]азик може да се гради со прашалните партикули: дали, зар(ем) и ли. Пр. Дали ]ас сум доктор? Зарем ]ас сум доктор? Зар ]ас сум доктор? Jас доктор ли сум? Прашалната форма во сегашно и во сегашно-идно време од глаголската наставка i- во турскиот ]азик се изразува со помош на прашалната наставка (тур. soru eki) mi, mi, mu, mü ко]а, иако се пишува одделно од именката, подлежи на законот за вокална хармонща. Прашалната партикула mi, mi, mu, mü се пишува слеано со глаголската наставка i-. Пр. Ben doktor muyum? (мак. Дали ]ас сум доктор?)
Прашална форма од сум Прашална форма од i-
Дали сум ]ас доктор? Дали си ти доктор? Дали е то] доктор? Дали сме ние доктори? Дали сте вие доктори? Дали се тие доктори? 1ас доктор ли сум? Ти доктор ли си? То] доктор ли е? Ние доктори ли сме? Вие доктори ли сте? Тие доктори ли се? Ben doktor muyum? Sen doktor musun?. O doktor mu(dur)? Biz doktor muyuz? Siz doktor musunuz? Onlar doktor mudurlar?
3. Минато определено време од помошниот глагол сум во македонскиот jазик и минато определено време од помошниот глагол i- во турскиот jазик
Минато определено време од помошниот глагол сум, во македонскиот ]азик е помошниот глагол бе, ко] се пишува одделно од именските видови зборови. Пр. То] беше фин. Бе е лексички помошен глагол биде]ки има морфолошка структура составена од корен или основа и од наставка за лице или време.
Минато определено време од помошниот глагол i-, во турскиот ]азик, може да се пишува разделено или слеано. Пр. Sen çaliçkan idin. / Sen çaliçkandin. мак. Ти бешe работлив. Минато определено време од глаголската наставка i-, кога се пишува слеано, се ]авува со повеке
варщанти поради вокалната и консонантската хармонща во турскиот ]азик.
Помошниот глагол сум и i- ги имаат следните форми за трите лица во еднина и во множина во минато определено време:
Минато определено време од сум во мак. ja3. Минато определено време од i- во турскиот ]азик i- Fiilinin Belirli Ge$mi$ Zamani
разделено и слеано пишуваае на i-
Еднина разде -лено CaeaHO
1. лице бев i-di-m -dim, -dim, -dum, -dum, -tim, -tim, -tum, -tum
2. лице беше i-di-n -din, -din, -dun, -dun, -tin, -tin, -tun, -tun
3. лице беше i-di-0 -di, -di, -du, -du, -ti, -ti, -tu, -tu
Множина
1. лице бевме i-di-k -dik, -dik, -duk, -duk, -tik, -tik, -tuk, -tuk
2. лице бевте i-di- niz -diniz, -diniz, -dunuz, -dunuz, -tiniz, -tiniz, -tunuz, -tunuz
3. лице беа i-di-ler -dilar, -diler, -dular, -duler, -tilar, -tiler, -tular, -tuler
На именските видови зборови што завршуваат со звучна согласка, директно се додаваат варщантите на наставките што почнуваат со звучна согласка (пр. yazardiniz мак. бевте писател), а додека на тие што завршуваат со безвучна согласка, се додаваат варщантите што почнуваат со безвучна согласка (пр. avukattim мак. бев адвокат). Именските видови зборови што завршуваат на самогласка, ги примаат истите наставки како именските видови зборови што завршуваат на звучна согласка според вокалната хармонща, но пред нив се ]авува согласката (-у-). Пр. guglu idiler / gugluyduler. мак. беа силни.
Потврдна форма од сум Потврдна форма од i-
разделено пишуваае на i- слеано пишуваае на i-
Jас бев млад. Ти беше млад. То] беше млад. / Taa беше млада. / Тоа беше младо. Ние бевме млади. Вие бевте млади. Тие беа млади. Ben geng idim. Sen geng idin. O geng idi. Biz geng idik. Siz geng idiniz. Onlar geng idiler. Ben gengtim. Sen gengtin. O gengti. Biz gengtik. Siz gengtiniz. Onlar gengtiler.
Негативната форма во македонскиот ]азик се изразува со негацщата не, а во турскиот ]азик со помош на негацщата degil (прев. мак. не) ко]а може да се пишува разделено или слеано со
Негативна форма од сум Негативна форма од
разделено пишуваае на i- слеано пишуваае на i-
1ас не бев млад. Ти не беше млад. То] не беше млад. / Taa не беше млада. / Тоа не беше младо. Ние не бевме млади. Вие не бевте млади. Тие не беа млади. Ben geng degil idim. Sen geng degil idin. O geng degil idi. Biz geng degil idik. Siz geng degil idiniz. Onlar geng degil idiler. Ben geng degildim. Sen geng degildin. O geng degildi. Biz geng degildik. Siz geng degildiniz. Onlar geng degildiler.
Прашална форма од помошниот глагол сум во македонскиот ]азик може да се гради со прашалните партикули: дали, зар(ем) и ли. Пр. Дали ]ас бев млад? Зарем ]ас бев млад? Зар ]ас бев млад? Jас млад ли бев? Прашалната форма од помошниот глагол i- во турскиот ]азик се изразува со помош на прашалната партикула mi, mi, mu, mu ко]а може да пишува разделено или слеано со i- Пр. Ben geng mi idim? / Ben geng miydim?
Прашална ( >орма од сум
Дали ]ас бев млад? Дали ти беше млад? Дали то] беше млад? / Дали таа беше млада? / Дали тоа беше младо? Дали ние бевме млади? Дали вие бевте млади? Дали тие беа млади? 1ас бев ли млад? Ти беше ли млад? То] беше ли млад? / Taa беше ли млада? / Тоа беше ли младо? Ние бевме ли млади? Вие бевте ли млади? Тие беа ли млади?
Прашална форма од i-
разделено пишуваае на i- | слеано пишуваае на i-
Веп gen5 ш1 idim? Ben gen5 шiydiш?
Беп gen5 Ш1 idin? Sen gen5 miydin?
О gen5 Ш1 idi? О gen5 шiydi?
Biz gen5 Ш1 idik? Biz gen5 шiydik?
Siz gen5 шi idiniz? Siz gen5 шiydiniz?
Onlar gen5 Ш1 idiler? ОЫаг gen5 шiydiler?
Помошниот глагол сум во македонскиот ]азик има форма за минато определено несвршено време, а нема одделна форма за минато определено свршено време.
4. Минато неопределено време од помошниот глагол сум во македонскиот .¡¡пик и минато неопределено време од помошниот глагол I- во турскиот .¡азик
Минато неопределено време од помошниот глагол сум во македонскиот ]азик се пишува одделно од именските видови зборови. Пр. Таа била секретарка. Минато неопределено време од помошниот глагол I- во турскиот ]азик може да се пишува разделено или слеано. Пр. О, Qevirmen ш1§. О, еф ш1§. / О, Qevirmeшmi§. О ефут1§. мак. То] бил преведувач. То] бил амбасадор.
Минато неопределено време од помошниот глагол сум и I- ги имаат следните форми за трите лица во еднина и во множина:
Минато неопределено време од сум во мак. ]аз. Минато неопределено време од во турскиот ]азик - 1- ШШпш ВеИгаи Ge£mi$ 2аташ
разделено и слеано пишуваае на 1-
Еднина разделено слеано
1. лице сум бил, -а, -о -пи§1т, -пц§т, -ти§ит, -тй§йт
2. лице си бил, -а, -о i-mi§-sin -ши^т, ^^т, ^и^т, ^й^т
3. лице бил, -а, -о ьти§-0 -т1§, -пи§, -пш§, -пш§
Множина
1. лице сме биле i-mi§-iz -ш1§к, ^и^щ, ^й^
2. лице сте биле i-mi§-siniz -ши^тк, -mi§siniz, ^и^т^, -mй§sйnйz
3. лице биле ьпи^-кг -пц^ат -П^^Г, -ПШ^Г, -пш§1ег
Минато неопределено време од глаголската наставка I- кога се пишува слеано се ]авува со повеке варщанти поради вокалната
хармонща во турскиот ]азик. На именските видови зборови што завршуваат на согласка директно им се додава наставката (пр. memurmuçuz мак. сме биле службеници), додека ка] зборови што завршуваат на самогласка пред наставката се ]авува согласката (-y-) (пр. gazeteciymiçler. мак. биле новинари.).
Потврдна форма од сум Потврдна форма од i-
разделено пишуваае на i- слеано пишуваае на i-
Jас сум бил прв. Ти си бил прв. То] бил прв. / Таа била прва./ Тоа било прво. Ние сме биле први. Вие сте биле први. Тие биле први. Ben birinci imi^im. Sen birinci imi^sin. O birinci imi§. Biz birinci imi^iz. Siz birinci imi^siniz. Onlar birinci imi^ler. Ben birinciymi^im. Sen birinciymi^sin. O birinciymi§. Biz birinciymi^iz. Siz birinciymi^siniz. Onlar birinciymi^ler.
Негативната форма од минато неопределено време од помошниот глагол сум во македонскиот ]азик се изразува со негацщата не, а во турскиот ]азик со партикулата degil (прев. мак. не) ко]а може да се пишува разделено или слеано со i-. Пр. мак. Вие не сте биле музичари. тур. Siz muzisyen degil imi§siniz. / Siz muzisyen degilmi§siniz.
Негативна форма од сум Негативна форма од i-
разделено пишуваае на i- слеано пишуваае на i-
Jас не сум бил прв. Ти не си бил прв. То] не бил прв. / Taa не била прва. / Тоа не било прво. Ние не сме биле први. Вие не сте биле први. Тие не биле први. Ben birinci degil imi^im. Sen birinci degil imi^sin. O birinci degil imi§. Biz birinci degil imi^iz. Siz birinci degil imi^siniz. Onlar birinci degil imiter. Ben birinci degilmi^im. Sen birinci degilmi^sin. O birinci degilmi§. Biz birinci degilmi^iz. Siz birinci degilmi^siniz. Onlar birinci degilmi^ler.
Прашалната форма во минато неопределено време од помошниот глагол сум во македонскиот ]азик се гради со прашалните партикули: дали, зар(ем) и ли. Пр. Дали то] бил архитект? Зарем то] бил архитект? То] ли бил архитект? Прашалната форма од глаголската наставка i- во турскиот ]азик се изразува со помош на прашалната партикула mi, mi, mu, mü юуа може да се пишува разделено или слеано со i-. Пр. тур. O yargiç mi imiç? / O, yargiç miymiç? мак. Дали то] бил суди] а? Зарем то] бил судща? То] ли бил судща?
Прашална форма од сум
Дали ]ас сум бил прв? Дали ти си бил прв? Дали то] бил прв? / Дали таа била прва?/ Дали тоа било прво? Дали ние сме биле први? Дали вие сте биле први? Дали тие биле први? Jас ли сум бил прв? Ти ли си бил прв? То] ли бил прв? / Таа ли била прва? / Тоа ли било прво? Ние ли сме биле први? Вие ли сте биле први? Тие ли биле први?
Прашална форма од i-
разделено пишуваае на i- слеано пишуваае на i-
Ben birinci mi imi^im? Sen birinci mi imi^sin? O birinci mi imi§? Biz birinci mi imi^iz? Siz birinci mi imi^siniz? Onlar birinci mi imiter? Ben birinci miymiçim? Sen birinci miymiçsin? O birinci miymiç? Biz birinci miymiçiz? Siz birinci miymiçsiniz? Onlar birinci miymiçler?
5. Идно време од помошниот глагол сум во македонскиот .¡¡пик
Идното време од помошниот глагол сум во македонскиот ]азик има две форми. Првата форма се образува со честичката ке и формите за сегашно време од помошниот глагол сум. Пр. Ние ке сме работници. Втората форма се гради со честичката ке и формите за сегашно време од глаголот бе ко] е близок по значеае на глаголот сум.
Идното време од помошниот глагол сум ги има следните форми за трите лица во еднина и во множина:
Идно време од помошниот глагол сум во македонскиот ]азик
Еднина
1. лице ке сум ке бидам
2. лице ке си ке бидеш
3. лице ке е ке биде
Множина
1. лице ке сме ке бидеме
2. лице ке сте ке бидете
3. лице ке се ке бидат
Потврдна форма од сум
Jас ке сум срекен. Jас ке бидам срекен.
Ти ке си срекен. Ти ке бидеш срекен.
То] ке е срекен. То] ке биде срекен.
Ние ке сме срекни. Ние ке бидеме срекни.
Вие ке сте срекни. Вие ке бидете срекни.
Тие ке се срекни. Тие ке бидат срекни.
Негативната форма во идно време од помошниот глагол сум во македонскиот ]азик се изразува со негацщата не. Пр. 1ас не ке сум инженер. / 1ас нема да бидам инженер.
Негативна форма од сум
Jас не ке сум срекен. Ти не ке си срекен. То] не ке е срекен. Ние не ке сме срекни. Вие не ке сте срекни. Тие не ке се срекни. Jас нема да бидам срекен. Ти нема да бидеш срекен. То] нема биде срекен. Ние нема да бидеме срекни. Вие нема да бидете срекни. Тие нема да бидат срекни.
Прашална форма во идно време од помошниот глагол сум во македонскиот ]азик се гради со прашалните партикули: дали, зар(ем) и ли. Поради големиот бро] прашални партикули и двете форми за идно време од помошниот глагол сум, се ]авуваат бро]ни прашални форми. Пр. Дали Вие ке сте министер? / Зарем Вие ке сте министер? / Вие ли ке сте министер? / Дали Вие ке бидете министер? / Зарем Вие ке бидете министер? / Вие ли ке бидете министер?
Прашална форма од сум
Дали ]ас ке сум срекен? Дали ти ке си срекен? Дали то] ке е срекен?
Дали ние ке сме срекни? Дали вие ке сте срекни? Дали тие ке се срекни?
Jас ли ке бидам срекен? Ти ли ке бидеш срекен? То] ли ке биде срекен?
Ние ли ке бидеме срекни? Вие ли ке бидете срекни? Тие ли ке бидат срекни?
Во турскиот ]азик нема идно време од помошниот глагол 1-, но формата за сегашно и за сегашно-идно време може да се користи и за изразуваае блиска иднина. Пр. тур. Веп 1е^гИу1т. прев. мак. 1ас сум претпазлив. / 1ас ке сум претпазлив. Во турскиот ]азик постои и помошниот глагол о1- што е еквивалент на глаголот биде во македонскиот ]азик, но никогаш во турската граматика не се користи за изразуваае идно време од помошниот глагол I- биде]ки може да ги прими наставките за сите времиаа. Пр. Веп 1е^1гИ о1игит. / Веп tedbirli о!аса§1т. прев. мак. 1ас ке бидам претпазлив.
6. Можен начин од помошниот глагол сум во македонскиот ]азик
Можниот начин од помошниот глагол сум во македонскиот ]азик се образува со честичката би и глаголската л-форма на глаголот бе. Пр. Тоа би било разгалено. Промената на можниот начин од помошниот глагол сум во трите лица во еднина и во множина е следнава:
Можен начин од помошниот глагол сум во македонскиот |азик
Еднина потврдна форма од сум негативна форма од сум
1. лице би бил Jас би бил мирен. Jас не би бил мирен.
2. лице би бил Ти би бил мирен. Ти не би бил мирен.
3. лице би бил, би била, би било То] би бил мирен. Таа би била мирна. То а би било мирно. То] не би бил мирен. Таа не би била мирна. Тоа не би било мирно.
Множина
1. лице би биле Ние би биле мирни. Ние не би биле мирни.
2. лице би биле Вие би биле мирни Вие не би биле мирни.
3. лице би биле Тие би биле мирни. Тие не би биле мирни.
Негативната форма од можниот начин од помошниот глагол сум се изразува со честичката не. Пр. 1ас не би бил психолог.
Прашалната форма од можниот начин од помошниот глагол сум се гради со прашалните партикули: дали, зар(ем) и ли. Пр. Дали таа би била балерина? Зарем таа би била балерина? Зар таа би била балерина? Таа ли би била балерина? Дали таа ке биде балерина? Зарем таа ке биде балерина? Таа ли ке биде балерина?
Прашална форма од сум
Дали ]ас би бил мирен? Дали ти би бил мирен? Дали то] би бил мирен? Дали таа би била мирна? Дали тоа би било мирно? Дали ние би биле мирни? Дали вие би биле мирни? Дали тие би биле мирни? Jас ли ке бидам мирен? Ти ли ке бидеш мирен? То] ли ке биде мирен? Таа ли ке биде мирна? Тоа ли ке биде мирно? Ние ли ке бидеме мирни? Вие ли ке бидете мирни? Тие ли ке бидат мирни?
Во турскиот ]азик нема можен начин од помошниот глагол i-, но поскуат сложени глаголи и сложени времиаа кои можат да се користат како приближни корелати на можниот начин од помошниот глагол сум во македонскиот ]азик. Пр. мак. Вие би биле критичар. прев. тур. Siz eleçtirmen olabilirsiniz.
7. Условен начин од помошниот глагол i- во турскиот jазик
Условниот начин од помошниот глагол i- во турскиот ]азик може да се пишува разделено и слеано. Пр. iyimser isem / iyimsersem (прев. мак. ако сум оптимист). При слеаното пишуваае, наставката директно се додава на именските видови зборови што завршуваат со согласка (пр. olgunsa прев. мак. ако е зрел), додека raj тие што завршуваат со самогласка во сите лица, се ]авува согласката /-y-/ (пр. gûçlûysem, gûçlûysen, gûçlûyse, gûçlûysek, gûçlûyseniz, gûçlûyseler: прев. мак. ако сум силен, ако си силен, ако е силен, ако сме силни, ако сте силни, ако се силни).
Условниот начин од помошниот глагол i- ги има следните форми за трите лица во еднина и во множина:
Условен начин од помошниот глагол i- во турскиот ]азик -i- Fiilinin Dlek-Çart Çekli
разделено и слеано пишуваае на imek превод
Еднина разделено Слеано
1. лице i-se-m -sam, -sem ако сум
2. лице i-se-n -san, -sen ако си
3. лице i-se-0 -sa, -se ако е
Множина
1. лице i-se-k -sak,-sek ако сме
2. лице i-se-niz -saniz, -seniz ако сте
3. лице i-se-ler -salar, -seler ако се
Глаголската наставка ¡- кога се пишува слеано се ]авува со две варщанти (-8а, -8е) поради вокалната хармонща во турскиот ]азик. Пр. П^п^е (прев. мак. ако е интересен), ипи&аша (прев. мак. ако е заборавлив).
Потврдна форма од i- Превод
разделено пишуваае на i- слеано пишуваае на i-
Ben iyimser isem Sen iyimser isen O iyimser ise Biz iyimser isek Siz iyimser iseniz Onlar iyimser iseler Ben iyimsersem Sen iyimsersen O iyimserse Biz iyimsersek Siz iyimserseniz Onlar iyimserseler Ако ]ас сум оптимист Ако ти си оптимист Ако то] е оптимист Ако таа е оптимист Ако тоа е оптимист Ако ние сме оптимисти Ако вие сте оптимисти Ако тие се оптимисти
Негативната форма од помошниот глагол i- се образува со негацщата degil (прев. мак. не). i- може да се пишува разделено или слеано со негацщата degil.
Негативна форма од Превод
разделено пишуваае на i- слеано пишуваае на i-
Ben iyimser degil isem Sen iyimser degil isen O iyimser degil ise Biz iyimser degil isek Siz iyimser degil iseniz Onlar iyimser degil iseler Ben iyimser degilsem Sen iyimser degilsen O iyimser degilse Biz iyimser degilsek Siz iyimser degilseniz Onlar iyimser degilseler Ако ]ас не сум оптимист Ако ти не си оптимист Ако то] не е оптимист Ако таа не е оптимист Ако тоа не е оптимист Ако ние не сме оптимисти Ако вие не сте оптимисти Ако тие не се оптимисти
Прашалната форма од условниот начин од помошниот глагол i- се образува со варщантите mi, mi од прашалната партикула (прев. мак. дали, ли, зарем). Прашалната партикула mi, mi се пишува разделено по условниот начин од помошниот глагол i-. Пр. Zenginseler mi? Vicdanliysalar mi? (прев. мак. Дали ако се богати? Дали ако се совесни?).
Прашална форма од i- Превод
разделено пишуваае на i- слеано пишуваае на i-
Ben iyimser isem mi? Sen iyimser isen mi? O iyimser ise mi? Biz iyimser isek mi? Siz iyimser iseniz mi? Onlar iyimser iseler mi? Ben iyimsersem mi? Sen iyimsersen mi? O iyimserse mi? Biz iyimsersek mi? Siz iyimserseniz mi? Onlar iyimserseler mi? Ако ]ас сум оптимист ли? Ако ти си оптимист ли? Ако то] е оптимист ли? Ако таа е оптимист ли? Ако тоа е оптимист ли? Ако ние сме оптимисти ли? Ако вие сте оптимисти ли? Ако тие се оптимисти ли?
8. Заклучок
Во македонскиот ]азик постсуат сегашно време, минато определено време, минато неопределено време, идно време и можен начин од помошниот глагол сум. Во турскиот ]азик има сегашно и сегашно-идно време, минато определено време, минато неопределено време и условен начин од помошниот глагол i-. Парадигмите на сум во македонскиот ]азик и на i- во турскиот ]азик можеме да ги претставиме на следниот начин:
сум i-
1. л. едн. сег. вр. сум -(y)im, -(y)im, -(y)um, -(y)um
2. л. едн. сег. вр. си -sin, -sin, -sun, -sun
3. л. едн. сег. вр. е 0, -dir, -dir, -dur, -dur, -tir, -tir, -tur, -tur
1. л. мн. сег. вр. сме -(y>z Чу^ Чу^ -(y)uz
2. л. мн. сег. вр. сте -siniz, -siniz, -sunuz, -sunuz
3. л. мн. сег. вр. се -dirlar, -dirler, -durlar, -durler, -tirlar, -tirler, -turlar, -turler
1. л. едн. мин. бев idim -dim, -dim, -dum, -dum,
опр. вр. -tim, -tim, -turn, -tum
2. л. едн. мин. беше idin -din, -din, -dun, -dun,
опр. вр. -tin, -tin, -tun, -tun
3. л. едн. мин. беше i-di-0 -di, -di, -du, -du,
опр. вр. -ti, -ti, -tu, -tu
1. л. мн. мин. бевме idik -dik, -dik, -duk, -duk,
опр. вр. -tik, -tik, -tuk, -tuk
2. л. мн. мин. бевте idiniz -diniz, -diniz, -dunuz, -
опр. вр. dunuz, -tiniz, -tiniz, -tunuz, -tunuz
3. л. мн. мин. беа idiler -dilar, -diler, -dular, -
опр. вр. duler, -tilar, -tiler, -tular, -tuler
1. л. едн. мин. сум бил, -а, -о imi^im -mi§im, -mi§im,
неопр. вр. -mu§um, -mu§um
2. л. едн. мин. си бил, -а, -о imi^sin -mi§sm, -mi^sin,
неопр. вр. -mu^sun, -mu^sun
3. л. едн. мин. бил, -а, -о imi§-0 -mi§, -mi§, -mu§, -mU§
неопр. вр.
1. л. мн. мин. сме биле imi^iz -mi§iz, -mi§iz,
неопр. вр. -mu§uz, -mu§uz
2. л. мн. мин. сте биле imi^siniz -mi^siniz, -mi^siniz,
неопр. вр. -mu^sunuz, -mu^sunuz
3. л. мн. мин. биле imi^ler -miliar, -miller,
неопр. вр. -mu^lar, -mu^ler
1. л. едн. идно ке сум ке бидам -
вр.
2. л. едн. идно ке си ке бидеш -
вр.
3. л. едн. идно ке е ке биде -
вр.
1. л. мн. идно вр. ке сме ке бидеме -
2. л. мн. идно вр. ке сте ке бидете -
3. л. мн. идно вр. ке се ке бидат -
1. л. едн. мож. би бил -
нач.
2. л. едн. мож. би бил -
нач.
3. л. едн. мож. 6H 6m, 6H 6ma, -
нач. би било
1. л. мн. мож. би биле -
нач.
2. л. мн. мож. нач. би биле -
3. л. мн. мож. нач. би биле -
1. л. едн. усл. нач. - isem -sam, -sem
2. л. едн. усл. нач. - isen -san, -sen
3. л. едн. усл. нач. - ise-0 -sa,-se
1. л. мн. усл. нач. - isek -sak, -sek
2. л. мн. усл. нач. - iseniz -saniz, -seniz
3. л. мн. усл. нач. - iseler -salar, -seler
Од парадигмите на сум во македонскиот ]азик и на i- во турскиот ]азик можеме да согледаме дека идното време и можниот начин од помошниот глагол сум во македонскиот ]азик немаат сво] еквивалент raj помошниот глагол i- во турскиот ]азик, а условниот начин од помошниот глагол i- во турскиот нема сво] еквивалент raj помошниот глагол сум во македонскиот ]азик.
Од парадигмата на сум во македонскиот ]азик може да се заклучи дека „во традиционалната парадигма на помошниот глагол сум, покра] глаголот сум во тесна смисла на зборот, юушто е функционален, оперира и глаголот бе, щшто ги има сите синтагматски особини на лексичките глаголи, и еден „гол" корен, е, юушто оперира како функционален помошен глагол - глаголска клитика за трето лице еднина..." (Олга Мишеска Томик, 1997: 349). Парадигмата на i- во турскиот ]азик води кон заклучокот дека во неа се ]авува единствено помошниот глагол i- щшто функционира како функционален помошен глагол ко] само во сегашно и сегашно-идно време се употребува слеано како наставка, а во другите примери може да се применува разделено и слеано.
На морфолошко ниво, помошниот глагол сум во македонскиот ]азик и помошниот глагол (глаголска наставка) i- во турскиот ]азик немаат самоспуно полно значеае, туку имаат функцща на помошен глагол.
На синтаксичко ниво, помошниот глагол сум во македонскиот ]азик и помошниот глагол (глаголската наставка) i- во турскиот ]азик, заедно со именскиот вид збор, се во состав на именскиот прирок. Како именски дел на именскиот прирок и во двата ]азика на]често се застапени придавки (Таа е весела. Таа е наша. Taa e втора. Таа е
златна. тур. O, ne§elidir. O, bizimdir. O, ikincidir. O, altindir.), именки (Jac сум аптекар. тур. Ben eczaciyim.), заменки (Палаво е тоа. тур. Yaramaz odur.), броеви (Вие сте тро]ца. тур. Siz ügsünüz.) и прилози (Вие сте многу. тур. Siz goksunuz.). Во македонскиот ]азик, на синтаксичко ниво, за сум се употребува друг термин, а во турскиот ]азик за i- се применуваат истите термини. На синтаксичко ниво, сум се ]авува во улога на глагол-врска (глагол-копула) во глаголско-именскиот прирок (Лшдана Минова-Гуркова, 2000: 189). Глаголско-именскиот прирок се состои од глагол-врска и именски дел. Именскиот дел на глаголско-именскиот прирок ги носи содржината и значеаето на прирокот ко] изразува одредени карактеристики за подметот.
Познавааето на функцщата и на примената на помошниот глагол сум во македонскиот ]азик и на помошниот глагол (глаголската наставка) i- во турскиот ]азик, на морфолошко и на синтаксичко ниво, им овозможува на корисниците да пишуваат коректни текстови и да прават солидни преводи на двата ]азика.
Кратенки:
едн. еднина неопр. неопределено
вр. време опр. определено
]аз. ]азик пр. пример
л. лице прев. превод
мак. македонски сег. сегашно
мин. минато тур. турски
мож. можен прев. превод
мн. множина усл. условен
нач. начин
Литература:
Ахмед, Окта). 2008. Вовед во морфолоща на турскиот j/лзик. Филолошки
факултет „Блаже Конески": Скопле. Боровска, Стойка; Гуркова, Минова Ливана; Пандев, Димитар; Цветковски, Живко. 2008. Општа граматика на македонскиот j/лзик. Просветно дело: Скоп|е.
Гуркова Минова, Ливана. 2000. Синтакса на македонскиот j/лзик. Магор: Скоп|е.
Ergin, Muharrem. 1998. Türk Dil Bilgisi. Bayrak: Istanbul.
Кепески, Круме. 1985. Граматика на македонскиот литературен j/лзик.
Просветно дело: Скоп|е. Конески, Блаже. 1987. Граматика на македонскиот литературен j/лзик. Култура: Скоп|е.
Korkmaz, Zeynep. 2009. Türkiye Türkgesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayinlari: Ankara.
Панзова, Виолета. 1996. Универзалната граматика и македонскиот ]азик. Епоха: Скоще.
Саздов, Симон. 2008. Современ македонски]'азик 2. Табернакул: Скоще. Томик Мишеска Олга. 1997. Помошниот глагол сум и има. во Педесет години
на македонската наука за]азикот. МАНУ: Скоще. Христовски, Александар. 1995. Граматика на македонскиот литературен ]азик. Скоп|е.
Цветковски, Живко. 2001. Сум како полнозначен глагол? во Зборник на трудови од собирот Македонската лексикологи/а и лексикографи'а. Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков": Скоп|е.
