CC BY
6INFLUENCE OF THE FEUDAL AND RELIGIOUS REMNANTS IN THE RELATION TO EDUCATION OF WOMEN IN PRE-REVOLUTIONARY TAJIKISTAN
The article discusses the influence of feudal and religious remnants on the education of women in Tajikistan in the pre-revolutionary period. The author notes that due to the influence of feudal and religious remnants, women and girls did not have the opportunity to get an education. Only a very small part of the girls had the opportunity to study in women's schools. They were mostly daughters of the rich and high-ranking officials. But even in these schools, training was not conducted at the proper level — the girls were only able to somehow read the Quran but could not write. The author also notes that religious and feudal remnants existed after the establishment of Soviet power.
Key words: feudal and religious remnants, women, girls, studies, education, oppression, powerlessness, slave status.
Сведения об авторе:
Фозилова М.З. - кандидат исторических наук, и. в. доцент кафедры истории таджикского народа Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, E-mail: maksudah_faz@mail.ru
About the author:
Fozilova M.Z. - candidate of historical sciences vicarious, associate Professor of the department of history of the Tajik nation under the Tajik State Pedagogical University named after S. Aini (Tajikistan, Dushanbe), E-mail: maksudahjdz@mail.ru
ХДЁТИ СИЁСЙ ВА МАЪМУРИИ АМАЛДОРОНИ БУХОРОИ ШАРКД ДАР ОСОРИ ПРОФЕССОР БА^ОДУР ИСКАНДАРОВ
Акбарй М.
Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Бухорои Шаркй, ки яке аз худуди асосии маъмурии аморати Бухоро мансуб меёфт, таърихи он аз чониби як зумра олимон ва мухаккикони то инкилобии рус ва ватанй мавриди баррасй карор дода шудааст. Яке аз ин мухаккион, ки бештари осори худро ба омузиш, тахкики чанбахои мухими таърихи сиёсй, иктисодй, ичтимой ва хаёти мадании Бухорои Шаркй бахшидааст, академик Б.Искандаров мебошад.
Махсусан, хаёти сиёсию сохти маъмурии Бухорои Шаркй дар асархои академик Баходур Искандаров хеле равшан инъикос ёфта, зикр менамояд, ки баъди истило намудани нохияхои Бухорои Шаркй ба худуди аморат иловатан аз хисоби заминхои ишFOлй - Хисор - 3000 кв.верст, аз Кулоб - 475 кв. верст ва Каротегин- 9800 кв.верст, аз Дарвоз 16875 кв.верст ворид карда шуданд [1, с. 3441.
Дар тахкикоти худ ба манбаъхои русй такя намуда, Б. Искандаров менависанд, ки дар солхои баъд аз истило намудани кисмати Бухорои Шаркй ахолии Бухоро ба 2 млн. 500 хазор расида буд. Аз ин микдор 250 хазорашро ахолии шахр ташкил медод[2, е.71.
Аз руи навиштаи муаррихи номй Б. Искандаров бекигарихои истилошудаи Кулоб, KvPFOнтеппа, Дарвоз, Каротегин ва Кубодиён ба хайати аморат дохил карда шуданд. Якчанд махаллахои алохидаи ахолинишин вучуд доштанд, ки дар хаёти иктисодии Бухорои Шаркй накши муайянро бозиданд. Ба ин махаллахо Душанбе бо 28 хазор хона ва Регар бо 7 хазор хона дохил мешуданд.
Шахрхои Бухорои Шаркй на факат аз шахрхои Осиёи Миёна, балки аз шахрхои кисмати Гарбии Бухоро фарк мекарданд. Онхо аз марказхои савдой ва роххои алока хеле дур чой гирифта буданд. Бо иктисодиёти кафомондаи худ ин шахру навохй дар хаёти мардум накши на он кадар мухимро бозиданд[31.
Тибки хулосаи олим шахрхои ин нохияхо аз дехкадахо факат бо он фарк мекарданд, ки дар шахрхо намояндагони амир бо сардории бек, намояндагони савдо, заминдорони калон, рухониён, косибон ва як кисми дехконон зиндагй мекарданд. Дар як катор шахрхо кушунхои амир чой гирифта буданд. Намояндагони табакаи болоии тамоми Бухорои Шаркй аз чихати ичтимой ба якдигар монандй доштанд[4, c.3441.
Искандаров Б. дар асархои худ менависад, ки мансаби аз хама баландро дар нохияхои мазкур бек ишFOл мекард. Бек намояндаи табакаи болоии феодалон хисоб мешуд. Бек аз болои хукумат - бекигарй назорат мебурд ва дар зери итоати у амалдорони зиёде буданд. Бек тамоми хокимиятро дар дасти худ нигох дошта, шахсони наздики худро сохиби мансаб мегардонид. Тамоми шахсони амалдорро танхо бо розигии бек аз мансаб озод мекарданд. Баъд аз бек дар чои дуюм ёрдамчии бек, ясавулбошй ё худ девонбегй меистод. Вазифаи асосии девонбегй, пеш аз
хама. аз мардум чамъ овардани закоту андозхо буд. У якчанд котибу арбоб ва ясавулро дар хизмати худ нигох медошт.
Амали дигаре, ки дар бекигарй вучуд дошт. «мизрои муншй» буд. Одатан ба ин вазифа одамони босавод ва хусни хати хуб дошта чалб карда мешуданд. Вай дар назди бек истода. ба навиштан ва руйбардоркунии хуччатхо мaшFyл буд.
Яке аз вазифахое. ки дар бекигарй барои нигох доштани тартибот вучуд дошт. ин «Миршаб» буд. «Миршаб» бар замми ин, аз болои зиндон ва махбусони он низ назорат мекард.
«Мироб» бошад, доимо аз болои об назорат менамуд. Вай дар ихтиёри худ, якчанд ёрдамчихоро дошт. Аз чумла. «амин». ки хучаини як чуйбор буд. инчунин «арбоб»- назоратчй ва «оксакол»- таксимкунандаи об. «чуйбонхо»- тозакунандагони чуйхо ва мирзо. ки дар ихтиёри «мироб» буданд.
Мансаби «амин» бошад, аз руи корхои сохтмонй назорат мекард, ки дар ихтиёри худ якчанд амин дошт.
«Пайгирчй»- чамъкунандаи закот ва савдо ва хайвоне. ки онхоро барои фуруш ба бозор меоваранд. ба хисоб мерафт.
Дар идора кардани хукумати махаллй чои заруриро рухониён мегирифтанд ва корхои махкамаро дар ихтиёр доштанд. Чунин амалдорон дар бекигарихои нохияхои Чанубу Шаркй ва Маркзии Точикистон ба 3 кисм таксим мешуданд:
1. Козй- ичроиши конунхои шариатро назорат бурда. дар ихтиёри худ якчанд мулозим ва мирзо дошт.
2. Муфтй- донандаи конунхои шариат. ки ба додани ривоят мaшFyл буд. Барои ин кор вай музд мегирифт. Дар ихтиёри муфти якчанд хизматгор ва мухаррирон буданд.
3. Раис- назораткунандаи тартибот аз болои чинояткорон ва вайронкунандагони конунхои дини ислом. вайронкунандагони савдо. аз руи мактабхо. тартиботи оилавй ва Faйpaхо назорат мебурд. Раис якчанд хизматгор дошта. ба воситаи онхо чинояткоронро чазо медод.
Мулозимону дуррадастон дар ихтиёри y буданд. Козй дар бекигарихо аз тарафи амири Бухоро таъин мегардид. У дорои маълумоти динй буда. дар айни замон бояд аз авлоди рухонй бошад.
Аз ин чо бармеояд. ки дар Бухорои Шаркй ягон амалдор ба таври интихобй озод ба сари мансаб намеомад. Xaмaи максаду мароми амалдорону худи бек. танхо бо рохи истисмори дехконону кaмбaFaлон ба даст овардани фоидаи зиёд буд.
Чй хеле. ки дар боло кайд намудем. баъди аз тарафи Русия забт шудани аморати Бухоро, мулкхои феодалии ниммустакили Бухорои Шаркй ба аморати Бухоро хамрох карда шуданд. Баъди истило намудани нохияхои Чанубу Шаркй ва Марказии Точикистон. дар минтакахои асосии ин чо гарнизонхои харбй чой дода шуданд. Максад аз чой додани гарнизонхои харбй мустахкам кардани мавкеи аморат дар худуди ин минтака буд. Б. Искандаров менависад, ки «соли 1871 дар Регар 400 нафар, дар Xисоp - 4GGG нафар сарбоз ва 11 туп. дар Кулоб 3GGG нафар сарбозу 4 туп ва Калъаи- Хумб соли 1878 кариб 5GGG сарбози амир чой гирифта буданд»Г7. c.81l.
Яке аз мулкхои калонтарини Бухорои Шаркй. мулки Xисоp буд. Баъди истило шуданаш Xисоp ба 7 бекигарй - Бойсун. Шеробод. Дехнав. ЮFи. Xисоp. Кубодиён. Кургонтеппа таксим карда шуд. Дар хамаи ин бекигарихо. аз чумла. дар Xисоp низ идоракунй дар асоси идораи умумибухорогй ташкил карда шуд.
Дар дигар бекигарихои Бухорои Шаркй. аз чумла. Кулоб. Балчувон. Кубодиён. Каротегин ва Дарвоз вазъият чунин буд. ки бекигарии Кулоб баъди истило ба ду кисм: бекигарии Кулоб ва бекигарии Балчувон таксим карда шуд. Дар худуди бекигарии Кулоб чунинамлокдорихо мавчуд буд: Муъминобод. Кул. Сари Чашма. Гирди КyPFOни боло. Гирди КyPFOни поён. инчунин. шохигарихои Давлатобод. Тагнов. Кишти дараи поён ва Кишти дараи боло, Саригор, РоFй. Варй ва Дуоб.
Дар байни амлокдорону шохигарихо обруи зиёдеро шох сохиб буд. Шох метавонист амлокдорхоро аз бек харида гирад. Як катор мулкхои дигареро дар кисмати шаркии Кулоб харидорон харида мегирифтанд. Харидор ба бек ва амир тухфахои гаронбахо ва пули зиёд дода. баъд сохиби округ мешуд. Харидорон. барои он ки харочоти сарф кардаи худро пушонад. ба гардани ин мардум андозхои зиёдеро бор мекарданд ва ягон шахе ин кори уро манъ карда наметавонист.
Faйp аз харидорон, боз ичоракорон вучуд доштанд. ки ягон округро ба мухлати муайян ичора гирифта. он микдор пулро бояд дар мухлати муайян ба бек месупорид. Ичоракор метавонист. ки рузи аввали ба ичора гирифтани округ пулашро супорад. Агар ичоракор ин корро сари вакт мекард, хучаини ин округ ба шумор мерафт. Ичоракор то ба охир расидани вакти муайяншуда тамоми андозхои чорибударо ба манфиати худ меситонид. Факат андозхоро ичоракорон ду маротиба зиёд менамуданд.
Бекхо дар бекигарй чои истикомати махсус надоштанд. Онхо баъди ба ин мансаб ноил гардидан, дар тамоми худуди бекигарй гашту гузор намуда. дар як махала мУхлати зиёд истикомат намекард. Чунин корро бек барои он мекард. ки мабодо байни беку халк ягон зиддият сар занад. Бо омадани беки нав. амалдорони махаллй мансабхои худро аз даст медоданд ва бо илтимосу тУхфахои аз хад зиёд боз ба мансабашон сохиб мешуданд. Беки нав омада. аз амалдорон барои оро додани хонаи нав тУхфахо талаб мекард. Амлокдорон бошанд. аз хисоби FOpaт намудани ахоли ба бек тУхфахо меоварданд. Аз соли 1877 то соли 1905 дар Кулоб 19-то бек иваз шуданд. Аз тез-тез иваз шудани бекхо ахволи халк бех намегардид.
Бекигарии Каротегин ба 1G амлокдорй таксим шуда. дар навбати худ ин амлокдорихо ба 34 мири хазора таксим мешуданд.
Мувофики маълумоти аксари муаррихон соли 1878 Дарвоз бошад, ба аморат дохил карда шуд, дар ин чо бекигарй таъсис ёфт.
Бекигарии Дарвоз ба 4 амлокдорй - Чилдара, Тавилдара, Вахёи боло ва Сагардашт таксим мешуд. Вале баъдтар як катор тадкикотчиён. аз чумла Латипов Н.. ки таърихи пеш аз инкилобии Дарвозро омухта буд. ба чунин хулоса омад: «Дар хайати бекигарии Дарвоз амлокдорихои Чилдара. Тавилдара. Далчир. СaFиpдaшт. Ванч. Майдон. Калъаи Хумб. Шикай. Куф. Хангон ва ду кисмати дигар ЯзFvлом ва Тангшив дохил мешуданд»Г8, с.501.
Xaмaи ин касон дар навбати аввал ва асосан манфиати доирахои хукмрон ва фоидахои шахсии худро таъмин мекарданд. Бекхо. ки ба воситаи амлокдорхо ва дигар одамони худ корхои замин ва молия. чамъ кардани хироч ва Faйpapо идора менамуданд. дар халли ин масъалахо комилан худсарона амал мекарданд, аз ахолии чй ситондан ва ба хазина супоридани онхоро касе тафтиш намекард.
Мингбошй. амин. оксакол ва арбобхо. ки ба сифати намояндаи ахолй таъин мешуданд. одатан ба кирдори хоким ва беку амалдорони амир пайравй мекарданд. Ин хол боиси ривочи FOpaтгapй ва порахурй гардида. ба иктисодиёт зарбаи сахт мезад. Зиндагонии бе ин хам сангини ахли мехнатро ба дарачаи токатфарсо мерасонид.
Аморати Бухоро, Бухорои Шаркиро чун мустамликаи худ карор дода. дар ин чо назар ба кисми гарбии аморат тартиботи сахтаре чорй намуд. Ашрофону навкархо. заминдорони калону рУхониён ва бойхо ба такягохи аморат табдил ёфта буданд. Ба ин гурУххои истисморкунанда аз мирохур то додхох хар гуна рутба ва мансабхо дода мешуд. Мансабхои олитар факат ба сипохиёни дарбори амир бахшиш мегардид. Амир ба ивазимаош ба ин сипохиён андози тамоми як дехаро мебахшид. Сипохиёне. ки дорои чунин мукофот мегардиданд. «танхох» -дор меномиданд. Дехконони чунин дехахо ба фоидаи танхох кор мекарданд. Танхоххур метавонист духтарони ин дехахоро фурушад. ба занй гирад. хавлихои дехкононро кашида гирад ва хар чи хохад мекард. Хариду фуруши мансабхо ба тарзи руйрост авч гирифта буданд. Чунин хариду фурУши мансабхо боз хам ахволи халки кaмбaFaлpо бад мегардонид.
Хариду фуруши мансабу вазифа ва унвону рутба кариб ки ба расмият даромада буд. Барои навкари оддй шудан 12GG-3GGG танга ришва додан лозим буд. Агар ин гуна навкар дар шахр ё калъае ба хизмати харбй таъин мешуд. аз хар гуна андоз озод карда шуда. гайр аз ин барои таъмини маош ба ихтиёраш ду «буна» - хочагии дехконй дода мешуд. Агар навкар худаш замину боFv хавлй дошта бошад. дар ин сурат ба вай «буна» дода намешуд. вале ягон андоз аз У ситонида намешуд»Г1, с. 58-591. Мансаби каровулбегй хеле киммат 2-4 хазор танга меистод. Ба ихтиёри каровулбегй 4 «буна» дода мешуд. Каровулбегие. ки дар хизмати амир бошаду дар айни хол молу мулку замин дошта бошад. ухдадор буд. ки ба фоидаи хазинаи амир ушр (дахяки хосил) ва «амал». яъне 21 танга хирочи заминро дихад»Г8, с. 711.
Xaмин тавр. тамоми мансабхо, аз чумла. мансаби мирохур 3-5 хазор танга. ба ихтиёраш 4-1G «буна». туксабош 5-1G хазор танга. ба ихтиёраш 1GG «буна». мансаби эликбошй 6-15 хазор танга. ба ихтиёраш 15G-2GG «буна» фурухта мешудП, с. 1021.
Нихоят. мансаби «бий». ки онро худи амир медод (дигар мансабхои аз ин поинро худи беки Каротегин мефурухт ва аз ин хариду фурУш хатто амирро хабардор намекард. - А. М.) то 300 «буна»» мегирифтанд, ки онхоро истисмор карда. кусури харочоташонро мебароварданд[11.
Мансаб ва рутбахои динй низ дар хама нохияхои Чанубу Шаркй ва марказии Точикистон. ки ба хайати Бухорои Шаркй дохил мешуданд. фурухта мешуданд. Xy^^ додани мансабу унвони козикалон. ду ноиби он ва раис ба амир таалук дошт ва дар ин бобат факат амир ярлик дода метавонист. Мансабхои поёниро худи бек таксим мекард. Xap касе. ки бештар пора медод. сохиби хукуку имконияти бештаре мешуду такдири садхо дехконону косибонро хал мекард. Xaнгоми додани вазифа сифатхои шахс. кобилияти вай мутлако ба назар гирифта намешуд. Дар хамаи дигар бекигарихо вазъият чунин буд[1, с.451.
Албатта. ин гуна тартибот ба маъмурони амир маъкул ва мувофики табъ буд. Онхо дар хурдтарин мансаб истода. дар зарфи 2-3 сол сарвати зиёде чамъ мекарданд.
Хокимони вилоятхои нохияхои Чанубу Шаркй ва Машазии Точикистон дар горату тахкири ахолии хадду канор надоштанд. Бинобар ин, хамин мансабдороне, ки дар Бухоро ва Точикистони Чанубию Марказй - Бухорои Шаркй низ маъмур буданд, боиси истисмори халк, талаву тороч, умуман зери бори гарони хирочу андоз ва гирифтани молиёти изофагй мегардиданд.
Дар хулоса бояд гуфт, ки тахкику омузиш, раддабандии мансабхои амалдорони Бухорои Шаркй дар як маколаи кутох онро халлу фасл кардан аз имкон берун буда, бо мисолу тавсифоти бештари он дар тадкикотхои минбаъда оварда мешаванд.
АДАБИЁТ
1. Искандаров Б. И. Восточная Бухара и Помир во второй половине XIX в. - Душанбе: Андалеб, 2015. - 664 с.
2.Искандаров Б.И. Восточная Бухара и Памир во второй половине XIX века. Ч. 2,- 344.;
3.Пирумшоев Х. Русские дореволюционные исследователи о городах восточной Бухары конца XIX - начала XX.
Душанбе, 1992.
4.Искандаров Б.И. Восточная Бухара и Памир во второй половине XIX века. Ч. 2.- Душанбе, 2012,- 344 с.
5.Искандеров Б.И. Восточная Бухара и Памир во второй половине XIX века. Ч. 2.- Душанбе, 2012, - 349 с.
6.Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата.-М., 1958 .- С.81.
7. Латипов Н. Экономическое состояние Дарвазского бекства и основание занятия его гасиления. - Душанбе, 1958,- С..
50
8.Маджлисов А Аграрные отношения в Восточной Бухаре в XIX начале XX века,- Душанбе-Алма-Ата, 1967.-С.71.
ПОЛИТИЧЕСКАЯ И АДМИНИСТРАТИВНАЯ ЖИЗНЬ ЧИНОВНИКОВ ВОСТОЧНОЙ БУХАРЫ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ ПРОФЕССОРА Б.ИСКАНДАРОВА
Известной историк, доктор исторических наук, профессор Б.Искандарово и посвятил свои исследования изучению важных сторон политической, экономической, социальной и культурной жизни Восточной Бухары. Города Восточной Бухары отличались не только от городов Средней Азии, но и от городов Западной Бухары. В своих произведениях Б. Искандаров описывает должности государственных чиновников, а также владения Восточной Бухары.
Ключевые слова: историк, профессор, Б. Искандаров, политической, экономический, социальный, культурный, Восточная Бухара, Средняя Азия, произведение, государственный чиновник.
POLITICAL AND ADMINISTRATIVE LIFE OF GO VERNMENTAL SERVANTS OF THE EASTERN BUKHARA, IN THE WORKS OF A PROFESSOR B.ISKANDAROV
A famous historian, professor B.Iskandarov dedicated his researches of studying of important sides of political, economic, social and cultural life of the Eastern Bukhara. The cities of the Eastern Bukhara were different from the cities of Central Asia but also from the cities of the western Bukhara. In his works B.Iskandarov describes the position of the governmental servants, and also the estates of the Eastern Bukhara.
Keywords: historian, professor, B. Iskandarov, political, economic, social cultural, Eastern Bukhara, Central Asia, work, governmental servant.
Сведения об авторе.
Акбари Махиноз - ассистент кафедры история таджикского народа, Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, Email: vestnik.tgpu@gmail.com
About the author.
Akbari Makhinoz - is the assistant to department history of the Tajik people; Tajik state pedagogical university of S. Ayni, E-mail: vestnik.tgpu@gmail.com
