CC BY
6УДК 82.0:821.161.3.09-14
ПОЛ1С1СТЭМНЫ ХАРАКТАР Л1РЫК1 А. ДУДАРА
канд. фтал. навук, дац. Л.М. САДКО (Цэнтр даследаванняу беларускай культуры, мовы i лтаратуры Нацыянальнай акадэмй навук Беларуы, Мтск) ORCID: https://orcid.org/0000-0001-5880-1570
У артыкуле разглядаюцца асабл1васц1 л1рык1 А. Дудара з пазщый тэорьп полШстэмы. Установлены рэпер-туарныя мадэл1 экспрэаятзму у л1рыцы паэта (напружанасць эмоцый, экзальтаванае услауленне новага); адзна-чанырысы неарамантызму (канцэпцыял1рычнага героя-бунтара, носьбта амб1валентныхрыс); вызначанырэпер-турэмы футурызму (тгтстычны пафас адмаулення мастацтх традыцый, апяванне тэхтчнага прагрэсу); пра-аналгзаваны элементы тажытсцкай ускладненай вобразнасц1, асабл1васц1 эстэтыт i паэтык незвычайнага. Зроблены высновы пра полiсiстэмны характар лiрыкi А. Дудара, дзе канвергенцыя i злучанасць разнастайных рэпертуарных мадэлей, рысы эстэтыт i паэтык розных наюрункау i плыней сусветнай i беларускай лтаратур становяцца асновай фармiравання самабытнай полтарадыгмальнай мастацкай сктэмы А. Дудара.
Ключавыя словы: полкктэма,рэпертурэма, А. Дудар, «Маладняк», экспрэаятзм, неарамантызм, футурызм, эстэтыка незвычайнага, Шажытзм.
Уводзшы. У беларускай лиаратуры у розныя эпох^ асаблiва у Найноушы перыяд, назiраецца плённае сукнаванне розных па прынцыпах адлюстравання чалавека i сусвету мастацюх наюрункау i плыняу, стылёвых праяу розных эпох. Што тычыцца вызначэнняу, яюя могуць даць уяуленне пра асаблiвасцi функцыянавання прыгожага тсьменства Беларус у розныя перыяды, то даследчыкамi выкарыстоуваецца цэлы шэраг супярэч-лiвых разнастайных дэфiнiцый: «сштэтызм», «палiморфнасць», «веерны, рознанакiраваны выгляд» (П. Васючэн-ка) [1], «сiнтэтызм (вылучана Я. Гараднiцкiм. - Л. С.) як спосаб адначасовага сукнавання i узаемадзеяння прыкмет розных мастацкiх метадау, напрамкау i плыней», калi «судакранаюцца, блiзка сыходзяцца адзнакi (рэшткавыя з'явы) сентыменталiзму, прыкметы класiцызму, неарамантызм, розныя вщы рэалiзму, праявы мадэр-шзму» (Я. Гараднiцкi) [2, с. 113], «тэорыя паскоранага развiцця лiтаратуры» (В. Каваленка) [3], «шырыня i шмат-слойнасць лiтаратурных кiрункау» (Л. Гарант) [4, с. 33], метад «эстэтычнай памежнасцi» (В. Уткевiч) [5], «скла-данае перапляценне лiтаратурных плыняу i стылей розных эпох i культур» (М. Тычына) [6] i шш. Падобная разна-стайнасць трактовак сведчыць пра пэуны дэфiцыт, абмежаванасць тэрмшалапчнага апарату, заклiканага даць характарыстыку складаным i неадназначным адносiнам у сферы эстэтыка-лиаратурнага жыцця Беларусi.
На аснове даследаванняу рускай фармальнай школы Ю. Тынянава, Б. Эйхенбаума, В. Шклоускага у другой палове ХХ стагоддзя iзраiльскiм культуролагам i фшолагам I. Эвен-Зохарам была распрацавана тэорыя поль сiстэмы як перспектыуная канцэпцыя вывучэння лiтаратурнага працэсу у дынамщы. Згодна з гэтай канцэпцыяй, полiсiстэма разумеецца як гетэрагенны, iерархiзаваны кангламерат (або сктэма) сiстэм, якiя узаемадзейшчаюць, каб выклiкаць бесперапынны дынамiчны працэс эвалюцыi унутры полiсiстэмы уцэлым. Як адзначана у «Энцык-лапедыi перакладазнауства Рутледжа», вядомага брытанскага выдавецкага дома, «полiсiстэмы могуць быць пры-няты для улiку з'яу, якiя кнуюць на розных узроунях, так што полiсiстэма дадзенай нацыянальнай лiтаратуры разглядаецца як адзш элемент з больш шырокай сацыякультурнай полiсiстэмы (тут i далей пераклад наш - Л. С.) («polysystems can be postulated to account for phenomena existing on various levels, so that the polysystem of a given national literature is viewed as one element making up the larger socio-cultural polysystem, which itself comprises other polysystems») [7, р. 176-177]. 1стотнай для гэтай канцэпцьи з'яуляецца думка пра тое, што «розныя пласты i пад-групы, яюя складаюць дадзеную полкктэму, пастаянна канкурыруюць адно з адным за дамiнуючае становiшча» («the various strata and subdivisions which make up a given polysystem are constantly competing with each other for the dominant position») [7, р. 177]. На думку тэарэтыкау-полкктэмютау, розныя рэпертуарныя мадэлi (сукупнасць агульных i канкрэтных мадэлей - лекака-сштакачных, жанравых, вобразна-матыуных i г. д., - што юруюць вы-творчасцю i спажываннем тэкстау) па чарзе займаюць то дамiнуючае, то перыферыйнае становiшча як у лггара-турным працэсе увогуле, так i у творчасцi пэуных аутарау.
Па сутнасщ, гэтыя ж думкi выказвалi i беларусюя мысляры канца XIX - першай трэцi ХХ ст. - М. Багда-новiч, I. Абдзiраловiч, У. Самойла, В. ЛастоУскi, М. Гарэцю, А. Бабарэка, прапаноуваючы полiсiстэмны падыход да вызначэння ролi слоунага мастацтва як магутнага сродка адраджэння нацыянальнай самасвядомасцi, сцвяр-джэння самабытнага беларускага этнасу. Згаданыя аутары дбаюць пра абнауленне прыгожага пiсьменства, пра наданне дам^ючага становiшча аутэнтычным архаша^фалапчным i фальклорным вобразам, беларускаму этнаграфiчнаму матэрыялу, дыялектным i «народным» моуным сродкам, а таксама iмкнуцца да увядзення з перы-ферыi у цэнтр беларускага лиаратурнага працэсу агульнасусветнага мастацкага вопыту розных эпох.
Мэта дадзенага даследавання - выяуленне наватарсюх рэпертуарных мадэляу мадэрнiсцкiх плыняу i напрамкау у полюютэмнай лiрыцы Алеся Дудара (сапрауднае iмя Аляксандр Аляксандравiч Дайлiдовiч, 1904 - 1937).
Асноуная частка. Неабходна адзначыць, што у беларускай паэзй канца Х1Х - першай трэцi ХХ ст. праяуляюць сябе рысы розных мадэрнюцюх накiрункау i плыняу. У творчасщ паэтау-«маладнякоуцау» часта гу-чыць экзальтаванае, падкрэслена экспрэаунае услауленне новага, рэвалюцыйна-маладога. Па словах А. Бабарэкi,
«маладое - гэта адзнака эмоцыяльнай щэёвасьщ новых сродкау i прыёмау у мастацкай творчасьцi» (захаваны традыцыи пiсьма А. Бабарэкi. - Л. С.) [8, с. 99]. Так, у лiрыцы А. Дудара, аднаго з самых яскравых i таленавiтых прадстаушкоу «маладнякоускай» паэзii, вылучаюцца рэпертурэмы, тэматычна i паэтычна звязаныя з асаблiвас-цямi экспрэсiянiсцкага светаадлюстравання. Як адзначаецца у «Энцыклапедыi экспрэаяшзму», экспрэсiянiзм -гэта «выбуховыя творчыя магчымасцi, якiя дазваляюць менавiта у апакалiптычных пажарах адкрыць свет "зноу-ку", без пасрэдшкау, сам-насам - у пульсацыи аголена чыстых каляровых плям, вiхурах слоу, сцэнiчнай паэтыцы узняушыхся вертыкаляу-лесвщ, "ударных" момантах» («взрывные творческие возможности, позволяющие именно в апокалиптических пожарах открыть мир "заново ", без посредников, один на один, - в пульсации обнажённо чистых цветовых пятен, вихрях слов, сценической поэтике взметнувшихся вверх вертикалей-лестниц, "ударных" моментах») [9, с. 390].
Творы раншх зборшкау А. Дудара якраз вызначаюцца надзвычайнай штанацыяй, пафасам абнаулення, мяцяжу, шквалу, барацьбы. Па словах лггаратуразнауцы Г. Севярынец, «галоунае для яго (А. Дудара. - Л. С.) -выказаць незвычайную па напружаннi эмоцыю, бурлiвую радасць абнаулення, маладую энергiю перамен, адчуць сябе рухавшом часу, чалавекам на вастрыш жыцця» [10, с. 14]. Паказальны у гэтым сэнсе верш з характэрнай назвай «Я малады» (1924), дзе рэвалюцыя асэнсоуваецца як грандыёзная гераiчная падзея, што загартавала моц-нага валявога героя, дала яму магчымасць адчуваць сябе тытанам:
Хто прайшоу - галаву павеау. (Мiлiёны пудоу у гадах.) Ну, а я малады - мне весела разагнацца у мяцежную даль.
Мне жыццё - сусветнае свята, мне прапоны - большы разгон. Я цяпер без багацця багаты на зары квiтнеючых дзён.
Гэта кроу не бащца смерщ, гэта сэрца распалiць лёд, гэтых думак кiпучага смерчу не абгонщь птушыны лёт [10, с. 38].
Прыкметна праяуляе сябе у гэтым творы канцэпцыя моцнай асобы, што склалася у паэзii i прозе замежнага i айчыннага неарамантызму Р. Кшлшга, Э. Растана, Р.-Л. Сщвенсана, Дж. Лондана, Я. Купалы, а таксама рысы гумiлёускага героя-воiна, макамалюта. Такi лiрычны герой рэдка звяртаецца да легенд мшулага, ён шукае iдэал у сучасным моманце, прагне жыць напоУнiцу тут i зараз. Сапрауды, процiдзеянне духоунай iнерцыi, энерпя сама-стойнасцi, бунт супраць маральнага шаблону i бытавой умоУнасцi - характэрныя рысы, уласцiвыя творам неарамантыкау.
У творах рамантызму XIX ст. цэнтральная iдэя - канцэпцыя двухсфернасцi сусвету, дзе супрацьпастау-лены рэальнае i звышрэальнае, канчатковае i вечнае. Гэтая двухсфернасць спараджае асаблiвую структуру мастацкага свету рамантычнага твора, пабудаванага на кантрастах i бескампрамiсных супярэчнасцях. У неара-мантызме наогул, i, у прыватнасщ, у творах Янкi Купалы, а пазней - А. Дудара, бшалярная канцэпцыя сусвету замяняецца аднасфернай, калi звышрэальнасць скасоуваецца, саступаючы месца зямной сферы, што зблiжае рамантычны метад пiсьма з рэалiстычным. Сферы мары i рэчаiснасцi, каштоУнасцi щэальнага у рэалiзме i неара-мантызме не аддалены у часе i прасторы, а знаходзяцца побач з чалавекам, але патрабуюць ад яго асаблiвых, надзвычайных высiлкау для спасщжэння. Як адзначае В. Талмачоу, «сумарна неарамантызм можна пазначыць як антырамантычны рамантызм i звязаць з iм спробу ускладнення iдэалiзму, яго пэунай рацыяналiзацыi» («суммарно неоромантизм можно обозначить как антиромантический романтизм и связать с ним попытку усложнения идеализма, его определённой рационализации») [11, ст. 645]. Сюжэт таюх творау выбудоуваецца як напружаная iнтрыга, прыгоднщкая псторыя, напоуненая драматычнымi выпрабаваннямi, нечаканым^ часта фатальнымi паваротамi падзей. Янка Купала яскрава Увасобiу асаблiвага героя, што стау характэрным для беларускай лггаратуры першай трэцi XX ст., - моцную асобу, здольную на узнёслыя пачуццi i яркiя учыню, што жыве у канкрэтным, падкрэслена рэчыуным свеце. Так, у паэме «Магша льва» (1913) рамантыка дауншы, драматычных калiзiй спалучаецца з дакладнасцю у апiсаннях пачуццяу i сапраудным гiстарычным каларытам. Паэт у ярюх фарбах, але пазбягаючы пасеiзму, распавядае псторыю жыцця легендарнага Машэкi, у вобразе якога знайшла увасабленне неарамантычная iдэя пра амбiвалентнасць, недасканаласць чалавечай прыроды. Грамадскiя нормы, якiя адрынуу купалаускi герой, яго спробы пабудаваць персаналюцю асабовы кодэкс маралi пазбауляюць Машэ-ку арэолу сапрауднага героя-змагара, носьбиа абсалютных аксiялагiчных каштоунасцей народа. П.В. Васючэнка рэзюмуе: «Такiм чынам, вандроуны рамантычны тып высакароднага разбойшка у творы Купалы перажыу новарамантычную трансфармацыю» [12, с. 12]. Таю ж герой намаляваны i у раннiх вершах «Сцеражыцеся», «Стары горад», «Паэтам рэвалюцыi», «Паустанец» са зборшка «Беларусь бунтарская» (1925) А. Дудара. Звяртае на сябе увагу i неарамантычны герой 1гнась з твора «З паэмы 1920 года», што дае каманду: «Усё палщь, руйнаваць без жалю» [13, с. 11], гэты персанаж, на думку I. Багдановiч, «меу рысы досыць схематычныя, якiя паутаралi i замацоувалi стэрэатып «сталёвага барацьбiта»« [14, с. 280].
Адзначаецца у вершах А. Дудара, асаблiва раншх, i характэрны настрой футурыстычнай дактрыны, пра-леткультаускай iдэалогii - аптымiстычная вера у будучыню, апантаная упэуненасць у мэтазгоднасць грамадсюх змен. «Мастацтва будучыш» у аснову паклала нiгiлiстычнае адмауленне традыцыйнай эстэтыкi i паэтыкi, стау-ленне да аутарытэтау згодна з лозунгам «у рожю са старымЬ» А. Дудар гэты настрой увасобiу у радках верша «Стары горад» (1923): «След былога з карэннем вырвем мы / I засеем быльлём пустыр» [10, с. 36]. Таюя кантрас-ныя вобразныя рэпертурэмы старога - цёмнага, пагiбельнага, жабрачага - i новага - светлага, шумлiвага, радас-нага - праяуляюцца у цэлым шэрагу вершау першых зборнiкаУ «Беларусь бунтарская» i «СонечныЕШ сцежкамi» (1925):
Прайшлi мы сьцежкi вузкiя, да сонца мы щзём, Сталёвым звонам мускулау мы Волi гымн пяём... У дзень радасьцi кiпучае на сьвет зьявшсь мы, Мы - дзещ рэволюцыi, Кастрычнiка сыны [10, с. 37].
У творах «Менск» (1925), «З поэмы "Сягоньння"» (1925), «Вулща, шырокая вулща...» (1925), «За маiм акном - абрывы...» (1925) заяулены традыцыйныя рэпертурэмы футурызму: услауленне тэхнiчнага прагрэсу, iндустрыяльных дасягненняу, падкрэслены пластычны напружаны рытм, што iмiтуе тэмп сучаснага жыцця. Звыклыя адзнаю сялянскага пейзажу - сонца, ранща, конi - атрымлiваюць новае тлумачэнне, трансфармуюцца ва умовах механiзаванага жыцця сучаснасцк
А мядзяныя дроты бальконау
Напяваюць пра сьвята жыцьця.
Пахавалiся па стайнях конi -
Самалёты над Менскам ляцяць.
Сонца золатам у дах барабанщь -
Адбiвае сталёвы рытм.
Як у казцы - вясёлая ранща
Вечарамi на бруку гарыць (верш «Менск») [10, с. 45-46].
Гэтыя вершы будуюцца на кантрасце традыцыйных замалёвак прыроды i падкрэсленага урбашстычнага пейзажа з новымi локусамi горада (трубы, слупы, балконы, брук, заводы, фабрыю, трамваi i iнш.). Развап лiрычнага героя, захопленага хуткасцю пераутварэнняу, прыводзяць да нечаканых адкрыццяу: «Я знайшоу Беларусь ненарокам / У сырых гарадзюх сутарэньнях», «Беларусь мая у фабрычных трубах; / Беларусь ншм яшчэ не зьмерана» [10, с. 46]. Адзначым, што у творах «Стары горад», «Менск», «З поэмы "Сягоньння"», дзе рэпертурэмы футурызму трапляюць у цэнтр мастацкай астэмы аутара, надзвычай багатая вiзуальна-акустычная вобразная палiтра. Кожны радок насычаны гiпербалiзаванымi зрокавымi метафарамi i метафарычнымi выразамi (палiтра колерау ад макамальна яршх - «блiскавiчыць слуп», «ранща... на бруку гарыць», - да падкрэслена змрочных - «заку-раны дымам», «невядомая шэрань»), а таксама акуст^Iчнымi сродкамi, iнтэрпрэтац^Iямi гукавых уражанняу ад гораду i жыцця у iм: «самалёты ляцяць», «сонца барабанщь», «сталёвы рытм», «грымяць заводы» «сотш гудкоу» i iнш.
Уласцiвае футурыстычнай дактрыне адмауленне мастацкай i маральнай спадчыны, канонау выкарыстання лiтаратурнай мовы або моунага стандарту праяуляецца у некаторых вершах А. Дудара праз зварот да стылютычна знiжанай лексш, элементау размоуна-прастамоунага словавыкарыстання, як у вершы «Вулща, шырокая вулiца.»:
Вулща... Лягла пад дротам, З гуляшчымi разам грашыла -Падарожным уам за грашы Рассыпала свае пяшчоты.
Ты прываблiвай целам гарачым, Прадавайся па кавалку за грашы. Ня прыду i ня буду грашыць, Як грашыу я з тыпш гуляшчымi [10, с. 49].
Цшавым з пункту гледжання рытмiчнай рэпрэзентацыi уяуляецца верш «Дням не змоукнуць» (1926), дзе А. Дудар эксперыментуе з дауж^1нёй радка i стварае падкрэслена энергiчн^Iя, вокл1чныя фразы, што удала перадаюць семантыку зрухау, здзяйсненняу, заваяванняу. Так1 твор выходзщь па-за межы традыцый «лшейнага» чытання, падобная мадэль выкарыстоуваецца у брахiкаланiчн^Iх тэкстах авангарднай паэзii, у тым лiку футурыст^гчнай:
Рвiся,
шалёны галёп з доупх i цяжкiх троп. Часу упартаму у лоб золатам коуюм строф!
Тольш ш кроку назад.
Толью
наперад
1 увысь...
Дзён таюх
не закшзаць.
Дням ня згубщь галавы [10, с. 64].
Эстэтыка незвычайнага, экзатычнага, распрацаваная у творах рускага паэта М. Гумшёва, выяуляецца 1 у вершах А. Дудара. Верш «Легенда» (1926) складзены з вял1кай колькасщ, па словах самога паэта, «вобразау дз1уных» [10, с. 60], алюзш да культуры Усходу (Каран, В1шну, патрус, Ыда, Аарыс, Сулам1ф, Х1рам). Верш «Песьш, песьш! Давол1 мяцежыць...» (1925) таксама пабудаваны на кантрасце досыць экзатычных для айчыннай паэзп вобразау пяшчотных гурый, усходшх райсюх дзеу 1 магутных вальюрый, скандынаусюх паннау-ваяунщ. Паэт называе творчасць, паэтычнае слова, сваю песню то «нясмелым напевам», «срэбракованым1 струнам1 журбы», то «мяцежным шквалам», «сталёвым1 в1хурамЬ>, уводзщь нечаканую рыфму «гурыя - вальюрыя», услауляе радасць перамен. А. Дудар у гэтым творы адмауляецца ад спеунага маулення 1 пераходзщь да прамоунщюх штанацый, дынам1зуе рыпшчную пабудову верша, для узмацнення экспрэсп выкарыстоувае сштакачны перанос:
Прыдзе час - зноу паустануць буры, Дш блюкучыя мятнуцца у вырай, -Прыдзе радасьць, Нежная, як гурыя, У ваяушчай постащ вальюрыи... Песьш, песьш!.. З вас сшы чэрпаць,
Як паустане учарайшая быль... Ад ударау ламаецца чэрап, У сэрцы б'е барабан барацьбы. Празьвшяць сталёвыя в1хуры,
Заляскочуць уздоуж 1 ушыр. Прыдзе радасьць Нежная, як гурыя,
Ваяушчая, як буйная вальюрыя [10, с. 44].
Традыцьи шсьма рускага мадэршзму, найперш гумшёускай паэтыю, штанацыйна-рытм1чнага малюнку, адчуваюцца 1 у вершы «I у нязнанай цьмянай дал1 словау новых мы шукала..» (1925). Тэкст пабудаваны на прыёме паслядоунага лекачнага паутору, кал1 у двухрадкоу1 наступны радок паутарае апошшя словы першага. А. Дудар эксперыментуе з мелодыкай, рытмам верша, стварае запаволеную, медытатыуную штанацыю замовы. Эмацыйна-экспрэаунае уздзеянне гэтага твора за кошт пауторау 1 асабл1вай метафарычнасщ дае падставы парауноуваць экзегетыку гэтага полкктэмнага верша не толью з мадэршсцк1м1 досведам1 русюх паэтау, але 1 з б1блейск1м1 тэкстам1, дзе складаныя структуры паутору выяуляюць асабл1выя сэнсавыя акцэнты, кал1 радок як бы счапляецца з радком, а думка падхопл1вае думку:
I у нязнанай цьмянай дал1 словау новых мы шукал1,
Словау новых мы шукал1 1 ня здолел1 знайсьщ,
А у жытнёвым у прасторы рассыпал1 песьш зоры,
Рассыпал1 песьш зоры каля возера у трысьщ.
I ня думал1 школ1, што у нашай моцы доля.
Што у нашай моцы доля 1 ня вырвецца ад нас... [10, с. 54].
I. Багданов1ч зауважае у гэтым вершы прыхаваны дыялог А. Дудара з расшскай суполкай «Таварыства вывучэння паэтычнай мовы», якое будавала новыя падыходы да мастацкага твора, што разглядауся у якасщ канструкцыи, складзенай з розных прыёмау, ледзь щ не мехашчна. Якраз адно слова з радка «Нашых думак калясьнща - гэта сьвету апаяс» сугучнае абрэв1ятуры «ОПОЯЗ». I. Багданов1ч шша: «Палем1зуючы з "апаясам", ён (А. Дудар. - Л. С.) фактычна адстойвау права не толью на адлюстраванне стану душы у паэзп, але аспрэчвау наогул усяю дыктат над паэз1яй, над творчасцю 1 над асобай творцы» [14, с. 286-287].
У паэзп А. Дудара як характэрнага прадстаушка свайго пакалення 1 носьбиа «маладнякоускай» щэалогп зауважаюцца таксама матывы 1 сродю вобразнасщ з творчасщ С. Ясенша, тэксты якога л1чыл1ся дасканалым1 узорам1 1мажышзму. М. Мушынсю адзначае: «Кал1 ж весщ размову па вялшаму рахунку, то трэба сказаць, што у беларускай лиаратуры щкавасць да 1мажышзму, асновай 1 сцягам якога была барацьба за вобразнасць, - гэта рэакцыя на рытарычна-дэкламацыйнае вершаванне, павярхоуна-бадзёрае, але бяскрылае ашсальнщтва, на якое хварэл1 мнопя тагачасныя маладыя ды 1 не толью маладыя паэты» [15, с. 30-31]. Сапрауды, камсамольска-
рэвалюцыйная щэалопя, наколью надзённай яна ш была б, не магла цалкам замянщь сабой усёй тэматычнай палiтры прыгожага пiсьменства. Асаблiва зауважны алюзiуныя згадкi ясенiнскiх вобразау i стылiстычных срод-кау, паэтызацыя матэрыяльнага боку жыцця у зборнiку «I залацюьцей i сталёвей» (1926), дзе тыповыя прыёмы рускага класiка - майстэрства мастацкага паутору, кальцавая кампазщыя, анафара, эпiфара, люстраны паутор, рэфрэн, страфiчнае кальцо - спалучаюцца з характэрнай штымна-асабовай iдэйна-тэматычнай палiтрай. Напрык-лад, страфiчнае кальцо, так распаусюджанае у ясенiнскай лiрыцы, выкарыстоуваецца А. Дударом у вершах «Усё запне», «Залатавалосай», «Цiхазвонныя ды ласкавыя дш...», «Каханне», «Асыпае чэрвень белы сад.», дзе першая страфа паутараецца у канцы твора. Згаданыя тэксты маюць аднолькавую будову, у асноуным складаюцца з 16-20 радкоу, щ 4-5 катрэнау, пачатковыя строфы утрымлiваюць усе тыя тэмы i матывы, якiя развiваюцца у наступных радках i паутараюцца у заключнай частцы, падкрэслiваючы i рэзюмуючы думку. Остэмна адука-ваны i фiлалагiчна дасведчаны, А. Дудар прыуносiць у полiсiстэму беларускай версiфiкацыi трансфармаваную рэпертуарную мадэль своеасаблiвага магiстралу, змешчанага не у канцы твора, як прынята, а у яго пачатку, якi выконвае ролю ключа, звязкi памiж усiмi радкамi твора, метафарычнага ланцужка:
Щхазвонныя ды ласкавыя днi У прасторах анякрылых без гранщ... I мой край цяпер блiжэй мне i мiлей, Песьнi родныя званчэй i весялей.
Вочы сiнiя ды з золата каса... Як пра шчасьце, як пра радасьць расказаць? Стануць дш нiбы з асеньнiх клёнау лiст -Будут песьнi чорналесьсе весялiць.
Цiхазвонныя ды ласкавыя дш Плешчуць ранiцай з бярозавых крынщ... Ой вы песьнi... Для сябе i для другiх Сшм сьветам паланеюць берагi;
Сiнiм сьветам мармуровых, стромкiх мар. Палыноу ды буралому больш няма. Вочы ашя, высокi стромкi стан, -I усё роуна ужо - щ жыць, цi перастаць.
Цiхазвонныя ды ласкавыя дш... Буду с песьняю сваёю гаманщь; Выйдзем мы да авагрывых дальнiх гор, Да жаданых i няпетых берагоу [10, с. 66].
Нярэдка iмажынiсцкая ускладненая вобразнасць удала рэалiзуецца у вершах А. Дудара праз щкавыя метафарычныя выразы. Так, назва зборнiка «I залащсьцей i сталёвей» - радок з верша «Звшщь прасторамi туга», дзе А. Дудар падводзщь пэуны рахунак перыяду жыцця, разважае пра радасщ i цяжкасцi паэтавага жыцця, пуцявшах выпрабаванняу i расчараваннях, абвяшчае праз ланцужок метафар, што наперадзе шмат працы, што галоуныя словы, яюя прынясуць плён, яшчэ не сказаныя:
Пра маем вытканую сiнь Скажу я зноу такiя словы, Каб шапацелi каласы I залацiсьцей, i сталёвей [10, с. 67].
Метафарызацыя, выкарыстаная у апошнiх радках, складаецца з некальюх кампанентау - з прыпадабнення i па колеры, i па матэрыяле, якасцi. Вядома, выспелыя каласы шапацяць, бы металiчныя, становяцца каляным^ цвёрдымi i вiдавочна пералiваюцца жаутавата-бялёсымi адценнямi золата i сталь Паэту удалося стварыць двухчленную метафару, дзе закадзiравана i прамая, i пераносная семантыка. Калi разглядаць катрэн цалкам, то з дапа-могай складанай метафары А. Дудар ёмкта i афарыстычна абвяшчае праграму сваёй творчасцi: гаварыць перака-науча, спелымi, важкiмi «залацiстымi» i «сталёвымЬ> моцнымi словамi, прыносiць плён.
Заключэнне. Вершы А. Дудара ^<Я малады», «Менск», ^<Вулiца, ш^1рокая вулiца.», «Дням не змоук-нуць», «Легенда», «I у нязнанай цьмянай далi словау навых мы шукалi.», «Цiхазвонныя ды ласкавыя дш...», «Звiнiць прасторамi туга» i iнш. разглядаюцца як мастацкая астэма са сваёй самабытнай унутранай структурай i як элемент больш складанай сютэмы - у кантэксце беларускага i сусветнага лiтаратурнага працэсу. Згодна з метадалопяй полiсiстэмы, устаноулена, што у лiрычнай спадчыне А. Дудара праяуляюць сябе рэпертуарн^1я мадэлi шэрагу мадэрнiсцкiх i авангардысцкiх наюрункау i плыней: экспрэсiянiзму, неарамантызму, футурызму,
а таксама 1мажышзму. Рысы паэтым экспрэаяшзму i футурызму (падкрэсленая эмацыянальнасць, надзвычайная выразнасць у адлюстраванш паслярэвалюцыйнага жыцця, сацыяльных пераутварэнняу, рытму вялiкага горада) падмацоуваюць творчыя стратэгп беларускiх «маладнякоуцау», адным з яскравых прадстаушкоу якiх i з'яуля-ецца А. Дудар. Эстэтыка неарамантызму увасобшася у творах беларускага паэта у далейшай распрацоуцы воб-раза героя эпохi - носьбiта амбiвалентных рыс, моцнай асобы, што змагаецца за новае жыццё любой цаной, нават праз тэрор и гвалт, што адпавядае сацыякультурным абставiнам гэтага вiрлiвага часу. Рэпертуарныя мадэлi 1ма-жышзму у яго «ясенiнскiм» варыянце са зваротам да пачуццевай штымна-асабовай сферы, з арыпнальнай вобразнасцю (складаная метафара, метафарычны ланцужок) i эксперыментамi у будове верша (мастацкi паутор, кальцавая кампазщыя, анафара, эпiфара, люстраны паутор, рэфрэн, страфiчнае кальцо), выкарыстаныя у вершах А. Дудара, таксама становяцца крынщай iнавацый у полiсiстэме беларускай лггаратуры першай трэцi ХХ ст.
Л1ТАРАТУРА
1. Васючэнка, П.В. Беларуская лтратура ХХ стагоддзя i амва^зм / П.В. Васючэнка. - 2-е выд., перапрац. i дап. - Мшск : МДЛУ, 2016. - 199 с.
2. Гараднщю, Я.А. Мастацкая рэфлекая беларускай лтратуры як фактар актыв1зацы1 творчых пошукау / Я.А. Гараднщю // Лтратура пераходнага перыяду : тэарэтычныя асновы псторыка-лтратурнага працэсу / М.А. Тычына [i шш.] ; навук. рэд. М.А. Тычына. - Мшск : Бел. навука, 2007. - С. 101-160.
3. Каваленка, В.А. Вытою. Уплывы. Паскоранасць: Развщцё беларускай лтратуры XIX - XX ст. / В.А. Каваленка. - Мшск : Навука i тэхшка, 1975. - 336 с.
4. Гаранин, Л.Я. Философские искания в белорусской литературе / Л.Я. Гаранин. - Минск : Наука и техника, 1984. - 221 с.
5. Уткев1ч, В. Метад «эстэтычнай памежнасщ» у беларускай лтратуры канца Х1Х - пачатку ХХ ст. [Электронный ресурс] / В. Уткев1ч // Ученые записки УО «ВГУ им. П. М. Машерова» : сб. науч. тр. - Витебск : ВГУ имени П. М. Машерова, 2016. - Т. 21. - С. 189-195. - Режим доступа: https://lib.vsu.by/jspui/handle/123456789/8699. - Дата доступа: 20.07.2021.
6. Тычына, М. А. Караш i крона: фальклор i лтратура / М. А. Тычына. - 2-е выд. - Мшск : Беларуская навука, 2002. - 195 с.
7. Baker, M. Routledge Encyclopedia of Translation Studies / M. Baker, K. Malmkjaer. - London ; New York : Routledge, 2001. - 654 р.
8. Бабарэка, А. Збор творау у 2 тамах : Том 1. Лтратурна-крытычныя працы / А. Бабарэка. - Вшьня : 1нстытут беларуЫстыю ; Беласток : Беларускае пстарычнае таварыства, 2011. - 939 с.
9. Ришар, Л. Энциклопедия экспрессионизма: Живопись и графика. Скульптура. Архитектура. Литература. Драматургия. Театр. Кино. Музыка / Л. Ришар ; науч. ред. и авт. послесл. В.М. Толмачёв ; пер. с фр. - М. : Республика, 2003. - 432 с.
10. Дудар, А. Выбраныя творы / Алесь Дудар. - Мшск : Л1марыус, 2017. - 480 с.
11. Толмачёв, В.М. Неоромантизм / В.М. Толмачёв // Литературная энциклопедия терминов и понятий / РАН, Ин-т науч. информ. по обществ. наукам ; под ред. А.Н. Николюкина. - М. : НПК «Интелвак», 2003. - ст. 640-646.
12. Васючэнка, П.В. Ад тэксту да хранатопа : артыкулы, эсэ, пятрогафы / П.В. Васючэнка. - Мшск : Гал1яфы, 2009. - 200 с.
13. Дудар, А. Беларусь бунтарская / А. Дудар. - Менск [Мшск] : Дзяржаунае выдавецтва БеларуЫ, 1925. - 25 с.
14. Багдановiч, 1.Э. Авангард i традыцыя: Беларуская паэз1я на хваи нацыянальнага адраджэння / 1.Э. Багданов1ч. - Мшск : Бел. навука, 2001. - 387 с.
15. Мушынсю, М.1. Беларуская крытыка i лтратуразнауства (20-30-я гады) / М.1. Мушынсю. - Мшск : Навука i тэхшка, 1975. - 376 с.
REFERENCES
1. Vasjuchjenka, P.V. (2016). Belaruskaja litaratura XX stagoddzja i simvalizm [Belarusian literature of the ХХ century and symbolism]. Minsk: MDLU. (In Belarus.).
2. Garadnicki, Ja.A. (2007). Mastackaja rjefleksija belaruskaj litaratury jak faktar aktyvizacyi tvorchyh poshuka^ [Artistic reflection of Belarusian literature as a factor of activation of creative searches]. In M.A. Tychyna (Eds.) Litaratura perahodnaga peryjadu: tjearjetychnyja asnovy gistoryka-litaraturnaga pracjesu [Literature of the transition period: theoretical foundations of the historical and literary process]. Minsk: Bel. navuka. (In Belarus.).
3. Kavalenka, V.A. (1984). Vytoki. Uplyvy. Paskoranasc': Razviccjo belaruskaj litaratury XIX - XXst. [Origins. Influences. Acceleration: the development of Belarusian literature of the XIX - XX centuries]. Minsk: Navuka i tjehnika. (In Belarus.).
4. Garanin, L.Ja. (1984). Filosofskie iskanija v belorusskoj literature [Philosophical searches in the Belarusian literature]. Minsk: Nauka i tehnika. (In Belarus.).
5. Utkevich, V. (2016). Metad «jestjetychnaj pamezhnasci» у belaruskaj litaratury kanca Х1Х - pachatku ХХ st. [The method of «aesthetic borderline» in the Belarusian literature of the late XIX - early XX century]. Uchenye zapiski UO «VGU im. P.M. Masherova» [Scientific notes of the Educational institution «VSU named after P. M. Masherov»], (21), 189-195. https://lib.vsu.by/jspui/handle/123456789/8699. (In Belarusian).
6. Tychyna, M.A. (2002). Karani i krona: fal'klor i litaratura. Minsk: Belaruskaja navuka. (In Belarus.).
7. Baker, M. & Malmkjaer, K. (2001). Routledge Encyclopedia of Translation Studies. London; New York: Routledge.
8. Babarjeka, A. (2011). Zbor tvoray: In 2 vol. Vol. 1. Litaraturna-krytychnyja pracy [Literary and critical works]. Vil'nja: Instytut belarusistyki; Belastok: Belaruskae gistarychnae tavarystva. (In Belarus.).
9. Rishar, L. (2003) Jenciklopedija jekspressionizma: Zhivopis' i grafika. Skul'ptura. Arhitektura. Literatura. Dramaturgija. Teatr. Kino. Muzyka. Moscow: Respublika. (In Russ.).
10. Dudar, A. (2017). Vybranyja tvory. Minsk: Limaryus. (In Belarus.).
11. Tolmachjov, V.M. (2003) Neoromantizm [Neo-Romanticism] In A.N. Nikoljukin (Eds.) Literaturnaja jenciklopedija terminov i ponjatij [Literary encyclopedia of terms and concepts]. Moscow: Intelvak, (640-646). ( In Russ.).
12. Vasjuchjenka, P.V. (2009). Ad tjekstu da hranatopa : artykuly, jesje, pjatroglify [From text to chronotope: articles, essays, petroglyphs]. Minsk: Galijafy. (In Belarus.).
13. Dudar, A. (1925). Belarus' buntarskaja. Mensk [Minsk]: Dzjarzhaynae vydavectva Belarusi. (In Belarus.).
14. Bagdanovich, I.Je. (2001). Avangard i tradycyja: Belaruskaja pajezija na hvali nacyjanal'naga adradzhjennja. Minsk: Bel. navuka. (In Belarus.).
15. Mushynski, M.I. (1975). Belaruskaja krytyka i litaraturaznaystva (20-30-ja gady). Minsk: Navuka i tjehnika. (In Belarus.).
Пастуту 15.09.2021
ПОЛИСИСТЕМНЫЙ ХАРАКТЕР ЛИРИКИ А. ДУДАРА Л.М. САДКО
В статье рассматриваются особенности лирики А. Дудара с позиций теории полисистемы. Установлены репертуарные модели экспрессионизма в произведениях поэта (напряжённость эмоций, экзальтированное прославление нового); отмечены черты неоромантизма (концепция лирического героя-бунтаря, носителя амбивалентных черт); определены репертуремы футуризма (нигилистический пафос отрицания художественных традиций, воспевание технического прогресса); проанализированы элементы имажинистской усложнённой образности, особенности эстетики и поэтики необычного. Сделаны выводы о полисистемном характере лирики А. Дудара, в которой конвергенция и слитность разнообразных репертуарных моделей, черты эстетики и поэтики разных течений и направлений мировой и белорусской литератур становятся основой формирования самобытной полипарадигмальной художественной системы А. Дудара.
Ключевые слова: полисистема, репертурема, А. Дудар, «Молодняк», экспрессионизм, неоромантизм, футуризм, эстетика необычного, имажинизм.
POLYSYSTEM NATURE OF POETRY BY A. DUDAR L. SADKO
The article analyses peculiarities of the poetry by A. Dudar from the point of view of the polysystem theory. The author of the article identifies the repertoire models of expressionism in the verses by the above-mentioned poet (intensity of emotions, exalted glorification of the new); singles out the traits of neo-romanticism (the concept of the lyrical hero-rebel, who has ambivalent traits); defines the repertoireme of futurism (nihilistic pathos of the refusal from artistic tradition, glorification of technological progress), analyses the elements of imagistic complicated imagery, peculiarities of the aesthetics and poetics of the extraordinary. The author of the article draws up the basis of the polysystem nature of A. Dudar's poetry, in which the convergence and unity of various repertoire models, the features of aesthetics and poetics of different directions and currents of the World and Belarusian Literature form the basis for the creation of the original polyparadigmal artistic system of A. Dudar.
Keywords: polysystem, repertoireme, A. Dudar, «The Young» («Maladnyak»), expressionism, neo-romanticism, futurism, aesthetics of the extraordinary, imaginism.
