CC BY
12АВЗОИ СИЁСИИ ^ИСОР ДАР САДАИ XVI
ХДМЗА КАМОЛ
доктори улуми таърих, сарходими шуъбаи таърихи кадим, асрхои миёна ва нави Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи А. Дониши АИ Точикистон хиёбони Рудакй, 33, 734025, Чумхурии Точикистон Тел.: (+992) 934212844. Hamza_Kamol@mail.ru
Аз нигохи чугрофиёи таърихй Хисор дарвозаест ба чониби Хута-лон, водии Рашту вилояти Бадахшон ва шимоли Хуросон. Ин минтака дар дарозои таърих накши мухиме дар умури сиёсй, ичтимой ва фархангии ин сарзаминхо доштааст.
Дар охири садаи XV Хисор дар таркиби Мовароуннахр дар шумо-ри манотике бо имтиёзоти хос чун Фаргона ва Бадахшон шомил буд. Хокимони Хисор нуфузи вофире дар умури идории пойтахти Мовароуннахр - Самарканд доштанд. Масалан, баъд аз марги хокими Мовароуннахр Ахмад мирзо дар соли 1494 бародари у Махмуд ибни Абусаъид, ки хокими Хисори Шодмон, Хуталон, Бадахшон, ^ундуз ва Баглон буд [1,81], бар сакуи кудрат дар Мовароуннахр бинишаст. Махмуд ибни Абусаъид, писарбузурги худ Масъуд мирзоро хокими Хисор таъйин намуд. Дар ибтидои соли 1495, баъд аз шаш мохи хокимият дар Самарканд [2,153] Махмуд ибни Абусаъид вафот кард ва писари у Бойсункур мирзо, ки хокими Бухоро буд, ба тахт нишаст.
Бояд зикр кард, ки тибки ахбори манобеи таърихй Бойсункур соли 882 хк /1477-78 дар Хисор таваллуд шуда, дар ин сарзамин ба камол расида буд. Ба ин сабаб дилбастагие ба ин сарзамин дошт ва хамчу-нин дустонаш аз шумори ашрофзодагони Хисор бештар буданд. Тибки иттилои сарчашмахо ин робитаи дустй сабаб гардид, то Бойсункур дар умури идории Мовароуннахр хакки такаддумро бар ашрофзодагони Хисор коил шавад [3,49] ва ин авомили ихтилофхо ва муборизоти шадид миёни охирин намояндагони сулолаи темурлангй дар Мовароуннахр гардид. Аъёну ашрофи Самарканд, ки аз хукумат барканор гардида буданд, худро тахкиршуда хисобида, дар дастабан-дихои хатарнок пиромуни бародари Бойсункур - султон Алй мирзо алайхи Босункур мирзо барои ба даст овардани кудрат сахим гаштанд. Мовароуннахр миёни бозмондагони Махмуд ибни Абусаъид ба майдони муборизахои хунин мубаддал гардид.
Соли 1500 Шайбонихон бо истифода аз мухолифатхои шадиди охирин намояндагони сулолаи темурлангй, ки барои ахзи кудрат аз хеч гуна аъмоли гайрибашарй дар баробари хамдигар имтиноъ наме-
варзиданд ва хатто аз дyшманони хонадони худ дар барандохтани хамдигар кумак мехостанд, Мухаммади Шайбонй аз Дашти ^ипчок бо кабоили yзбак ба сарзаминхои Вароруд чун муру малах сарозер шуд ва хокимияти темурлангиёнро, ки 130 сол дар Мовароуннахр пойдор буд, барандохт.
Пас аз ишFOли шахрхои Бухоро, Самарканд, водии ФарFOна Мухаммади Шайбонй барои Fасби яке аз вилоятхои Мовароуннахр -Хисор мутаваччехи он гашт. Тасхири Хисор аз чанд чихат барои Мухаммади Шайбонй мухим буд. Нахуст ин, ки ин сарзамин миёни манотики Мовароуннахр аз шумори ободтаринхо ба хисоб мерафт ва талоши Шайбониён дар забткорихои Мовароуннахр ин пеш аз хама ба даст овардани манотики хосилхез ва умрону обод буд. Дигар ин ки бо тасарруфи водии Хисор Шайбониён ба руйи худ дарвозаеро ба чони-би Хатлону Рашт ва Бадахшону шимоли Хуросон боз мекарданд.
Ин замони Fасбкорихо дар Мовароуннахр хокимони Хисор, Хатлон ва Бадахшон, ки танхо ба исмаш дар таркиби давлати темурихои Хуросон шомил буданд, тасмим гирифтанд то пиромуни Бадеъузза-мон - писари султон Хусайн - хокими Хуросон гирди хам биёянд ва чабхаи муштараке дар мукобили Шайбонихон эчод кунанд. Аз соли 903 хк/1497-1498 хокими Хисор Хусравшох буд, ки ин сарзаминро аз шахри ^ундуз идора мекард.
Тибки ахбори «Бобурнома» баъд аз он ки Шайбонихон Андичонро забт кард, ба чониби Хисор лашкар кашида, ишFOли Хисорро ба Хам-за султон ва Мехдй султон (писарони Суюнчхоча - амаки Шайбонихон) во гузошта, худаш дар амалиёти Fасби Кундуз ширкат кард [3,180].
Дар мохи март-апрели соли 1504 амалиёти тасарруфи Хисор аз чониби Шайбониён муваффакона анчом пазируфт. Дар асари ин муборизаи темурлангиён ва Шайбониён шахри Хисор дар ибтидои садаи шонздах комилан хароб гардид [4, 19].
Баъди тасарруфи Мовароуннахр Шайбонихон пойтахти худ шахри Самаркандро интихоб карда, Бухороро ба Убайдуллохон - писари бародараш Махмуд султон, Тошканд ва вилояти онро ба ду амакаш Кучкунчй султон ва Суюнчхоча ба дорyFагй дода, вилояти Хисорро ба писарони Суюнчхоча - Хамза султон ва Мехдй султон арзонй дошт.
Аз ходисахои фалокатборе, ки дар ибтидои садаи шонздахум дар Мовароуннахр рух додааст ва он ба таърихи ин замони Хисор роби-таи ногусастанй дорад, ин фочеаии кахтии Хисор дар мохи ноябри соли 1512 аст, ки он аз диди пажухандагони ин давр комилан ба дур мондааст. Тасвири ин фочеаро мо ба чуз аз дар «Таърихи Рашидй»-и Мухаммад Хайдари ДyFлот дар дигар манобеъи таърихии ин замон
намебинем. Ин фочеа ба исми Захириддин Мухаммади Бобур - хоки-ми Андичон иртибот мегирад.
Миёни намояндагони хонадони темурлангй Бобур, ки таваччухи хоссе ба Х,исор дошт, борхо кушидааст, то хокимияти аз даст рафтаа-шонро дар Мовароуннахр ба даст биёварад.
Бобур баъд аз ин ки ба кумаки Исмоили Сафавй дар мохи шавволи (зулкаъда низ омада) соли 917 х.к./ мохи декабри соли 1511(ва ё январ - феврали 1512) ба чониби Мовароуннахр лашкар кашид, хокимиятро дар Самарканд ба даст оварда, дар масчиди чомеъи Самарканд ба но-ми Исмоили Сафавй хутба хонд. Аммо Бобур аз таваччухе, ки дар ахзи кудрати сиёсй ба мазхаби ташайюъ мекунад, аз чониби атро-фиён, кишри рухониюн ва мардуми Самарканд бадбин мешавад ва аз ин сабаб мехост аз Сафавиён ба хар воситае дурй чуяд. Дар ин робита Амир Махмуди Хондамир менависад: «...Мухаммадхони Эшик Окосй ва Амир Начми Сонй, ки ба расми рисолат назди Захириддин Мухам-мади Бобуршох рафта буданд, омада ба арзи наввоби шохй (Исмоили Сафавй) расониданд, ки... билоди Турон, яъне Самарканду Бухоро аз салотини узбакия гирифта, (Бобур) доияи истиклол ва мухолифат до-рад. Пас аз истеъмои ин хабар хусрави фаредунфар (Исмоили Сафавй) дар андешаи дафъи Бобур рафта, дар аснои ин хаёл мирзо Ёрахмади Исфахонй мулаккаб ба амир Начми Сонй, ки вакил ва сохиби ихтиёри саркори шохй буд, ... василае ангехт, ки наввоби шохй уро бо сипохи фаровон аз пайи дафъи Бобурподшох ба билоди Мовароуннахр ирсол гардонад» [5,76]. Ин хабар хулосаи пажухандагони ин вокеахоро дар бораи ин ки Начми Сонй ба кумаки Бобур ба Мовароуннахр омадааст [6,50] зери суол мебарад ва бояд дар замина барои дурустии онро тас-дик кардан бори дигар сарчашмахои ин даврро бо услуби баррасии татбикй омухт.
Бо истифода аз ин вазъ Убайдуллохон ва Мухаммад Темур (писари Шайбонихон) аз нохияхои шаркии Дашти ^ипчок, ки дар он чо панох бурда буданд, ба шахрхои марказии Мовароуннахр хучум мебаранд. Яке аз ин набардхое, ки Шайбониёнро дигарбора ба сакуи хокимият дар Мовароуннахр нишонд, ин набарди рухдода дар 3 рамазони соли 918 х.к./ 12 ноябри 1512 дар хаволии Еиждувони Бухоро буд, ки бо пирузии Шайбониён анчомид.
Тибки ахбори «Таърихи Рашидй» баъд аз шикаст дар хаволии Еиждувон ва катли яке аз сарлашкарони маъруфи Сафавиён - Начми Сонй аз чониби Убайдуллохи Шайбонй, Бобур ба тарафи Х,исор панох бурда, муддате дар калъаи он зиндагй мекунад. Шабе гурухе аз сарбозони мугулии Бобур бо сарварии Аюб-бекчй, Мир Мухаммад, Ёдгор мирзо ва Назар мирзо алайхи у киём мекунанд. Аммо Бобур наметавонад ба онхо муковимат кунад ва шабе аз калъаи Х,исор
пинхонй ба чониби ^ундуз фирорй мешавад. Мугулхои исёнгар ба чуз аз калъаи Хисор тамоми навохии онро ба боди горат мекашанд. Ин замон дар Хисор барфи зиёде борида буд ва хунукии шадиде киё-мат мекард. Бар асари горатгарихо ва чаповули сарбозони мугулии Бобур гуруснагй ва кахтие бар Хисор тасаллут меёбад. Мирзо Хайда-ри Дуглот зикр мекунад, ки дар шахри Хисор бар асари ин кахтй ва хунукй танхо 60 нафар зинда мемонанд, ки онхо барои бакои зиндагии хеш гушти часади акрабои фавтидаи худро мех7ранд [2, 391-392].
Бобур бо сабабхои маълум аз тавзехи вокеахои рухдодаи соли 1512 дар Мовароуннахр, ба хусус аз зикри кахтй ва гуруснагии Хисор дар «Бобурнома» сарфи назар мекунад.
Суоле матрах мешавад, ки чаро ин фочеаи Хисор дур аз баррасии мухаккикин мондааст? Шояд ба ин далел, ки дар маркази он фочеа Бобур карор дошт ва ё ин ки ин ахбори «Таърихи Рашидй» барои паж7хандагон дастрас набуд?
Бобур аз охирин намояндагони мовароуннахрии сулолаи темурлан-гист, ки чабхаи муковимат алайхи кабоили узбаки госиби Мовароун-нахрро созмон дод ва бинобар ин сабаб чун намоди лашкаркаши шучоъ ва шахсияти бофарханг муаррифй шуда, дар аксари шжухишхои муаррихин симои ормонй ба худ гирифтааст. Добили зикр аст, ки Бобур бо вучуди таваччухе ба фархангу хунар доштанаш, сохиби китобе чун «Бобурнома» буданаш, аз дигар хамкабилахои худ, ки дар берахмй ва бешафкатй ш7храи айём буданд, камй надошт. Дар зимн ниёз ба чустани далоил аз дигар сарчашмахо нест, кифоят мекунад, ки «Бобурнома»-ро сахифа зад.
Бобур бо вучуди таъсиси хукумати худ дар Хиндустон, хамоно дар орзуи баргашт ба Мовароуннахр, ба хусус ба Хисор буд, ки он аз ит-тилои дар зер оварда аз «Бобурнома» ба вазохат пайдост.
Баъди марги Исмоили Сафавй дар соли 1524 набардхо барои сохиб шудан бар билоди Хуросон миёни Сафавиён ва Шайбониён аз нав шиддат мегирад. Соли 935 х.к /1528 лашкари Шайбониён бо сарварии Кучкунчихон рудхоши Aмyро убур карда, вориди Хуросон мегар-данд. Ба кавли Хасанбеки Румлу аз замони Чингиз то ба он руз касе ба ин теъдоди зиёди лашкар Aмyдарёро убур накарда буд [7,1174]. Ин набард дар хаволии Ч,ом сурат гирифт, ки дар натича сипохи узбак шикаст х7рда, мунхазим мегардад.
Ба Бобур аз кавли яке аз нукарони шахсе ба номи Девсултон ишти-бохан хабар мерасад, ки тамоми сарварони Шайбонй, мисли Кучкунчихон ва Убайдуллохон дар ин чанг ба катл расидаанд [3,404-405], дар холе ки Кучкунчихон саломат ва Убайдуллохон бо бардоштани захм чон ба саломат аз ин набард мебаранд, Бобур фирефтаи ин хабар
шуда, ба писараш Хумоюн, ки хокими Бадахшон буд, нома менависад ва аз у даъват мекунад, ки бо истифода аз ин вазъият ба Мовароун-нахр лашкар кашад. Аз чумла дар он нома омадааст: «Агар ба лутфи Худованд муваффак ба фатхи вилояти Балху Х,исор шавй, бигзор намояндаи ту дар Х,исор бимонад ва дар Балх бигзор намояндаи Ком-рон (писари хурдии Бобур) бошад. Агар ба лутфи Худованд Самарканд низ фатх, гардад, дар Самарканд худат бинишин, аммо ман вилояти Х,исорро бо иродаи Худованд ба давлате, ки зебдихандаи за-мин бошад, мубаддал месозам» [3,399].
Тибки ахбори ин сарчашма Хумоюн баъд аз гирифтани номаи па-дар дар таърихи мохи чумодиулсонии 935 хк / феврали 1529 аз мано-тики зери хукумати худ сарбоз гирди хам оварда, ба суи Самарканд лашкар мекашад [3,406-407], вале «Бобурнома» фокиди ахбори чи гуна анчом пазируфтани ин лашкаркашист. Аммо мусаллам аст, ки баъд аз соли 1512 намояндагони хонадони темурлангй дигар натаво-нистанд, ки хукуматро дар Мовароуннахр ба даст биоваранд.
Баъд аз вафоти яке аз шахсиятхои магрури сулолаи Шайбонй -Убайдуллохон дар соли 1539 Мовароуннахр дучори бухрони шадиди сиёсй гардида, раванди ба вилоёти алохида тачзия гаштани он огоз мешавад. Ин холат то ба сари кудрат омадани намояндаи дигари маъруфи ин хонадон Абдуллоххони Шайбонй дар соли 1583 идома пайдо кард. Абдуллохи Шайбонй дар натичаи муборизахои шадид, ки хатто ба акрбои худ низ рахм намекард, тавонист бо лашкаркашихо вилоятхои истиклолталаби Мовароуннахро зери нигини хукумати марказй оварад. Аз чумла, мохи чумодиулсонии соли 981 хк / октябри соли 1573 ба тарафи Х,исор хучум овард. Дар огози мохи сафари соли 982 х к/ охири мохи майи соли 1574 Абдуллоххон калъаи Х,исорро мухосира кард ва 29 июни соли 1574 Х,исор аз чониби лаш-кари Шайбониён тасарруф шуда, ба давлати онхо мулхак гардид ва хокими Х,исор Х,ошим султон, асир афтода, ба катл расид.
Х,исор хамеша нигини пурчилое дар ангуштари Мовароуннахр буд ва дар хар давру замоне хар хонадоне, ки ба кудрати сиёсии Мовароуннахр мерасид, хамеша талош меварзид, ки ин вилоятро дар ихтиёр дошта бошад.
АДАБИЁТ
1. Хафиз-и Таныш ибн Мир Мухаммад Бухари. Шараф-нама-йи шахи. Перевод с персидского, введение, примечания и указатели М.А.Салахетдиновой. - Ч.1. - М.,: Наука, 1983.
2. Мирзо Мухаммад Хдйдари Дуглот. Таърихи Рашидк. Ба эхти-моми Аббоскулии Гаффорифард. - Техрон, 1383.
3. Захир ад-Дин Мухаммад Бабур. Бабур-наме. Перевод М.Салье. -Ташкент, 1958.
4. Мукимов Р., Хакимов Н. Строительная культура Гиссарской долины Х-ХХ вв. - Душанбе, 2003.
5. Амир Махмуди Хондамир. Таърихи шох Исмоил ва шох Тахмо-сби Сафавй («Зайли Хабибу-с-сияр»). Тасхех ва тахшияи Мухам-мадалии Ч,аррохй. - Техрон, 1370.
6. История народов Узбекистана. Т.2. - Ташкент, 1947.
7. Хасанбеки Румлу. Ахсану-т-таворих. - Ч,.П. - Техрон, 1384.
ПОЛИТИЧЕСКОЕ ПОЛОЖЕНИЕ ГИССАРА В XVI в.
ХАМЗА КАМОЛ доктор исторических наук, главный научный сотрудник отдела древней, средневековой и новой истории Института истории, археологии и этнографии им. А.Дониша Академии наук Республики Таджикистан.
734025, г. Душанбе, ул. Акад. Раджабовых 7 Тел.: (+992) 93 421 28 44. hamza_Kamol@mail.ru
Статья посвящена политической истории Гиссара в XVI в. В начале XVI в. кочевые племена Дашт-и Кипчака во главе с Шейбани-ханом вторглись в Мавераннахр. Разоряя города и села Мавераннахра, сея разруху и смерть, Шейбанихан воссел на трон Самарканда. Сделав своей столицей Самарканд, Шейбани-хан посадил наместником в Бухаре своего брата Махмуд султана, а после разгрома монголов передал Ташкент и Ташкентскую область своим двум дядям, Кучкунчи султану и Суюнчходже. В 1504 г. Шейбанихан захватил область Гис-сар и передал ее Хамзе султану и Мехди султану.
Автор статьи, ссылаясь на «Та'рихи Рашиди» Мухаммада Хайдара Доглата сообщает о страшном событии, случившемся в Хисаре после поражения, понесенного Бабуром в декабре 1512 г. от Шейбанидов, которое по непонятным причинам проигнорировано историками, изучавшими этот период. После поражения в Бухаре Бабур отступил в сторону Гиссара и расположился на какое-то время в крепости Гис-сар. Однажды ночью группа монголов, находившихся при Бабуре, во главе с Аюб-бекджиком, Мир Мухаммадом, Ядгар-мирзой и Назар-мирзой подняла мятеж против него. Бабур не смог справиться с ними и с трудом укрылся в крепости Гиссар. Однако, долго не задерживаясь здесь, он тайком направился в сторону Кундуза, оставив крепость своим верным эмирам. Монголы - мятежники захватили все вокруг,
кроме крепости, и полностью разграбили и опустошили вилаят Гис-сар. Та зима выпала чрезвычайно суровая, навалило много снега. В Хисаре свирепствовал страшный голод, в результате которого гибли люди. По сообщению этого источника, в Гиссаре оставалось в живых 60 человек, которые от голода стали поедать трупы своих умерших близких.
Сведения, которые дает автор статьи о политической ситуации Гис-сара в XVI в., основаны на исторических источниках этого периода.
Ключевые слова: Бухара, Самарканд, Гиссар, Мавераннахр, Фергана, Бадахшан, Бабур, Хусравшах, Исмаил Сефеви, Наджми Сани, Амир Махмуд Хондемир.
THE POLITICAL SITUATION IN HISSAR IN THE 16TH CENTURY
HAMZA KAMOL goktor of historical sciences, Chief researcher of the history sciences, department old age, middle age and new history of Institute histories, archaeologies, and ethnography by. A.Donish Academy Science Republic of Tajikistan.
Republic of Tajikistan, 734025, Dushanbe, acad.Radzhabovs 7 Ph.: (+92 ) 93 421 28 44. hamza_Kamol@mail.ru
This article is about the political history of Hissar in the 16th century. During the early 16th century the nomadic tribes of Dasht-i-Kipchak, led by Shayban Khan, invaded Mawarannahr. Demolishing the cities and villages of Mawarannahr, sowing destruction and death, Shayban Khan sat on the throne in Samarqand, which he made his capital. Shayban Khan made his brother Mahmud Sultan governor of Bukhara, and after defeating the Mongols handed over Tashkent and the Tashkent province to his two uncles, Kuchkunchi Sultana and Suyunchkhoja. In 1504 Shayban Khan conquered the Hissar province and handed it over to Hamza Sultan and Mehdi Sultan.
The author of this article, referring to the 'Ta'rikhi Rashidi' by Muhammad Haidar Doglat, sheds light on the terrible events in Hissar, which followed Babur's defeat at the hands of the Shaybanids in December 1512 and which have been ignored by historians studying this period.
After his defeat in Bukhara Babur retreated to Hissar and camped there for some time. However, at night a group of Mongls close to Babur, led by Aiub-Bekjik, Mir Muhhammad, Yadgar-Mirza and Nazar-Mirza, began a mutiny against him. Unable to defeat them Babur with difficulty managed
to seek cover in the fortress of Hissar. But he could not hold his position for long and left secretly for Kunduz, leaving the fortress to his loyal officers. The Mongols who had led the mutiny, however, took control of the entire area surrounding the fortress and wholly pillaged the province Hissar. That winter was exceptionally harsh with masses of snow falling. Hissar was afflicted by a terrible hunger, which took many lives. According to the above-mentioned historian, the only 60 people to survive in Hissar resorted to eating the corpses of those who had held out with them. All information given by the author of this article about the political situation in 16th century Hissar are based on contemporary historical sources.
Keywords: Bukhara, Samarqand, Hissar, Mawarannahr, Ferghana, Badakhshan, Babur, Khusrau Shah, Ismail Safavi, Najim Sani, Muhammad Hondemir.
