CC BY
173. Саидов С. Саид Холзода ва мероси адабии у. //Куллиёти ашъор. Душанбе: Бухоро, 2013.-383с.3-36.
4. Суфиев А. Фольклор-санъати сухан. - Душанбе: Ирфон, 1985.- 128 с.
5. Суфизода А. Тахаввулоти назми шифохии точик.-Душанбе: Ирфон, 1992.-272 с.
6. Суфизода Асадулло. «Крмуси фолклори точик Гуруглисаро Бобоюнус Худойдодзода». // Адабиёт ва санъат,2009 №» 8 (1459), с. 6)
«НОВОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ О ЖИЗНИ САИДА ХОЛЗОДА»
В данной статье автор приходит к выводу на основе исследования исследователей Саид Холзода родился в селе Марзича Захматабадского района (ныне район Айни) в семье Холи Такфони. Трудная дореволюционная жизнь, переселение от горных районов сначало в Гиссар, потом в кишлак Момохавои Варзобского района, новая жизнь поэта в обстановке колхоза описивится в статье. Поэт всю жизнь честно трудился в колхозе и был одним из передовиков в производстве.
Ключевые слова: Хол Такфони, Саид Холзода, переселение, народный поэт, преданность к труду, жизнь и творчество, поэт.
THE NEW INVESTIGATION ABOUT THE LIFE OF SAYEED KHOLZODA
The article deals with information about the life of Sayeed Kholzoda based on the investigations of researches. The author points out that Sayeed Kholzoda was born in Mazricha village of Zahmatobod district (present Ayni district) in the family of Kholi Takfoni. Before the revolution he moved from the mountainous district to Hisor district and then resided in Momohavo village of Varzob district. Also, the new life of the poet is described in the condition of collective farm in the article. The poet worked hard and honestly all his life and was one of the best workers.
Keywords: Kholi Takfoni, Sayeed Kholzoda, resettlement (movement), peoples poet, organizational citizenship behavior, life and work, poet.
Сведение об авторе:
Самиева Нисо — соискатель кафедры теории и истории литературы Таджикского государственного педагогического университета именни С. Айни. Тел: (+992) 918990019
About the author:
Samieva Niso — applicant of the Department of the theory and history of Tajik literature of Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ayni Tel.: (+992) 918990019
БАДСУ МУНОЗИРАДО ОИД БА «ЁДДОШТДО» ВА ЧДВОБИ С. АЙНЙ БА ОНДО (Дар асоси мукотибаи С. Айнй ва М. Турсунзода)
Шарифзода Л.
Донишгощ миллии Тоцикистон
Бахс дар хусуси эътирози мукарризони «Ёддоштхо» ва чавоби С. Айнй ба онхо, ки мо дар ин макола оид ба онхо таваккуф менамоем, то имруз халли ду масъаларо ба миён гузоштааст: яке ин ки оё мукарризони «Ёддоштхо» дар замони таълифи асар, ки дар партави сиёсати хоким сурат гирифтаасту хоси фармонфармоии идеологияи вакт буд, имруз чй гуна бахо мегиранд? Масъалаи дувум аз чавоби мусбат ё манфии саволи якум сар мезанад, яъне бавучудоии дарки нави мохияти эчодиёти намояндагони адабиёти шуравии точик, нахуст пас аз Анчумани таърихй ва сиёсии ХХ-и ХКИШ (1956) ва баъдан давраи бозсозй (1985-1990) ва хосса замони Истиклолият чй омилхои мусбат ва манфиро ба бор овард? Сабаби гузориши суоли аввал бадехист. Маълум аст, ки баъди тасарруфи Осиёи Миёна аз чониби Россия ва махсусан пас аз табаддулоти октябрй ва ба вучуд омадани сохти нави чамъиятй вазъи муносибатхои маданию адабии халкхои тахти тасарруфи идеологияи коммунистй ва муносибат ба адабиёти бадей аз он иборат будааст, ки адибон ва мунаккидон дар баробари он ки аз илму маданияти русхо истифода карда, ба дарачаи баландтаре расидаанд дар осори худ аз зобитахои синфй бар канор намондаанд. Ин мубодила ва синфиятгароиро дар солхои таълифи «Ёддоштхо» (1948-1954) равшан мушохида метавон кард. Вале С. Айнй дар «Ёддоштхо» бо ин мубодила пурра хамраъй нест. Агарчи дар «Ёддоштхо» амалан мебинем, ки муаллиф кушиши баромадан аз зобитахои синфиятгаро кардааст, ин мухолифат дар номахои С. Айнй равшантар ва ошкоро ба дида мехурад.
As нукгаи назари бахот мo, мeгaвoн кaзoвaт кард, ки нoмa ва шманишрй дар фaъoлияти эчoдии уогод Aйнй аз чанд чихат мухим ва арзишманд acт. Aß як тараф, пазируфтани cyннaти кадимаи адабии ниëкoн ва ба ин вocитa рoбитaи y 6o гyзaштaгoн муайян карда шавад, аз тарафи дигар, cax^ ycтoд Aйнй дар тарбияи нacли нави aдaбиëт ва иртибoти y 6o зaмoнa маълум мeгaрдaд. Инчунин бaрoи дoниcтaни фaъoлиятy шли нaвиcaндaгй ва хунари нигoрaндaгии адиб низ шма^ дoрoи ахаммияти бaFOят кaлoн мeбoшaнд. Вaлe мo дар ин мащла нoмaхoи С. Ahh^o хамчун вocитaи ифoдaи aфкoри танкидй-адабй мавриди иcтифoдa кaрoр дoдeм. Зeрo oh^o мухимгарин чихaтхoи aфкoри С. дар ниcбaти тaъриxи aдaбиëти точик ва вoкeиягхoи oh 6o3iy мeнaмoянд. Хамин
пахлуи чoлибияти муштибаи С. Aйнй 6o aдибoни to^^o aдaбиëтшинoc Х. Огaxoнoвa ба назар гирифта, xoтирнишoн мeкyнaд, ки «муштиба 6o тaъриx зич aлoкaмaнд буда, мухимгарин хoдиcaхoи хaëти маданй ва чaмъиятирo инъикoc мeнaмoяд» [24, c. 143]. Бинoбaр ин, мeгaвoн гуфт, ки caбaби бавучудоии нoмaхo дар фа^лияти нoмaнигoрии С. Aйнй ду замина дoрaд: нaxycт, мухити ичтимoй, яънe дур будани С. Aйнй аз маркази нави адабии точикэн - Дyшaнбe (дар oh conxo Стaлинoбoд); дувум, вазифа ва хадафи ycтoд Aйнй, ки ибoрaт буд аз тарбияи нacли нави aдибoн тo ohxo дар рушди минбаъдаи aдaбиëт caхмгyзoр бoшaнд. Bane мo бар замми ин пaхлyхoи мyкoгибaи С. Aйнй 6o aдибoн ва зтетени шyрaвй, ки дoрoи ахаммияти илмй, адабй ва таържй мeбoшaнд 6axc накарда, дар ин мащла, бeштaр аз эрoд ва эътирoзхoи мyнaккидoни зaмoни ш^равй ва чaвoби С. Aйнй ба oнхo, ки acocaH тарики нoмa cyрaт гирифтааст, кoр гирифтeм, тo caрчaшмaи пaйдoиши эътирoзхoи мyкaрризoни «Ёддoштхo» муайян гардад ва дурустию нoдyриcтии oнхo caнчидa шаванд.
Ab хамин чихат, мyбoхиcaхoи илмию адабии ycтoд Aйнй, ки дар шма^и xyд (аз чумла нoмaи 14 дeкaбри 1948) ба М. Тyрcyнзoдa oид ба эрoди мyкaрризoн ва aдибoни ш^равии точик cyрaт гирифтaacт, аз хар чихат чoлиби таваччухи мaxcyc acт. A3 мазмуни нoмaи «Ба рафик Тyрcyнзoдa» маълум мeгaрдaд, ки ycтoд Aйнй ниcбaт ба хар як тершнаж ва oбрaзи «Ёддoшгхo» мyнocибaти амик дoрaд. Ин нoмa ба мaвзyъхoи кдоми якуми «Ёддoштхo» бaxшидa шудааст.
Матни тома, ки к^мата ашши нoмa acт, фaрoгири чанд маоъалаи acocй ва якчанд мyлoхизaхoи навтеанда дар бoрaи oмyзиш аз хaëти oдии вoкeиcт:
- Крзй Aбдyлвoхиди Садри Сарир хамчун кoзии раиятпарвар;
- Образи caги ycтoд Aйнй - Хайбар дар «Ёддoшгхo»;
- Xy^o фoш кардани Кррй Махмуди ширинкoр;
Бoяд xoтирнишoн coxт, ки ин ce маоъалаи нoмaрo эътирoзи бaъзe aдибoн ва aдaбиëтшинocoни oh зaмoн, ки иcлoхaшрo аз нaвиcaндa xocтaaнд ва мo oнхoрo ба шфати мyкaрризoни «Ёддoштхo» ëд мeнaмoeм, ба миëн oвaрдaacт. Бoяд гуфт, ки уогод Aйнй бaрoи oh ки биcëрe аз рoхбaрoн, aдибoн ва чaвoнoнрo, ки дар мактаби идeoлoгияи Шyрaвй тарбият ëфтa буданду ба таъриш гузаштаи миллати xy^ назари Faйривoкeй ва нoaдoлaтoнa дoштaнд ва ба биcëр пaдидaхoи теш аз инкдшэбй назари манфй дoштaнд, мexocт oнхoрo 6o рoхи дурусти дарки вoкeияти таържи гузашта рaхнaмoй нaмoяд. As ин ру, уогод Aйнй бaрoи дарки дурусти мoхияти шaxcиятy эчoдиëти aдибoнe, ки ба ин ë oh ca6a6 ба дaрбoри aмирoни мaнFит бacтaгй дoштaнд ë маъмури ин ë oh вaзифae дар дaрбoр буданд ва дар назари биcëрe аз aдибoни зaмoни ш5равй манфй чилва мeëфтaнд, мeкyшидaacт, ки вoкeияти oнрo кyшoяд ва мoхияти oнхoрo равшан нaмoяд. Baшe кyшoдaни ин вoкeият бaрoи С. Aйнй ocoh хам набудааст. Уcтoд Aйнй дар хамаи acaрхoи xyд бaрoи oh ки шашэни oдилy хакикаттеша, ки oнхoрo y дидaacт ë фaхмидaacт, гyмнoм нaмoнaнд ва «душмани зaмoни нав» дoниcтa нашаванд ва мoхияти фaъoлиятy шaxcият ва эчoдиëти oнхoрo нacли зaмoни шyрaвй дyрycт фахманд, биcëр xидмaт кaрдaacт. XycycaH, ин xидмaти уогод Aйнй дар «Ёддoштхo» ба таври oбъeктивию oдилoнa cyрaт гирифтaacт, вaлe на хaмeшa аз чoниби aдибoни шyрaвй xy6 пазируфта шудаанд. Ва no^e хам шyдaacт, ки уогод Aйнй пeрcoнaжи xyдрo 6o томи Faйривoкeй ëдoвaр шавад. Чyнoнчи, дар шли 1950 дар Чилдхoи тевуму чoрyми «Ёддoштхo» якe аз oбрaзхoи дycтoштaи адиб - Шaрифчoнмaxдyм 6o фишoр ба Лaтифчoнмaxдyм иваз карда шудааст. Myхaммaдчoни Шакурй, ки фарзанди кэзй Шaрифчoнмaxдyми Садри Зиë буд ва дар ин шл^з аз ин фишoрхo дар кaнoр нaмoндa бyдaacт, oид ба мyнocибaти aдибoн ба ин кyшишхoи С. A™ñ, мeнaвиcaд: «Биcëр кacoнe, ки дар хакки «тoзaгии FOявй»-и aдaбиëти шyрaвй аз хад зиëд Faмxoрй мeкaрдaнд ë аз зaмoнa мeгaрcидaнд, ба ин кушиши Aйнй мoнeъ мeшyдaнд. A3 чумла, М. Тyрcyнзoдa, A. Дeхoтй ва С. Бoрoдини тaрчyмoн caxт истo)дa Aйнирo мачбур карданд, ки шли 1950 дар чилди ceвyмy чoрyми «Ёддoштхo»-яш нoми Садри Зте «Шaрифчoнмaxдyм»-рo ба «Лaтифчoнмaxдyм» иваз кунад. Дар cyрaтe ки дар «Ёддoштхo»-и Aйнй хама пeрcoнaжхo ба томи acлии xyд зикр шудаанд ва уогод нoми нaфaрeрo дигар накардааст, ба y лoзим oмaд, ки ба тaFЙир дoдaни томи Шaрифчoнмaxдyм рoзй шавад» [19, c. 162]. Myхaммaдчoни
Шакурй дар идoмaи cyxaни xyд аз дас^ата «Ёддoштхo» далел oвapдa, мегуяд: «^з хам дар cypaте, ки дар дастнависи Айнй, инчунин дар чoпи якуми чилди дувуми «Ёддoштхo» хама 4o «Шapифчoнмaxдyм» навишта шудааст, чoпи якуми чилди савуму чopyм ба точикй, русй ва yзбaкй 6o «Лaтифчoнмaxдyм» бapoмaд. Факат аз oxиpи coлхoи пaнчoх аз руйи дacгxaти муаллиф нoми аслй 6ap^pop шуд, aммo ба yзбaкИ хoлo хам «Лaтифчoн-мaxдyм» чoп шуда истодааст» [19, с. 1б2].
Акнун ба баррасии мacъaлaхoи ин нoмa мепapдoзем, ки баъзе ба таври шифoхй дар миëни ахли адаби oн зaмoн гуфта шудаасту баъзе дар xилoли мaкoлaхoи aдaбиëтшинocoн ва aдибoни зaмoни Шypaвй oмaдaacт, ки баъзе аз on^o дар натичаи чуст-учух^ ба мo маълум гардиданд.
Дар натичаи мypoчиaт ба матбуаги алл^зи 1949-1950 маълум гардид, ки дар матбуаги 6o зaбoни русй ва тoчикй нашр шудаи чумхурй чунин фикре бaëн шудааст, ки гу Садриддин Айнй дар тасвири oбpaзи К^зй Абдyлвoхиди Садри Сарир аз чихати FOявй ба xaтoй poх дoдaacг. Чyнoнчи, дар мачаллаи «Шарки cypx» [9, с. 12-15], мaчмyaи «Таджикская coвегcкaя литературам» [28, с. 62-69] ин иддao oмaдaacт. Инчунин адабиетшигос Ю. Бoбoев низ тасвири К^зй Абдyлвoхиди Садри Сapиppo аз чумлаи камбудии асар кайд кардааст [15, с. 115-123]. Чyнoнчи, дар сармащлаи идopaи мачаллаи «Шарки cypx» чунин oмaдaacт: «Муаллиф (С. Айнй - Л. Ш.) дар тавсифи щзй Абдyлвoхид ба oбъективизми годаркэр poх дoдaacт... ^чати бахс нест, ки дар байни aмaлдopoни амири Бyxopo oдaмoни coфдил ва бoaдoлaт вoмеxypдaнд, вале дар таърик хануз миcoле дида нашудаасг, ки ин гуна oдaмoн дар вазифаи x^ дер вакт мoнaнд ва ба манфиати oммaи мехнаткаш Mop бурда ба мyкoбилияти амири Бyxopo ва наздишни вай дyчop нашаванд. Мумкин асг, муаллиф дар чилдхoи навбатии ëддoштхoи xyд ин фикppo пурра кунад, ки хеч як шфдили aмopaти Бyxopo кopи xyдpo муддати дapoз дaвoм дoдa нaметaвoниcт, вале дар чилди як, мааттаассуф, Айнй хишяи xyдpo дар бopaи такдири Абдyлвoхид to ба нуктаи мантикй нapacoнидaacI» [9, с. 15].
Пеш аз oн ки ба радди ин гуна дaъвoи муаллифи мащла, ки аз гуфтани нoмaш xyддopй кардааст, гузарем, сарчашмаи ин дaъвopo муйян намудан ба хадаф наздиктар аст Аз руйи мyшoхидaхo ба мo маълум гардид, ки маншаи ин дaъвo тарчумаи русии «Ёддoштхo» аз чoниби Сергей Бopoдин мебoшaд. Умуман, тарчумаи русии «Ёддoштхo», ки 6o нoми «Eyxopo» чoп шуда буд, биcëp камбудй дoштaacт [3]. Худи устод Айнй низ хам дар мaктyбхoи ба М. Тypcyнзoдa фирисгодааш ва хам дар мaктyбхoи ба Ч. Икpoмй иpcoлдoштaaш аз баъзе xyдcapихoи ин тapчyмoн нopoзигй бaëн кардааст [2, с. 46].
Чугонки аз caтpхoи аввали тома маълум мегардад, пеш аз чoп шудани чилди аввали «Ёддoштхo», дар oн вaктхoе, ки ycтoд Айнй дастнависи acappo ба вocигaи А. Дехспй ба мyхoкимаи Сoюзи нависандаган аз Самарканд ба Стaлинoбoд фиристода будааст, баъзе aдибoн ба oбpaзи кoзИ Абдyлвoхид эpoд мегиранд. Усгод Айнй дар шмаи фирисгодааш ба М. Тypcyнзoдa мегуяд: «...Дар ин pyзхo (14-уми декабри 1948 - Л. Ш.) рафик Дехoтй дастнависи «Ёддoштхo»-po пеши ман oвapдa, фикpхoи баъзе paфикoнpo ба ман накл карда, иcлoхaшpo талаб намуд. Лекин аз накли рафик ДехаIИ маълум шуд, ки рафи^н ба тарзи читка, кoллективoна нaxoндaaнд ва хар кaдoм чyдoгoнa - чyдoгoнa xoндa бoшaнд хам, Faйp аз Ча^л Икpoмй хеч касе пурра нaxoндaacт. Ва хoл oн ки дар хар асар баъд аз тaмoмaн xoндaн, фикр бaëн намудан мумкин аст, вагарна мoнaнди мyнoзapaи мулю 6o Машраб мешавад, ки «X^o»-po шунида «беpдй»-яшpo хaнyз нашунида Машраби бечopapo кoфиp карда буд.
Эътиpoзхoи acocии paфикoн дар бopaи щзй Абдyлвoхиди Садри Сарир ва руди нави Шoфиpкoмpo бapoвapдaни у, баъд аз зулму тoлoнy тopoчи щзй ва aмлoкдopи дигар будааст...
Бo хамаи ин хyччaтхo ман бapoи ба хеч шубха poх наг^^шта^ дар паси бoби «Руди Шoфиpкoм» як 6o6 илoвa карда, o^6am oн paëнpo баъд аз чopй шудани руди нав ва o^6am кoзй Абдyлвoхидpo дар oн 6o6 дapoвapдaм. Вагарна аз руйи планам мазмуни ин бoби илoвaгИ дар кисми дувум, дар мавриде ки ба Чули Кизил caëхaт кардаам, медapoмaд. Дар ин сурат хеч эътиpoзи мафкуравй нaмoнд...» [1, с. 105-106].
Чугонки мyшoхидa шуд, устод Айнй танкид ва маслихату пешни^ди paфикoнpo ба назар гирифтааст. Вай кушиш намудааст, ки нисбат ба асараш «хеч эътиpoзи мафкуравй нaмoнaд» ва FOяи oн равшану вoзех бoшaд. Бoби нав, ки устод Айнй 6o пешнихoди мyкappизoн ишэва намудааст, xеле ЧOлиби диккат аст. Дар ин 6o6 ба хамаи эpoдхoи муаллифи мaкoлaи мазкур, xocca ба эpoди «Айнй Xикoяи x^po дар бopaи такдири Абдyлвoхид to ба нуктаи мантикй нapacoнидaacI» чaвoб хасг. Вале ин бoби нав дар тарчумаи русии «Ёддoштхo» нaoмaдaacт [3], пас ин мaкoлa дар ашси матни
. Манзури нависанда 6o6h «Ахвoли тумани Шoфиpкoм баъд аз чopи шудани руди нав» аз кисми якуми «Ёддoштхo» аст [6, с. 57-59]. - Л. Ш.
тарчумаи руши acaр навишта шyдaacт. ^ар муаллифи ин мaкoлa 6e му^жа ба матни acлии acaр чунин эрoд гирифта бoшaд, nac ин эрoдрo бoяд аз тaрчyмoн гирифт на ин ки аз муаллифи acaр. Вагарна амали oh^o ба ифoдaи ycтoд Aйнй «мoнaнди мушзараи мyллo 6o Машраб мeшaвaд, ки «Худо»^ шунида «бeрдй»-яшрo хануз нашунида, Машраби бeчoрaрo кэфир» [1, c. 106] эълoн мeкyнaнд.
Ба aндeшaи мo, ycтoд Aйнй oбрaзи Крзй Aбдyлвoхидрo кэмилан ба нуктаи мантикй рacoнидaacт. Baлe рoхи ба ин нукта рacoнидaни адиб ин oбрaзрo дар cyрaтe дарк мeшaвaд, ки »манда «Ёддoштхo»-рo пурра xoHaA ва аз ма^ади acocии адиб orc^ гардад ва аз хама мухим ба назари амики тахлилй мoлик бoшaд. Дар ин cyрaт чoйи бaхc нaмeмoнaд.
Дар aшoкa ба ин маоъала aндaкe дар бoрaи oбрaзи кoзй Aбдyлвoхиди Садри Сарир ва эътирoзи мyкaрризoн тафаккуф мeнaмoeм. Яте аз нaмoяндaгoни зиëиëн, ки дар «Ёддoштхo» тacвир шyдaacт, oбрaзи кoзй Aбдyлвoхиди Садри Сарир мeбoшaд. Нaвиcaндa дар oбрaз ва рафтору гуфтори y як навъи мyбoризaи зидди зулми фeoдaлй ва нoaдoлaтирo нишoн дoдaacт. As ин чихат, oбрaзи кoзй Aбдyлвoхиди Садри Сарир, ки дар кдоми якуми «Ёддoштхo» [6, c. 54-57] тacвир шудааст, кoбили диккати мaxcyc acт.
Дар cимoи Aбдyлвoхиди Садри Сарир, навжанда намунаи кoзиeрo тacвир кaрдaacт, ки y бар зидди нoaдoлaтихoи зимoмдoрoн амал карда, фaъoлияти xyдрo ба манфиати калки мeхнaткaш рaвoнa кардааст. Кушиши y дoимo бaрoи caбyктaр кардани aхвoли вазнини мардуми захматкаш нигaрoнидa шyдaacт.
Нaвиcaндa бaрoи нишoн дoдaни xиcлaтхoи кoзй Aбдyлвoхид acocaH чанд лахзаи xyрди хaëти ^ß^o мeгирaд, вaшe тaнхo лахзаи рoхбaри хaшaрчиëни руди Шoфиркoм будан ва лахзаи кэфтани руди нaврo дар маркази тacвир кaрoр мeдихaд. Дар ин лахзаи мастулиятшк мo щзй Aбдyлвoхиди Садри Сaриррo хамчун рoхбaри xaшкдycт, пoквичдoн ва ташкилагчй мeбинeм. У бар xилoфи чoр XOкими Шoфиркoм, ки маъракаи кандани рyдрo ба манфиати xyд ва иcтиcмoри xaшк табдил дoдa буданд, рaфтoр карда, тaмoми кoррo аз руйи бaрoбaрии манфиат ба рoх мeмoнaд. Ин рoхбaрии у дар жу^бини чoр хoкими кухнаи туман тacвир карда шyдaacт. Яъш мyкoбилгyзoрии ду рoхбaрият (дyрycттaрaш кувва) низ хамчун яте аз вocитaхoи мухимми маърифати oбрaзи acocй иcтифoдa шyдaacт. Ин як мaxcycияти ycлyби хунари нaвиcaндaгии ycтoд Aйниcт.
Anaр дар вакти рудшвии oh хoкимoн кoри рудшвй бaрoи дeхкoнoн мeхнaти бeфoидa ва мачбурй бoшaд, акнун хaшaрчиëн 6o рoхбaрии кoзй Aбдyлвoхиди Садри Сарир 6o мамнуният ва xoхиши тaмoм кoр мeкaрдaгй шуданд. Anaр чoр хoкими coбик хaшaррo ба манфиати xy^ кaшoл мeдoдaнд ва натича ба чашм нaмeнaмyд, кoзй Aбдyлвoхид кoррo чyнoн ба рoх мeмoнaд, ки натича дар пeши чашм aëH мeшaвaд ва хашар дар кугохтарин муддат ба oxир мeрacaд.
Рафти кoри кoзй Aбдyлвoхид бар xилoфи дигар кoзиëн, ки хамагй хaрoмxyр ва тoрoчгaр буданд, хамчун иншни хaшoлкoр ва бoвичдoнecт, ки аз тoрoчи xaлк хазар мeкyнaд, на тaнхo xyрoк, балки чoйи нyшидaниaшрo хaмрoхи xyд мeoрaд. Вай xoкcoрecт, ки 6o cyxaнoни даку coзгoр дили хaшaрчиëнрo ба юр чалб кaрдaacт. Кудаки дeхкoни oдиeрo бaрoбaри caрaш бaрдoштa ^о^рй кардан, хaмрoхи xyд дар як xaлтaи чармин пиëлa ва чoйнyш бaрдoштa гаштан ва мoнaнди ин фyрyтaнихoи у низ аз xиcлaтхoe буданд, ки аз дигар aмaлдoрoни фeoдaлй caр зaдaнaшoн аз имкoн бeрyн буд. Инрo нaвиcaндa низ таъкид мeкyнaд. Baлe ин xиcлaтхoи хамидаи инcoнй дар назари мyнaккидoни зaмoни шуравй, ки дар мaтбyаги руш ва тoчикй чoп шyдааcтy ба «Ёддoштхo» бaxшидa шудаанд, бaрoи oфaридaни oбрaзи кoзии зaмoни амирй Faриб мeнaмyдaacт. Ба пиндoри мyнaккидoнe, ки мyлoхизaхoи эътирoзии oнхo acocи бавучудоии мaктyбe мyфaccaл гaштaacт, мaнcyб дoниcтaни xиcлaтхoи инcoнй, аз кабили рахму шафкат, хамдардй ба мардуми oдй, ба назар гирифтани xocтaхoи калбии инcoн, кадр намудани мeхнaxи дигaрoн, ба назар гирифтани манфиати мeхнaткaшoн, ба инoбaт гирифтани назари дигaрoн дар кэр ва хaшoлкoрию пoквичдoнй ба кoзиëни зaмoни амир ин аз будаш ва ë мoхияти хакикаташ зтедгару вoлагaр oфaритaни cимoи кoзиëн бyдaacт, ки тacвири вoкeият дар ин cyрaт 6o o6y ранги аз хад зиëд шхиб гашта, ryë ба «идeaшизaтcияи oбрaз» рафта мeрacaд. A3 чумлаи дигар аз нoрoзиëни ин мacъaлa Ю. Бoбoeв мeбoшaд, ки ин фaхмишрo пайгирй нaмyдaacт [13, c. 115-123; 14, c. 102-109]. Бoяд кайд кард, ки агар дар caрмaкoлaи идoрaвй ба дарачаи мантикй нарашдани oбрaзи кoзй Aбдyлвoхидрo камбудии acaр гуфта бoшaнд, Ю. Бoбoeв o^o «ба идeaлизaтcия кардани oбрaз» ндобат мeдихaд. У дар бaрoбaри oh ки чанд чихати xyби «Ёддoштхo»-рo муайян кaрдaacт, ба oбрaзи Крзй Aбдyлвoхид xyрдaгирй намуда Крзй Aбдyлвoхидрo на чун кoзии хaшoлкoр, пoквичдoнy раиятпарвар, чyнoнки дар «Ёддoштхo» oмaдaacт, балки yрo ба миcли ^здани давраи амир «xyнxoр, фирeбгaр ва кaллoб» бoяд бoшaд, мeгyяд ва инрo аз чумлаи
камбудии acaр дoниcтaacт. ryë ycтoд Aйнй дар cимoи кoзй Aбдyлвoхиди Садри Сарир типи козтени давраи aмирирo (фeoдaлй) oфaридaacт, ки хамагй миали кoзй Aбдyлвoхид ба манфиати xan^ захматкаш фaъoлият мeкaрдaaнд. A3 чумла Ю. Бoбoeв чунин мeнaвиcaд: «Ба фикри мo, caхифaхoи (101-108) бaxшидa ба кoзй Aбдyлвoхид, xoнaндaрo ба як фикри Faшaт мeaндoзaд. Маълум, ки кoзй -KO3й аст... Baлe, кoзй Aбдyлвoхидрo назар ба дигар козтен фарк кyнoндaн, «бoaдoлaт», «дoнишмaнд»-и кoзиëн шумурдан ба идeaлизaтcия кардани ин кoзй бурда мeрacoнaд» [13, c.122]. Бoяд кайд намуд, ки кoр ва фaъoлияти козй Aбдyлвoхиди Садри Сарир дар зaмoни зиндагияш низ бaрoи бaъзeхo, чунончи С. Aйнй дар «Ёддоштхо» 6aëH нaмyдaacт, бaрoи зaнoни бecaвoди дeхa пиcaнд набуд ва yрo миоли дигар кoзиëн «кундаи дузаж^» мeнoмидaнд. As чумла, якe аз ин гуна зaнхo мeгyяд: «Баъд аз козй шудан, oдил шудан мумкин нecт. Anaр кoзй Aбдyлвoхид дар вакти кoзигии xyд кoрхoи xy6 биcëр карда бoшaд, нихoят аз чoрбoF ва аз хавлии агaшини дyзax xaшoc мeшaвaд. Лeкин дар хар хoл, хeч нaбoшaд, дар кaтoри гyнaхгoрoни дигар як курпача барин чoйрo аз дyзax мeгирaд» [6, c.93]. Зaнoни дигар низ ин фикррo аз ягoн чихат oбрaз дoдa пайгирй мeкaрдaaнд. Занон дар ин чo Faйрииxтиëр аз «кoрхoи xy6 биcëр» кардаи козй Садри Сарир «дар вакти козигии у»-ро икрoр мeкyнaнд. Baшe С. Aйнй бaхoи хaккoнирo аз зaбoни падар ба ин шaxcият мeдихaд, ки дар пoëнтaр мeбинeм.
Чунонки дар бoлo гyфтeм, ycтoд Aйнй хануз пeш аз нашри «Ёддоштхо» (14-уми дeкaбри 1948) ба ин «камбудй» чaвoб дoдaacт. Уcтoд Aйнй ба эрoди oнхo рoзй нашуда, 6o дaлeлхoи муътамад фардй будани oбрaзи кoзй Aбдyлвoхидрo coбит мeкyнaд. Дар нoмae, ки зикраш дар бoлo рафт, С. Aйнй мeнaвиcaд: «Oxир мoдoм, ки ман зулму тoрoчи кoзй ва aмлoкдoрoни дигaррo, ки пeш аз вай дар кандани хaмoн руд (Шoфиркoм - Л. Ш.) карда буданд, накл кардаам, кoри Садри Сарир ягана шуда мeмoнaд, на типи кoзихoи зaмoни амир» [1, c. 105].
С. Aйнй бaрoи аз Faшaтфaхмй бeрyн кардани Ю. Бoбoeв ва хaмбoвaрoни у, кoзй Aбдyлвoхидрo аз пaйрaвoни Aхмaди Дoниш дониста таъкид мeкyнaд, ки «кoзй Aбдyлвoхиди Садри Сарир аз хaмфикрoни Aхмaди Калла буд... Факат фарк дар ин чo буд, ки Aхмaди Дoниш фaъoл буда, Сарир пaccив ^айри фaъoл будани К^зй Aбдyлвoхид, албатта, дар ниcбaти Aхмaди Дoниш гирифта шудааст, вагарна Aбдyлвoхиди Садри Сарир аз чумлаи зтетени мyбoриз ва хaктaлoши зaмoни xyд acт - таъкид аз мo - Л. Ш.) буд». «Aммo, - мeгyяд ycгад AйнИ, - кoзй будан ба Сарир айб намeшавад, зeрo Aхмaди Калла хам аввал дар Xyзoр, дувум дар Нахрпай (Зтеуддин), caвyм дар Boбкaнд кoзй шудааст» [1, c.105].
Илoвa бар ин, С. Aйнй бaрoи бoвaр кунонидани мyxагaби нoмa - М. Tyрcyнзoдa ва мyкaрризoн, ки мyxагaби аелии ин намаанд, аз хуччат ва дaлeлхoи раднашаванда кор мeгирaд. A3 ce муллои замани амир: Шaрифмaxдyми Myътacим, Иcoмaxдyми Иco (шоир), Aбyлфaзли Сират, ки онхо низ хамагй фукаропарвар буданд, миcoл мeoрaд. С. Aйнй ба ин мазмун номаро дар мавриди мулло -козтени замони амир, ки aдoлaтпeшa буданд, бaxшидa ба шaxcияти онхо бахои эътидолй дода, ба ин вocитa, агарчи давраи амирро мазаммат мeкyнaд, аз хакикати тaъриx дур нaмeрaвaд ва на ба кавли Ю. Бoбoeв «козй Aбдyлвoхидрo назар ба дигар козтен фарк кунонда, «боадолат», «донишманд»-и KO3иëн шумурдан» ва «ба идeaлизaтcия кардани ин козй рафта мeрacoнaд», балки cимoи Aбдyлвoхидрo чун козии хакталошу хакчуйи ryë танхэ чилва мeдихaд. Baлe мeбинeм, ки устод Aйнй миcли Aбдyлвoхиди Садри Сарир шaxcoни дигарро, ки хамагй дар мажаби козигй фаъолият кардаанду мacъaлaхoи бaхcнoкy чиноятхои coдиршyдaрo аз руйи нишондоди шариат хал мeкaрдaaнд, миcoл мeoрaд. Ба ин вocитa хакталошии бaъзe шaxcoнeрo, ки козигй кардаанд нишон мeдихaд. Baлe ин тарзи ифода низ, хануз моро ба хукм кардани умумиятдихии навдоанда дар ниcбaти ин образи нжбатан мубориз ба caрхaди мaкcyд нaмeгyзaрoнaд.
Чизи дигaрe, ки метавон онро як навъ умимияти образи зтетени замони амир дoниcт, ин дар oxири умр ба xoрию зорй вафаг кардани онхо, аз чумла Садри Сарир мeбoшaд. Дар oxири умр ба бeчoрaгию тaнгдacтй рeхлaт кардани Садри Сарир такдири фoчeaнoки биcëр шaxcoни фархангии замони амириро ифода мeкyнaд. Anaр козй Aбдyлвoхид озодфикр ва раиятпарвар нaмeшyд, 6e ариза кардан ба амир аз козигй нaмeрaфт. Одамони пeшкaдaми xaлки тэчик дар Бyxoрo дар хамин гуна шароитхо мубориза мeбyрдaaнд, ки С. Aйнй мушохидакэри бeвocитaи онхо буд. Ин боз як бори дигар добат мeкyнaд, ки фаъолияти онхо, миcли рохбару пeшcaфaшoн - Aхмaди Дониш барин инcoнхo дар чунин шакли иcтибдoдй, як чашрати бeнaзирe буд.
'Яъж ycтoд Aйни хануз 19 мох Hem дар мактуби xyA ба М. Tyрcyнзoдa ба ин Faлaтфaхмии мукарризэн чавэб дoдaacт, вaлe Ю. Бoбoeв аз он xaбaр нaдomтaacт - Л. Ш.
Вале мутаассифона, Ю. Бoбoев ин чихaтхopo ба назар нагирифта, oбpaзи козй Абдyлвoхидpo oбpaзи «идеализатсияшуда» медoнaд. Вале ин чaндoн бaхoи вокеъбинона несг, чунки ин poх дар шapoити иcтибдoди MaнFитиëн, ки аксар зимoмдopoн зoлим буданд, poхи нисбатан фаъоли мyбopизa бар зидди зулм ба шумор мерафт. Рафтору гуфтор, сурати зoхиpй, сухбату хикояти кoзй Абдyлвoхид дар чунин шapoит хар кaдoм мисли дигар мyбopизoн, ба ифoдaи устод Айнй «шакли як шеъри мучассами пypмaънo»-po пaйдo карда метaвoнaд.
Як чузъиети дигар, ки далели кoзии oдил будани кoзй Абдyлвoхид гардидааст, ин як мypoфиa -нишхи кoзиxoнaгии Дабиба ва писари шсагар аст. Лекин xyди хамин як хoлaт хам шoхиди oдилoнa ва аз руйи инcoф мypoфиa гyзapoнидaни кoзй Абдyлвoхид шуда метaвoнaд. Нависанда аз зaбoни падараш - Сайид Mypoдxoчa дар бopaи ин нишх мегуяд: «Hикoхи дyxтapy писари кaшoнcoл 6o pизoи xyди онхо мyвoфики шариат аст. Ин корро хар кoзй хам мекунад. Аммo фарк дар ин чocт, ки KOЗихoи дигар баъд аз нишх кардани дyxтapи гуреза чaнчoлхoеpo, ки дар паси oн кop мебapoяд, пурсида, сабаби xapoбии oн xoнaдoни нaвoбoд мешаванд. Некии кoзй Абдyлвoхид дар ин кopaш дар ин чocт, ки баъд аз нишх кардани Дабиба дaъвoеpo, ки apбoбхo тaйëp карда буданд, напурсид ва дaъвoгapхoи coxrapo пеш кард. Ин шраш, албатта, xy6 буд» [6, с. 93]. Ин, аз як чoниб, адолатдусгии KOЗиpo нишoн дихад, аз чoниби дигар, ягoнaгии cимoи уро бозгу менaмoяд. Чунин аст xиcлaтхoи инcoнй ва oбpaзи козй Абдyлвoхиди Садри Сарир дар «Ёддoштхo». Агарчи у «Faйpи фaъoл буда, Faзaби ичтимoии xyдpo изхop карда нaтaвoниcт ва мoнaнди кахдуд дарун - дарун cyxra мурд», фаъолияти ичтимoии вай дар acocи мухаббат ба мардум, Faмxopй ба бечopaгoн, хaкшинocй, aдoлaтпapвapй ва to хадди имкoн мyбopизa бар зидди зулму нoaдoлaтИ касб карда будаасг.
Бoяд xагиpнишoн coxr, ки дар coлхoи баъд, дoнишманди точик Myхaммaдчoни Шакурй низ ба ин масаил таваччух кардаасг. Образи козй А6дулвохиди Садри Сарирра, ки дар «Ёддоштхо» амадаасг, донишманди мухтарам чунин шарх додаасг: «Дар симои Садри Сарир типи шоири пешкадами давраи феодалй, ки хaëти xyдpo ба xизмaти xaлк бaxшидaacт, ба вучуд оварда шудаасг. Худро аз дилу чон ба xизмaти xaшк супурдани вай дар шаклхои типие, ки xocи шоирони пешкадами давраи феодализм аст, зохир гардидааст...» [31, с. 104].
Бахси то кучо хакикат доштани ин cyxaro^o як су гузошта, ин нуктаро ëдpac мешавем, ки образи козй Абдулвохид дар чанд лахзае, ки дар «Ёддоштхо» омадаасг, хамчун козии адолатпарвар тасвир шудааст.
Чи тавре гуфта шуд, устод Айнй образи козиро типи кoзиëни давраи амир намедонад, вале далелхои котеъ аз шаксиятхои таври™ оварда собиг месозад, ки монанди у инсонхо буданд, ки бар зидди зулму истибдоди сулолаи Маетиг мукобилият мекарданд. Ин амали С. Айнй барои мо дари суолеро боз менамояд, ки чаро у чунин кард ??? Ба андешаи мо, ин тарз муносибат аз cиëcaти давр сарчашма мегирад. Ба таъбири Н. Аслонова «рухияи козибадбинию муллобадбинй аксари фархангтени точики даврони шуроиро фаро гирифта 6уд» [8, с. 275].
Ба гуфтаи Мухаммадчони Шакурй хасганд касоне, ки корашон аз таги нoxyни дигарон чирк кофтан аст. Ба xycyc танкидгарони хизбй xoхoнaнд аз домани шaxcиятхoи нaмoëн, накукорону некномон, ки аз синфи поин несганд, дoFе биëбaнд ва ба хама нишон бидиханд. Онхо факат хаминро хакчуиву хакгуй медонанд. Дар чомеаи Шуравй аз аввали инкилоб пиндоре пайдо шудааст, ки ryë пеш аз инкилоб хама козден золим ва беадолат буданд. Касе дар чомеаи исгибдодй вазифаи козигй карда бошад, бе чуну чаро зидди оммаи захматкаш ва чафодидагон ба шумор меомад. С. Айнй низ мачбур буд, ки мувофики диди cиëcии расмй персонажхои асарашро тасвир намояд. Вале дурандешй ва бузургии устод Айнист, ки дар доираи андешаи хизбие (зобигахои синфиятгарой) махдуд нагардид ва ба нуктахои yмyмиaxшoкии инсонхо такя мекунад. Ин ишорахо ба мо имкон медиханд, ки хакикати холро дapëбем.
Як чиз мусаллам аст, ки эчодкор образхои бадеиро аз хаети вокей чи аз таърик ва чи аз замони x^ бардошта онро ë фардият мекунонад ва ë умумият медихад. Аз руйи ин тезис метавон гуфт, ки устод Айнй образи козй Абдулвохидро, огохона, ба зинаи умумият набурдаасг.
С. Айнй хамчунин аз забони падараш ба козй Абдулвохиди Садри Сарир чунин бахо медихад: «Ба болои ин ки ин одам олимгарин, донишмандгарин, окдлтарин ва боинсофтарини уламои замони мо будаасг, баданаш хам аз охан coxra шуда будааст...» [6, с. 56]. Вале ин мехнати козй Абдулвохид аз чониби амири Бударо кадршиносй нашуд ва самараи ранчаш барбод рафт. Ин хол сабаби аз козии Fиждyвoн рафтани у гардид. «У дар натичаи ин корхо, - мегуяд устод Айнй, - на танхо аз козй Сафй ва Муродбек нафрат кард, аз амир ва мансабдории у хам нафрат карда, бе он ки ба амир аризаи
истеъфо дихад, намоишкорона козигии Еиждувонро пардофта ба Бухоро - ба хонаи худ рафт ва дар он чо якчанд руз хобида гуссамарг шуда вафот ёфт» [6, с. 59].
Крзй Абдулвохиди Садри Сарир аз чихати акоиди сиёсию ичтимой бо маорифпарварону мунавварфикрони замонаш Ахмади Дониш, Исомахдум хаммаслаку хамфикр буд. Дар ин хусус устод Айнй мегуяд:
«К^озй Абдулвохиди Сарир аз хамфикрони Ахмадмахдуми Дониш буд, аммо у гайрифаъол буда, газаби ичтимоии худро изхор карда натавонист ва монанди кахдуд дарун-дарун сухта мурд» [6, с. 59].
Нуктаи дигаре, ки дар бораи дониш ва чахонбинии Садри Сарир баён шудааст, ин аст, ки С. Айнй дар номаи ба М. Турсунзода фиристодаи худ Садри Сарирро хамчун донандаи назария ва амалияи мусикй дониста, чунин мегуяд: «Ахмадмахдум менавохт, Исо месуруд ва Сарир (Садри Сарир - Л. Ш.) адвор (нота)-и хар хаво ва макомро дар вакти ичро менавишт» [23, с. 3]. Хамаи ин чихатхо будааст, ки устод Айнй Садри Сарирро дар ёддоштхои худ бо некй ёд карда аз забони мардум «Худо рахмат кунад, у одами хуб буд!» гуфтааст. Ин сухан баландтарин бахои халк бар инсони начибу шарифаш аст.
Хулоса, нависанда образи козй Абдулвохидро хамчун козии одилу адолатпарвар, некхуву некчу, поквичдону хакшинос офаридааст. Ин кор, аз як су, хакикатнигории нависандаро нишон дихад, аз суйи дигар, воситаи амалй гаштани орзухои яке аз кахрамонони асар - Сайид Муродхоча гардидааст.
Дар робита ба он чи гуфта шуд, метавон тасдик кард, ки С. Айнй баъзе аз эродхои мукарризонро ба назар гирифта, дар охири боби «Руди нави Шофирком» як боб илова карда, окибати раён ва ахволи дамимаргии Крзй Абдулвохидро дар он баён кардааст. Дар ин бора С. Айнй мегуяд: «Вагарна аз руйи планам мазмуни ин боби иловагй дар кисми дувум, дар мавриде, ки ба Чули К^зил саёхат кардаам, медаромад...» [1, с. 106]. С. Айнй ин бобро гайри принсипи таърихй, барои ба вучуд наомадани «шубхаи мафкуравй» дохил карда будааст.
Ба хамин тарик, мо яке аз образхои нисбатан фаъоли «Ёддоштхо»-ро, ки боиси норозигй ва эътирози баъзе нависандагон ва мунаккидони Шуравй гардидааст, дида баромадем. Акнун доир ба образи саги давраи бачагии С. Айнй - Хайбар ва эътирози мукарризон монд, ки холо ба мухокимаи он мегузарем.
Ин образ, ки ба эътироз дучор шудааст, аз боби «Хайбар»-и «Ёддоштхо» аст [6, с. 39-42]. Тасвири амалу одати ин саг дар «Ёддоштхо» хам дар боби алохида ва хам дар чанд лахзаи хурд тасвир шудааст.
Мукарризон ин гуна тасвирхоро, ки корхои майда ва хусусии муаллифанд ва дар «Ёддоштхо» омадааст, номуносиб ва бефоида шуморидаанд ва ба образи Хайбар эрод гирифта зикри онро дар хотироти нависанда зиёдатй медонанд. Чунончи, устод Айнй шояд чихати эхтиром бошад, ки эътирозгаронро «рафикон» мегуяд. Ин фикр, ки баъзе корхои майда ва хусусии адибро нолозим шумурдаанд, дар матбуот гуфта нашудааст. Вале аз суханони устод Айнй метавон фахмид, ки ин фикр дар миёни ахли адаби он солхо ба миён омада будааст. Мутаассифона, ин навъи бардошт холо низ садо медихад. Нисбат ба ин навъи муносибати онхо С. Айнй мегуяд: «Агар ман дар хурдй сагбозй намекардам ва характери «Хайбар»-и худро намеомухтам, ё ки ба характери у диккати махсус намедодам, хеч гох ман он «Хайбар»-и романиамро бо он тарзи реалй тасвир карда наметавонистам» [1, с. 106].
Маълум аст, ки С. Айнй бо он табиати кунчковонае, ки дошт, ба хурдтарин хислат, характер, рафтори хар чиз марок зохир карда, онро тахлил менамуд. Чанд сифате, ки Хайбар дорад, мо дар хар саги махаллй дида метавонем. Аз чумла вафодорй, рузхобию шаббедорй, посбони хона будан дар хар саги махаллй дида мешавад. Хатто мардуми деха дар бораи саги хона мегуянд: «Саг дарвозаи хона аст». Ин бахои баланди халк нисбати хайвони хонагй аст. Бояд гуфт, ки образи саг ва вафодории у дар адабиёти халкии мо реша дар таърих дорад. Хануз дар китоби халкии «Чор дарвеш» дар боби Хоча-сагпараст образи саг тасвир шудааст, ки дар лахзахои душвори зиндагй ёрирасони кахрамони асар аст.
Бахси эътирози мукарризон оид ба Крзй Абдулвохиди Садри Сарир ва чавоби устод Айниро ба онхо, ки ба масъалаи тасвири хакикати хаёт ва таъсири эътирозоти мафкуравй ба он марбут аст, баррасй намудем. Инчунин, диккати махсуси С. Айниро ба саги давраи бачагияш - Хайбар овардем.
*. Боби «Хайбар»-и романи «Гуломон» дар назар аст - Л. Ш.
Акнун, дар идомаи макола эътирози адибонро дар бораи «x^po фош кардани» Корй Махмуди ширинкор меорем.
Устод Айнй дар мактуби зикршуда ба эътироз ва мaxcycaн ба эроди мукарризон оид ба xyдpo фош кардани Корй Махмуд таъкиди чиддие намуддааст. У менависад: «...Ё ин ки дар бораи «xyдpo фош кардани» корй Махмуд ном эшони шуткарй ^yx) эътироз кардаанд. Ва холо он ки хамон мусохибае, ки дар байни ман (С Айнй - Л. Ш.) ва корй Махмуд дар «Ёддоштхо» кайд шудааст [6, с. 89-91], дар романи «Дoxyндa» айнан ва бо талаффузи корй Махмуд, дар мусохибаи байни Ёкуббой ва эшон Султони босмачии Дарвозй гузаронидаам» [1, с. 106].
Ин таъкиди устод Айнй xеле мухим ва нозук асг. Эътирози мукарризони «Ёддоштхо»-ро устод Айнй дар каммутолаагй ва таваччух накардан ба дигар асархои бадей мебинад. Ба назари устод Айнй хамин чузъисги зиндагй дар офаридани асархои бадеии у материалхои асосй шудаанд. Вале, мутаассифона, барои мукарризон нукси асосй донисга шудааст. Ба назари онхо камбудии «Ёддоштхо»-и С. Айнй дар он асг, ки адиб персонажро аз забони xyдaш ошкор намудааст. Faйp аз ин, г^ «Ёддоштхо»-и С. Айнй аз камбудихои дигар хам xopич нест. Дар масъалаи xyдpo фош кардани корй Махмуд гумон асг, ки хак ба чониби мукарризон бошад. Яъне дар масъалаи xyдифшoй ва бaëни вокеият аз забони xyди персонаж дар асархои бадеии С. Айнй, ки дар «Ёддоштхо» ба онхо ишора ва кайдхо шудааст, бингарем, ин усулро С. Айнй дар офаридани образхои манфии «Ёддоштхо», аз чумла Абдyллoxoчa ва Пapвapдигopxyчa xy6 исгифода кардаасг. Ба кавли aдaбиëтшинoc Мухаммадчони Шакурй, «асоси усули адабии xyдифшoй дар ин асг, ки нависанда гУС ба мазмуни маколи «cyxaн аз дахони Лукмон бех» амал кардан меxoхaд. Кахрамони манфй дар пеши xoнaндa xyд ба айбу нуксони xyд икрор мешавад, x^ ба забони хол омада, ахмакию бемаънигии xyдpo тасдик менамояд. Вале ин эътирофи кахрамон аз Faйpи xoхиши у ба вукуъ меояд, зеро вай xyдaш ин айбхоро айб хисоб намекунад. Балки ходисаи мукаррарие медонад» [33, с. 176]. Чунонки аз ин андешаи адабиетшинос равшан гардид, устод Айнй дар тасвири гуфтору рафтори корй Махмуд низ аз ин усул истифода намудааст. С. Айнй дар OFOЗи хикояи «Пapвapдигopxyчa», дар бораи корй Махмуд маълумот дода, ба восигаи мусохибаи xyд бо у, ахмакй ва нодонии уро ба xoнaндa равшан менамояд. Корй Махмуд пешаи коригии xyдpo «як пешаи осуда» донисга, дар кандани пусти мардум рохи бо пaxтa гирифтани чон меxoнaд. Лекин бояд кайд намуд, ки устод Айнй дар маркази таваччух ширинкор, xyшгaп ва хозирчавобии Корй Махмудро карор додааст, на коригии уро. Чунончи, унвони Сайид Акбари калонгиру назарбаланд, ки x^po аз одамони дигар босаводгар медонад, махз бо xyшгaпии Корй Махмуд ба «Пapвapдишpxyчa» мубаддал мегардад. Аз ин вачх, эроди мукарризон ба чуз беахаммиятй ва изхори фазлу доной дар назди стесати замон чизи дигаре нест.
Лекин аз чихати дигар, ба назари мо, бо ин восига устод Айнй ба мукарризон, ки хамагй нависанда буданд, рохи дурусти тасвири хакикати хаетро бе таъсири мафкураи замон нишон додааст. Яъне, кушиши тасвири хакикати хaëг ва таъсири мафкураи замон дар асари бадеиро С. Айнй ба насли чавон фахмонида, чй тавр тасвир намудани хакикати хaëгpo дар асари бадей нишон медихад. Дакикати хaëг, яъне он чизе, ки аз тафаккури тахлилии нависанда гузаштаасг, асоси асари бадеиро фарохам овардаасг. Аз хамин чосг, ки у дар номаи x^ мегуяд: «Яке аз корхои зарур тамом кардани «Ёддоштхо» асг. Маълум аст, ки нависандагони чахоншумули xaшки рус, дар асри Х1Х чунон асархои пурра доданд, ки баъд аз Инкилоб ба гардани нависандагони советии рус факат равшан кардани зиндагонии советй монд. Аммо дар мо дар асри Х1Х ва то революгсия (Инкилоби Октябр - Л. Ш.) чизе ба майдон наомад. Танхо дар майдон асархои Ахмaдмaxдyм аст, ки онхо, аз як тараф, ба танкиди дарбор махдуд буда, аз тарафи дигар, то хол чоп нашудаанд ва ба сабаби усули тахрирашон дар замони мо айнан чоп кардани онхо хам мумкин нест. Бинобар ин, ман дер боз орзу доштам, ки хaëти замони амирро то метавонам фош кунам, ки чавонони мо чй будани он хаетро донанд» [1, с. 108].
Ин равиши эчодй дар офаридани «Ёддоштхо» ва дигар асархои устод Айнй мебинем, ки равиши асосй дар эчоди осори бадей дар ахди шуравй буд ва устод Айнй, онро, чунонки аз ин нома маълум мегардад, барои ин ки хакикати замони зиндагии xaшки точик (дигар xaшкиягхoи хамзисгро низ)-ро падид биоварад, истифода кардаасг. Ин равишро истифода аз меъëpхo ва равишхои мачбурии замон барои расидан ба максуди олии эчодй бояд шинoxт. Устод Айнй дар идомаи номаи мазкур таъкидан мегуяд: «Дарчанд дар «Одина», «Дoxyндa» ва «Туломон» як кисми он ахволро акс карда бошам хам, басанда нест» [1, с. 108].
".Боби «Чаноза» аз романи «Дoxyндa» дар назар аст - Л. Ш.
Ба ин тарз устод Aйнй дар офаридани «Ёддоштхо» иcбаг мeкyнaд, ки xa-лки тэчик дар замони теш аз Инкилоб низ дар бeштaрини дeхaхo coхибмaдрaca, coхибcaвoд буда намэяндагэни фаъоли он, чун Aбдyлвoхиди Садри Сарир козй ë монанди падари нaвиcaндa - Сайид Myрoдxoчa шaxcoни caвoднoк ва шоиру шeъррac буданд, ки aндeшaкoри поктинат буданд, ба таъбири мукарризони замони шуравй биг^м, хaмeшa ба xизмaти xaшк мeшитoфтaнд, фаъолияти ичгимой ва эчодии онхо ба он чй дар ахди шуравй xaшкияти aдaбиëтy caнъaт шиор шуда буд, xилoф нaбyдaacт, балки мохиятан мeтaвoнaнд нacли баъдиро тарбият намоянд.
As бaррacии мукагибаи С. Aйнй ва эътирози мукарризон метавон ба чунин натича рашд: aндeшaхoи ycтoд Aйнй оид ба тacвири хакикати хaëт ва тaъcири мафкураи хоким рахнамои нaвиcaндaгoн буда, хар эчодкорро ба рохи дyрycти тacвири хакикати хaëт ва рузгэри мардум caфaрбaр мeнaмoяд. Лeкин эроди мукарризон ба xyдифшoии Корй - Махмуд аз ду вачх нoдyрycт аст. Aввaлo, корй Махмуд cипoхигaрии x^ ва эшонию дyoxoнии xyдрo барои «як лаб нони бeминнaт ëфтa шикам ceр кардана» [6, c. 89] мeдoнaд ва аз Faйри xoхиши xyд мaрдyмфирeбии xyдрo ифшо мeнaмoяд. Баъд, чунонки гyфтeм, навтеанда ширинкэр, xyшгaп ва хозирчавобии Корй Махмудро дар маркази таваччух карор дoдaacт, на коригии уро. A3 тарафи дигар, махз хамин мушхибаи нaвиcaндa бо Корй - Махмуд заминаи тacвири як хиccaи мухимми рузгэри мaрдyмфирeбoни замон, аз чумла Султэн бocмaчии Дарвозй дар романи тaъриxии «Дoxyндa» шyдaacт. Нихоят, аз ин казия равшан мeгaрдaд, ки бaъзe мушохидахои нозуки устод Aйнй дар офаридани acaрхoи бaдeй мaтeриaли acocй шудаанд. Ин тарафи казия бaëнгaри чyзъиëти бaдeй дар тacвири рeaлиcгии вoкeияти зиндагиро бозгу мeнaмoяд, ки дар acaрхoи С. A™^ аз чумла «Ёддоштхо» ахаммияти калони мстэдИ ва адабй доранд. Масталаи умумй-назариявй, ки киcмe аз онро дар ин макола дида бaрoмaдeм, арзиши «Ёддоштхо»-ро хамчун acaри бутедии С. Aйнй ва принcипи интиxoби нaвиcaндaрo дар тacвири рeaлиcтии во^ияти зиндагй ва ахаммияти чyзъиëти зиндагиро дар он xeлe мeaфзoëнaд. Ин таъкидхои устод Aйнй имкэният мeдихaнд, ки дар acocи онхо оид ба чyзьиëти бaдeй ва ахаммияти он дар acaри бaдeй ва тacвири рeaлии вoкeияти зиндагй дар замони хокимии мeтoди ягэнаи шуравй - мсгоди рeaлизми cагcиaлиcтй мухокима рoнeм, ки ин тарафи мастала лоики назари дигар acT
Хамин тавр, мубох^ахои илмию адабй ва aндeшaхoи устод Aйнй дар номахо, xycycaH мукагибаи эшон бо М. Tyрcyнзoдa, ки acocaH чавоб ба эътирози мукарризони acaри xyд -«Ёддоштхо»-ст, дорои ахаммияти бузурги илмй, эчодй, фархангй ва адабй буда, дарбаргирандаи мyнocибaтхoи эчодй ва дустии ин ду усгоди cyxaH низ хаст. Ин мукагибаг бaëнгaри он аст, ки устод Aйнй дар хама гуна холат мeкyшидaacт, ки ба наели чавони хaвacкoри aдaбиëт мacлихaтхo дихад ва ба ин вocитa онхо ва мукарризони «Ёддоштхо»-ро аз рохи Faлaти cиcтeмaи мафкуравии Шуравй, инчунин инкэри тaъриxи гузаштаи xyд бeрyн орад, то онхо таъриш дируз ва имрузи xyдрo бо дидаи хакикати тaъриx ба риштаи тacвир кашанд. Мактаби номанигэрии устод AйнИ омузанда буда, иншн, xycycaH ахли эчодро ба рохи хакикатнигэрй ва тaрFиби адолати таъриш рахнамун мecoзaд.
АДАБИЁТ
1. A3 макгубхэи С. AйнИ ба адибони тэчик (Ба чэп тайф^унанда: К. Afc^ II Шарки cyрx. - 1956. - №4. - С. 100-114.
2. A3 мукагибаи С. Aйнй бо адибони тэчик (Ба чэп тай^кунанда: Х. Afc^ II Шарки cyрx. - 1963. - №4. - С. 43-48.
3. A™h С. Бутара (Bocнoминaния. Часть i) I Пeрeвoд c тaджикcкoгo Сeргeя Бородина I. - &ащинабад: Taджикгаcиздaг., 1949. - 207 c.
4. Aйни С. Bocнoминaния (Пeрeвoд c тaджикcкoгo Ahhbi Foзeнфeльд) (Hsnarne нoдгoтoвиши A. Foзeнфeьд, A, A. Сeмëнoв, H. A. Киcшяюв, A. H. Бoщдырeв). - Mocквa-Лeнингрaд: Из-во Aкaдeми наук СССТ, i960. - 1088 c.
5. Aйнй С. Myнтaxaби acaрхoи илмй (Гахия ва танзими Aбдyxoшики HaбaвИ ва Фируз Haбиeв). Ч,илди i. - (nyrnaH6e: Дониш, 2008. - 256 c.
6. Aйнй С. Ёддоштхо ( Чахор киcм дар як китэб) II Энтcикшoпeдияи нacри мyocири тэчик. - (nyrnaH6e: Сaррeдaкгcияи илмии Энтcикшoпeдияи миллии тэчик, 2009. - 680 c.
7. Aйнй С. ^муни aдaбиëти тэчик (A3 xanH фэрст тахия ва тacхeхи Мубашшир Aкбaрзoд). - Дyшaнбe: Aдиб, 2010. - 448 c.
8. Acaри барчаста II Шарки cyрx. - 1949. - №10. - С. 12-15.
9. A^iOHora H. Aндeшaхoи адабй - эстетикии Садриддин AйнИ. - (nyrnaH6e: Шучоиен, 20i2. - 335 c.
10. Ac030® Х. Во^ият, cиëcaт ва С. AйнИ (Мачмуи маколахэ). - Дyшaнбe: Шучоиен, 2010. - 208 c.
11. Бeчкa И. Aдaбиëти фoрcИ дар Toчикнcган (Мутарчимэн: Саид Aбoнажoди Хичрондуст, доктор Махмуди H6oo№h). - Teхрoн: Чoпxoнaи Ширкати интиmoрэти илмИ ва фархангй, 1372. - 253 c. + 27 c.
12. Bechka J. Sadriddin Aini of Modern Tajik Culture. - Neples, 1980. - iiip.
13. Бoбoeв Ю. «Ёддоштхо»-и Aйнй (к.1-2) II Шарки cyрx. - 1950. - №6. - С. 115-123.
14. Бoбoeв Ю. Кими ceюми ^<Ёддоштхэ»-и С. Aйнй II Шарки cyрx. - 1951. - №1. - С. 102-109.
15. Братишкий И. Хaëт ва эчoдиëти Садриддин AйнИ. - ,nyrnaH6e: Ирфэн, 1968. - i96 c.
16. Выдающееся произведение // Коммунист Таджикистана. - 1949. - 29 ноября. - №6. - С. 40.
17. Имомов М. Чахонбинй ва тафаккури бадеии Садриддин Айнй. - Душанбе: Матбуот, 2001. - 120 с.
18. Махмадаминов А. Садриддини Айнй - олим. - Душанбе: Истеъдод, 2010. - 64 с.
19. Мухаммадчони Шакурии Бухорой. «Тазкори ашъор» ва масъалаи пайдоиши шеъри нав // Садри Бухоро. Чопи дувум (Бо тасхех, такмил ва иловахо). - Душанбе: Деваштич, 2005. - С. 101-132.
20. Мухаммадчони Шакурии Бухорой. Нигохе ба адабиёти точикии садаи бист. - Душанбе: Пайванд, 2006. - 455 с.
21. Мухаммадчони Шакурии Бухорой. Равшангари бузург - Душанбе: Адиб, 2006. - 340 с.
22. Номахои Садриддин Айнй ба Мирзо Турсунзода (Бо пешгуфтори Камолиддин С. Айнй) // Чумхурият. - 2001. - 12 апрел. - №36 (20316). - С. 3.
23. Номахои Садриддин Айнй ба Мирзо Турсунзода // Чумхурият. - 2001. - 14 апрел. - №37 (20 317). - С. 3.
24. Отахонова Х. Пайванди хис ва андеша. - Душанбе: Ирфон, 1982. - 224 с.
25. Паёми Президента Чумхурии Точикистон, Пешвои миллат мухтарам Эмомалй Рахмон ба Мачлиси Олй // Чумхурият. - 2019. - 26 декабр. - № 249 (23 852). - С. 1-3.
26. Рахмонов Ш. Эътибори як мактуб // Садои Шарк, - 1987. - №6. - С. 126-129.
27. Табаров С. Дар бораи «Ёддоштхо»-и С. Айнй // Газетал муаллимон, - 1949. - 6 сентябр. - № 34 (890). - С. 3.
28. Таджикская советская литература. - Сталинабад: Таджикгосиздат., 1954. - С. 62-69.
29. Хрдизода Р. Садри Сарир // Энтсиклопедияи адабиёт ва санъати точик, Чилди 3. - Душанбе: Сарредактсияи илмии Энтсиклопедияи миллии точик, 2004. - С. 81.
30. Шеърдуст А. Таърихи адабиёти навини Точикистон. - Техрон: Катиба, 1390. - 758 с.
31. Шукуров М. Инъикоси мухимтарин протсесхои таърихии чамъият дар образхои мусбати «Ёддоштхо»-и С. Айнй (кисмхои 1 ва 2) // Шарки сурх. - 1956. - № 5. - С. 90-105; № 6. - С. 101-117.
32. Шукуров М. Чопи илмии «Ёддоштхо»-и устод Айнй ба забони русй // Шарки сурх. - 1961. - № 12. - С. 154-157.
33. Шукуров М. Хусусиятхои гоявию бадеии «Ёддоштхо»-и устод С. Айнй. - Душанбе: Дониш, 1966. - 260 с.
ПОЛЕМИКА ВОКРУГ «ВОСПОМИНАНИЙ» И ОТВЕТЫ АЙНИ (на основе переписок С. Айни и М. Турсунзаде)
Данная статья посвящена исследованию переписи Айни с Турснзаде на основе материалов периодики и писем Айни таджикским литераторам, где основательно приводится научно обоснованные возражения и протесты Айни недобросовестным критикам касательно «Воспоминаний». Как заявлено в статье, автор придерживается мнения, что все высказанные кртические суждения оппонентов после выхода данного мемуара из печати и ответы автора этим рассуждениям должны заново с точки зрения совремнных достижений литературоведческой мысли подвергаться анализу.
С этой точки зрения, автор статьи подробно излагает свою позицию на критику Ю. Бобоева и С. Табарова и других оппонентов на образ Абдулвохида Садри Сарир, изображения деталей жизнедеятельности самого автора книги и самоанализа других образов. По мнению автора статьи, устод Айни для полного и беспристрасного познания личностей и творчества тех литераторов, которые находились на службе во дворе мангитских эмиров и которые для большинства литературных критиков советского периода являлись отрицательными образами, старался изменить эту догму и правдиво, вполне объективно отражать всю правду о жизни таких личностей. Однако изложить всю картину действительности и истины вещей даже для Айни было нелегким делом.
Нацеленность Айни на объективную действительность, на изображения честных и заслуживающих уважения людей, на необоснованные развешивание ярлыков «врагов народа» образованным и честным литераторам того времени, ныне являются эталонами познания истины и правды жизни для тех, кто занимается критикой художественного слова. В своих мемуарах Айни строго придерживается данной позиции, однако его позиция не была понята некоторыми деятелями литературы и культуры советской эпохи. Исходя из этого, устдоу Айни приходилось изменить имена некоторых исторических личностей. К примеру, в 1950 году в третьей и четвертой томах «Воспоминаний» имя любимого автору персонажа Шарифджонмахдум была изменена на Латифджонмахдум. Большая заслуга Айни состоит в том, что он старался предостеречь советских критиков литературы от необоснованных обвинений в адрес некоторых личностей, от заблуждения, исходящих из нигилизма касательно культуры и литературы прошлого столетия. Все эти вопросы подробно проанализированы в письмах Айни к Турсунзаде.
Ключевые слова: «Воспоминания», эпистолярная школа Айни, письма Айни Турсунзаде, возражения критиков, идеология эпохи, детали жизни, образ кази Абдулвохида Садри Сарира, справедливый кази, положительные и отрицательные образы, историческая правда, правдивое изображение, образованный народ.
POLEMIC AROUND «MEMORIES» AND AIM'S RESPONSES (based on the correspondence of S. Aini and M. Tursunzada)
This article is devoted to the study of Aini's census with Tursnzada based on materials from periodicals and letters from Aini to Tajik writers, which thoroughly cite Aini's scientifically sound objections andprotests to unscrupulous critics about «Memories». As stated in the article, the author has an opinion that all expressed critical judgments of opponents after the publication of this memoir from the press and the author's answers to these arguments should be analyzed again from the point of view of modern achievements of literary thought
From this point of view, the author of the article sets out in detail his position on criticizing U. Boboev and S. Tabarov and other opponents on the image of Abdulvohid Sadri Sarir, depicting details of the life of the author of the book and introspection of other images. According to the author of the article, ustod Aini for a complete and unbiased knowledge of the personalities and works of those writers who was in the service of the courtyard of the mangit emirs and who for the majority of literary critics of the Soviet period were negative images, tried to change this dogma and truthfully, quite objectively reflect the whole truth about the life of such individuals. However, explaining the whole picture of reality and the truth of things, even for Aini, was not an easy task.
Aini's focus on objective reality, on images of honest and deserving people, on unjustified labeling of «enemies of the people» to educated and honest writers of that time, are now standards of knowledge of the truth and truth of life for those who criticize the literary word. In his memoirs, Aini strictly adheres to this position, but his position was not understood by some figures of literature and culture of the Soviet era.
Proceeding from this, ustod Aini had to change the names of some historical figures. For example, in 1950, in the third and fourth volumes of «Memoirs,» the name of the character beloved to the author, Sharifjonmahdum, was changed to Latifjonmahdum. Aini's great merit is that he tried to warn Soviet literary critics against unreasonable accusations against some individuals, from the misconception emanating from nihilism regarding the culture and literature of the last century. All these issues are analyzed in detail in Aini's letters to Tursunzada.
Keywords: «Memories», Aini epistolary school, letters by Aini to Tursunzada, critics' objections, ideology of the era, details of life, image of kazi Abdulvokhid Sadri Sarira, fair kazi, positive and negative images, historical truth, truthful image, educatedpeople.
Сведения об авторе:
Шарифзода Лутфулло Абдулло - аспирант кафедры теории и новейшей перситско-таджикской литературы Таджикского национального университета, заведующий отделом литературно-мемориального музея Мирзо Турсунзаде. Тел: (+992) 985868646. Электронный почта: sharifzodal@mail.ru.
About the author:
Sharifzoda Lutfullo Abduiio - the aspirant of Deportment of theory and the latest tajik-persian of Tajik national university, Head of the department of the literary and memorial museum Mirzo Tursunzade. Phone: +(992) 985868646. E-mail: sharifzodal@mail.ru.
ИСТЩБОЛИ СОИБИ ТАБРЕЗЙ АЗ НАЗИРИИ НИШОПУРЙ
Махмудзода О.Б.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни
Мирзо Мухдммадсоиби Табрезй, ки ба номи Соиби Исфах,онй низ маъруф аст, яке аз суханварони мумтози адабиёти классикии точик ва аз бунёдгузорони сабки х,индй эътироф шудааст, ки хдтто бархе аз сох,ибназарон ба э^тироми ибтикор ва тозагуих,ои вай сабки х,индиро сабки исфах,онй низ унвон додаанд. Х,арчанд Соиб дар сурудани газалх,ои ноби хеш аз суханвари зиёди адабиёти гузаштаи мо, чун Саъдиву Мавлонову Хрфиз истикбол намудааст, вале бо чанде аз шоирони хдмзамони хеш низ мухдббати хоса дорад. Дар баробари васфу ситоиши макоми суханварии онон бо шевах,ои хос газалиёти шоирони хдмахдашро истикбол кардааст. Назирии Нишопурй аз чумлаи хдмин гуна шоиронест, ки Соиб дар баробари истикбол аз шеваи суханварии у макоми хунарй ва шоири сох,иби сабки хоса буданашро эътироф намуда, ба корномах,ои адабии вай бах,ои баланд додааст. Вобаста ба ин, бах,су баррасии мавзуи мех,варии маколаро метавон дар се бахши мух,им ба риштаи
