CC BY
5УДК [27-789.5(476.5) +008(450)]"17/18"
ПОЛАЦК1Я ЕЗУ1ТЫ I 1ТАЛЬЯНСКАЯ КУЛЬТУРА (КАНЕЦ XVIII - ПАЧАТАК XIX СТАГОДДЗЯ)
канд. фтал. навук У.1. ЧАРОТА (Цэнтр даследаванняу беларускай культуры, мовы i лтаратуры НАН Беларуы, Мтск)
e-mail: vladimir.charota@gmail.com
Артыкул прысвечаны праблеме тальянска-беларусКх культурных сувязей. Пасля скасавання ордэна Та-варыства 1суса у 1773 г. на беларуск1я земл1 прыбыла шмат езутау iтальянскага паходжання. Яны выкладалг розныя вучэбныя дысцыплты у езущтх навучальных установах Полацка, Вщебска, Магыёва, Оршы, Чачэрска. Праведзенае даследаванне дазволша аутару сцвярджаць, што у Полацку навучэнцы актыуна знаёмыкя са скар-бамi iтальянскай культуры i лтаратуры: у тэатры канвтта ставiлiся сnектаклi па творах Шальянстх тсь-менткау намове арыгтала, у Полацкай езущкай акадэмй выкладалася iтальянская мова, а на занятках чыталкя творы тальянстх аутарау. У Полацкай друкарт, апрача кн^ рэлiгiйнага зместу на iтальянскай мове, убачыла свет таксама выданне першых дзесяцi песень паэмы «Вызвалены Iерусалiм» Т. Таса у польскамоуным перакладзе П. Каханоускага.
Ключавыя словы: тальянская культура, Полацк езущт калегiум, Полацкая езущкая акадэмiя, тальян-ская лтаратура, пераклад, Т. Таса.
Уводзшы. Агульнавядома, што для беларусау горад Полацк у канцы XVIII - пачатку XIX стагоддзя быу важным культурным, адукацыйным i штэлектуальным цэнтрам. Пры гэтым непазбежна, хоць i з po3HbiMÍ акцэн-там^ адзначаецца, што у пашырэнш асветы i культуры, а таксама у грамадсюм жыцщ, ютотную ролю адыграу каталщю манасю ордэн Таварыства 1суса, яш з 1580 г. меу тут сваю навучальную установу - Полацк! езущю калепум.
Нягледзячы на тое, што сваёй булай 1773 г. папа Кл1мент XIV абвясщу пра лшвщацыю Ордэна, дзейнасць яго на беларусюх землях працягвалася да 1820 г. У 1780-х гг. у Полацк з усёй Еуропы прыбывал! езупы, а таксама «адукаваныя асобы, яюя хацел! звязаць свой лёс з таварыствам» [1, с. 11], паколью пры калепуме быу адкрыты навщыят. Сярод тых, хто апынууся у старажытным беларусюм горадзе, было нямала иальянцау - у прыватнасщ, Джузэпэ Марущ, Лущжы Панщош, браты Франчэска, Гаэтана, Джузэпэ i Лущжы Анджалш, Агасщна Маньяш, Джаваш Натале Маньяш, Антонiа Месерацi, Лущжы Руснащ, Бернардзiна Скардыяло i шш. [2, с. 126, 134]. Яны займалюя выкладчыцкай дзейнасцю не толью у езуiцкiх навучальных установах Полацка, але таксама Вщебска, Магшёва, Оршы, Чачэрска.
Асноуная частка. Думаецца, няма асаблiвай патрэбы нагрувашчваць доказы таго, што полацюя езуiты i раней, на працягу усяго iснавання Ордэна, падтрымлiвалi даволi трывалыя i пастаянныя сувяз1 з Iталiяй. Дастаткова згадаць, што полацю касцёл святога Стэфана, асвячоны у 1745 г., будавауся па праекту гтальянскага дойлiда [3, с. 101], а ва унутраным аздабленш яго Удзельнiчалi iтальянскiя скульптары i мастаю [4, с. 403]. Пюь-меннiк i псторык У. Арлоу сцвярджае, што у гэтым касцёле мелкя абразы «Сабор святых пакутнщ» i «Святая Тройца», «маляваныя у Вероне славутым Сальваторам Розам», а калi з'яв!уся алтар (1765 г.), «цэнтральным алтарным абразом стау яшчэ адзiн твор iтальянца Розы - "Пабщцё святога першапакутнiка Стэфана камянямГ', або "Закаменаванне Стэфана"» [4, с. 403].
Щкавыя звесткi пра Полацмя езуiцкiя школы як цэнтр культуры - у прыватнасщ, тэатральнага жыцця -змяшчаюцца у манаграфй польскай даследчыцы 1рэны Кадульскай [5]. Разглядаючы прывiтанне «як форму тэатра урачыстасщ» езуiтау у Полацку, яна адзначае, што «урачыстае прывiтанне рэалiзоУвалася з выкарыстан-нем уах лаудацыйных форм; дзеля надання узнёсласцi служыл! шматмоунасць прамоу, од, драматычных творау, увядзенне эмблематау i форм алегарызацыi» [5, s. 131].
Падчас наведвання Полацка у 1780 г. iмператрыцай Кацярынай II, дзякуючы якой Таварыства 1суса пра-цягвала сваё iснаванне на пауночных беларускiх землях, 20 мая у езуiцкiм касцёле рэктар Полацкага езущкага калегiума Станiслау Чарневiч сказау у гонар прысутнай там расшскай iмператрыцы прамову, як сцвярджаюць некаторыя псторыю, па-iтальянску [4, с. 347; 5, s. 126]. Вядома, што у гэтай паездцы расiйскую iмператрыцу суправаджау яе фаварыт, граф Рыгор Аляксандравiч Пацёмкiн [6, с. 56]. А напярэдадш гэтага в!зпу полацкая друкарня выдала прысвечаны яму зборшк вершау [7]. Цiкава, што у гэтым зборшку змяшчалiся творы, натсаныя невядомымi аутарамi на лацiнскай, польскай, французскай, нямецкай мовах, а таксама иаламоуныя: анакрэон-тыка «Per la presa di Bender» («На узяцце Бендэр») i кантата «Il Divano» («Дыван») [7, p. 68-75]. Падобныя шматмоуныя зборнш ананiмных паэтычных творау, прысвечаных расiйскiм iмператарам Паулу I (на лащнскай, iтальянскай, французскай, нямецкай, польскай мовах) [8] i Аляксандру I (на лащнскай, грэчаскай, рускай, французскай, нямецкай, польскай иальянскай мовах) [9], таксама выйшл1 з-пад варштата полацкай друкарш у 1797 i 1812 гадах адпаведна. У першым 6ыл! надрукаваны верш «Eroteo» («Гераiчнае»), санеты «Al lieto suon delle festose vori...» i «Si ráe il Tever miglior non vide Augusto...», арыета «Or da lunge, e vero, Italia[8, p. 45-54], у друпм - толью адзiн верш «Complimento» («Камплiмент») [9, p. 48].
У 1802 г., калi урачыста адзначауся прыезд у Полацк новага генерал-губернатара Беларусi Аляксандра Рымскага-Корсакава, навучэнцы езуiцкага калегiума праспявалi яму канцанету з васьмi строф «Al mérito impareggiabile di Sua Eccellenza Il Signiore Alessandro Rimskoi-Korsakov [...] in occasione della graziosa visita fatta а P.P. della Compagnia di Gesü nel Collegio di Polock» («Пра непараунальныя заслуп Яго Правасхадзiцельства Пана Аляксандра Рымскага-Корсакава <.. .> з нагоды ласкавага вiзiту, нанесенага айцам Таварыства 1суса у Полацкiм калегiуме»), напiсаную, хутчэй за усё, Луiджы Руснацi [5, s. 132]. Яму ж прыпiсваюць аутарства i такога твора: «A Sua Altezza Reale Antonietta Amalia di Coburg Duchessa di Würtemberg in occasione del Suo felice arrivo a Polozco. Canzonetta cantabile» («Яе каралеускай высокасцi Антаньеце Амалп дзi Кобург, герцагiнi Вюртэмбергскай, з нагоды яе шча^вага прыбыцця у Полацк. Спеуная канцанета»), якая была шсцэшравана падчас яе прыезду у 1811 г. разам з мужам - беларускш ваенным губернатарам Аляксандрам Вюртэмбергск1м (Вiртэмбергскiм) [1, c. 130-131; 5, с. 132;]. Акрамя таго, Лущжы Руснащ - выкладчык калепума, а потым акадэмй - тсау на лацiнскай i иальян-скай мовах эклоп, эпiграмы i пест для дэкламацый у «тэатры пад адкрытым небам» у фальварку Спас [5, s. 159].
Пад юраунщтвам езуиау у Полацку дзейнiчалi два тэатры - тэатр акадэмй i тэатр канвiкта. У апошнiм з названых быу iншамоУны рэпертуар - «галоуным чынам французскi, лацiнскi, часам иальянсю» [5, s. 138]. На иальянскай мове тут маглi быць пастаулены трагедыi «Электра», «Эдып-цар», «Антыгона» Сафокла i сатырау-ская драма «Юклоп» Эурыпiда. Справа у тым, што за год да прыезду у Полацк ужо згаданага Франчэска Анджа-лiнi (1750-1788), у Рыме выйшла кнiга, якая змяшчала яго пераклады з арыгiнала на ггальянскую мову пералiча-ных творау старажытнагрэчасюх драматургау, а таксама уласныя паэтычныя творы на iтальянскай, лацiнскай, грэчаскай i яурэйскай мовах - вершы, натсаныя тэрцынамi i актавамi, санеты, канцоны i iнш. [10]. Найверагод-ней, што, накiроУваючыся у Расшскую 1мперыю, ён узяу з сабою хаця б адзш асобнiк гэтага выдання. Мiж тым, вядома толью, што Ф. Анджалiнi прывёз сюды аутограф перакладау з грэчаскай на иальянскую мову трагедый Сафокла. I ён, як паведамляу Себасцьяна Чамт яшчэ у 30-х гг. Х1Х ст., захоуваецца у бiблiятэцы Вшенскага Унiверсiтэта [11, p. 8]. Дарэчы, паводле звестак некаторых даследчыкау, падчас знаходжання на беларускiх землях Ф. Анджалш склау руска-польска-iтальянскую граматыку для сваiх суайчыннiкау, якiх шмат было у Расш-скай 1мперьи [12, p. 12]. Прауда, лiчыцца, што гэтая граматыка так i засталася у рукапiсе. А яшчэ ён пераклау на польскую мову паэму «Вызвалены Iерусалiм» Т. Таса [11, p. 214].
Пасля лквадацыи ордэна Таварыства 1суса адным з першых езуiтау-iтальянцау у Полацк 28 лшеня 1780 г. прыехау Джузэпэ Маруцi (Maruti Giuseppe; 1738-1783) [2, c. 126]. Адсюль у 1781 г. ён тсау у Балонню свайму сабрату: «А. Правiнцыялу будзе вельмi даспадобы, калi вы прывязеце копи камедый без жанчын i трагедый Гранэ-лi i Палацы» [Цыт. па: 13, s. 206]. Напэуна, маюцца на увазе трагедый езуиау-драматургау Джаванi Гранэлi (Granelli Giovanni; 1703-1770) i Агасцша Палацы (Palazzi Agostino; 1725-1806). Пяру першага з названых нале-жаць «Sedacia ultimo re di Giuda» («Седэкiя, апошш цар Iудзеi»; 1731), «Manasse re di Giuda» («Манасiя, цар 1удзеЬ>; 1732), «Dione Siracusano» («Дыён Оракузсю»; 1734) i «Seila figlia di Jeftes» («Сейла, дачка 1ефая»; 1761)1. А другi напiсау толькi адну трагедыю - «Eustachio» («Еустафiй»; 1758) [14, p. 18]. На падставе аналiзу зместу усяго лiста i шшых фактау даследчык М. 1нглот прыходзiць да высновы, што яго адрасатам мог быць балонец Агасцша Маньяш (Magnani Agostino; 1746-1791)[13, s. 200]. Што дытычыцца датавання прыезду ураджэнца Балоннi на беларускiя земл^ то тут узнiкаюць пэуныя супярэчнасцк у публiкацыi 2001 г., дзе цалкам надрукаваны лiст Джузэпэ Марущ i аналiзуецца яго змест, М. 1нглот гаворыць пра iснаванне «лкта А. Маньянi, напiсанага з Полацка неузабаве пасля яго прыбыцця туды у жнiунi 1781 г.» [13, s. 200]; а у манаграфп 2004 г. ён пiша, што балонец прыехау у Беларусь «у канцы 1782 г. або у пачатку 1783 г.» [2, c. 134]. Таюм чынам, калi Агасцша Маньяш на самай справе быу тым экс-езуиам, якому тсау Дж. Марущ, i просьба наконт драматурпчных творау iм была выканана, то «копй камедый без жанчын i трагедый Гранэлi i Палацы» мат апынуцца у Полацку у 17811783 гг. I. Кадульска упэунена, што творы Дж. Гранэлi i А. Палацы уваходзш у рэпертуар тэатра канвiкта, але не удакладняе, якiя канкрэтна i калi яны былi прадстаулены публiцы [5, s. 157-158].
Ёсць верагоднасць, што на тэатральнай сцэне у Полацку ставшся драматурпчныя творы П'етра Метастазiа (1698-1782). Так лiчыць дазваляе тая акалiчнасць, што рэгентам канвiкта у Полацку (1801-1802 гг.) i сакратаром Полацкай езущкай акадэмй (1814-1817) б^1у Франщшак Бароуск1 (1743-1817). А вядома, што ён сам натсау дзве трагедый i пераклау на польскую мову драму «Добрая жонка Зенобiя» i трагедыю «Фемютокл» П. Метастазiа [5, s. 145].
У 1812 г. на базе калепума была адкрыта вышэйшая навучальная установа - Полацкая езущкая акадэмiя. У скалад яе юраунщтва i выкладчыцкай карпарацыи, акрамя ужо згаданых Джузэпэ Анджалш i Луiджы Руснацi, Уваходзiлi Матэа Малшары, Антонiа Калебота, 1няцыа П'етрабош [15, s. 115-118]. Паказальна, што на факуль-тэце моу i лггаратуры выкладалiся iтальянская мова i лиаратура [15, s. 68; 16, s. 167]. Пэунае уяуленне пра тое, яюя задачы пры гэтым ставiлiся, можна даведацца з «Канспекта заняткау у Полацкай езуiцкай акадэмй» («Conspectus studiorum in Academia polocensi Societatis Jesu» ) на 1819-1820 вучэбны год: «А. Iгнацiй П'етрабош S. J., прафесар гтальянскай мовы, у ауторак i чацвер у вызначаныя гадзiны асновы iтальянскай мовы па прызнаных граматыках будзе выкладаць i выкарыстанне правiл граматыкi больш зразумелым рабiць, спачатку, каб больш лёгка iх выкарысоуваць, будзе чытаць творы выдатных аутарау, потым перакладаць з iншых моу на мову иаль-янскую. Такiм чынам вучняу, якiя папрактыкавалiся выкарыстоуваць мову, ён далучыць да творчасцi выдатных
1 Dizionario Biografico degli Italiani. URL: https://www.treccani.it/enciclopedia/giovanni-granelli_(Dizionario-Biografico)
i красамоуных тсьменшкау, праз чытанне i тлумачэнне ix навучэнцы школы усю прыгажосць, якой славщца иальянская мова, лёгка спазнаюць» [Цыт. па: 15, s. 108].
Перш за усё звернем увагу на тое, што, як вынiкае з працытаванага, у акадэмй мелiся творы «выдатных i красамоуных» iтальянскix тсьменшкау на мове арыпнала. На жаль, у гэтым дакуменце не удакладняецца, якix менавiта аутарау збiрауся чытаць I. П'етрабонi на сваix занятках. Але незалежна ад гэтага варта улiчваць, што у Полацкай друкарш, якая з 1787 г. дзейшчала пры езуiцкiм калегiуме, а затым пры езуiцкай акадэмй да яе за-крыцця, выдавалiся падручнiкi па розных прадметах, граматыкi, слоунш, рэлшйная лiтаратура, мастацкiя творы. Духоуная лиаратура прадстаулена у тым лiку перакладамi з iтальянскай на польскую мову кшг Паала Сеньеры, Джаванi Батыста Манi, Паскуале дэ Матэi, Карла Грэгорыа Расiньёлi, Карла Борга [1, с. 24, 31, 34-35, 39, 62, 165]. Нельга не адзначыць, што у Полацку убачылi свет наступныя iтальянскамоУныя выданнi: «Compendio della vita del B. Francesco di Girolamo della Compagnia di Gesü» («Кампендыум жыцця блажэн. Франчэска дзi Джыролама Таварыства 1суса»; 1806), «Compendio della dottrina cristiana ad uso dei fanciulli» («Кампендыум xрысцiянскай дактрыны для дзяцей»; 1811) [1, c. 105, 132]. Прычым апошняе з названых праз шэсць гадоу было перавыдадзена ужо у акадэмiчнай друкарш (Compendio della dottrina cristiana. Ristampato ad uso dei fanciulli. - Polock: Nella Stamperia dell'Academia, 1817. - 61 p.). Цяжка сказаць, щ згаданыя iтальянскамоУныя кнiгi прызначалкя толькi навучэнцам калегiума i акадэмй Полацка у якасцi дапаможнiкаУ для вывучэння мовы, а цi 6brai разлiчаны i для распаусюджвання за межамi беларускix зямель.
Безумоуна значным гiсторыка-культурным фактам з'яуляецца тое, што у 1819 г. полацкiя езуиы выдалi двухтомную працу «Institutiones Philosophiae» Джузэпэ Анджалiнi [1, с. 176]. Не выпадкова лiчыцца, што «мена-вiта на беларускix абшарах у Полацку у працах Ю. [таим шщыялам тут пазначана паланiзаванае iмя аутара - Юзаф, замест сапрауднага - Джузэпэ. - У.Ч.] Анджыалш i з'явiуся пачатак еурапейскай неасхаластычнай традыцыi» [17, с. 39]. Наогул, нашы гiсторыкi фiласофii сxiляюцца да думю, што можна весцi гаворку пра «кнаванне асоб-най школы у айчыннай iнтэлектуальнай традыцыi, якая мусщь мець назву "Полацкая неасхаластыка"» [17, с. 38; 18].
Калi весцi гаворку пра лiтаратуру уласна мастацкую, то найперш трэба згадаць выданне першых дзесяцi песень паэмы «Вызвалены Iерусалiм» Т. Таса у перакладзе Пятра Каханоускага (1566-1620) - «Goffred | albo Je-ruzalem wyzwolona | Poema epiczné | Torkwata Tassa | Przekladania Piotra Kochanowskiego | Sekretarza | J. K. M. Zygmunta III. | Tom I. | w Polocku | Nakladem Drukarni akademickiej | Towarzystwa Jezusowego | 1819. | in 8-vo, stron 10 nlb 317» [19, s. 150]. А вось выданне другога тома, у яюм бы змяшчалкя астатнiя дзесяць песень твора иальянца, у Полацку не здзейснена. Даследчыю звязваюць гэта з канчатковай лшвщацыяй Ордэна езуиау у Расiйскай iмперыi [1, c. 175; 19, s. 151; 20, s. 86;], у вышку чаго была закрыта езущкая акадэмiя i, адпаведна, друкарня пры ёй.
Щкава, як гэты сусветна вядомы твор прэзентавауся. Невядомы аутар прадмовы да полацкага выдання адзначау: паэма Т. Таса «мае такую каштоунасць, што самыя дасведчаныя крытым яе адразу пасля "Энещы" ставяць i уключаюць у лiк трох найбольш важных творау у гэтым родзе», а у перакладзе П. Каханоускага «незвы-чайнае красамоуства i рэдю дар паэзй спалучаюцца так, што дасканалы узор усяго гэтага прадстауляюць» [Цыт. па: 19, s. 150]. 1стотна, што падкрэслiвалася запатрабаванасць польскамоунага перакладу, якi «не толью здабыць, але i убачыць у кшгарнях цяжка» [Цыт. па: 19, s. 150]. А завяршалася прадмова зваротам да чытачоу: «Дык вось гэты наш бясцэнны скарб, гэты каштоуны твор сапрауды уваскрашоны намi майце i удзень, i уначы з рук яго не выпускайце, а да выдауцоу будзьце прыхшьнымЬ> [Цыт. па: 19, s. 151]. Пры гэтым аутар-анашм чамусьцi шчога не сказау пра асаблiвасць гэтага выдання - уласна, пра тое, што пест паэмы 6bmí «перароблены "ad usum delphini"» [21, p. 751]. 1накш кажучы, гэта было выданне, прызначанае для дзяцей i юнацтва, у яюм тэкст твора адаптаваны з улiкам узросту чытачоу. Так, у перакладзе паэмы Т. Таса на польскую мову 6bmí «перайначаны усе месцы, дзе паэт атсвае каханне» [20, s. 86]. Атрымлiваецца, такiм чынам, што твор иальянца Уваxодзiу у вучэб-ную праграму i быу надрукаваны для забеспячэння навучальнага працэсу. Атон Слiзень, якi вучыуся у Полацкай езущкай акадэмй з 1816 г. i да яе закрыцця [15, s. 121], у сваix успамiнаx пра чацвёрты год навучання - «клас чацвёрты, называны "Паэзiя"», згадвае: «Першая кшга, якую я сам прачытау у езуiтау, быу "Вызвалены 1еруса-лiм" Таса у перакладзе Пятра Каханоускага. Шводная, здаецца, кнiга пазней не зрабша на мяне такога моцнага i прыемнага уражання, як тады гэтая першая» [15, s. 129]. Адпаведна, у чацвёртым класе вывучалася вершаскла-данне i у якасщ прыкладу гераiчнай паэмы на занятках мог разглядацца твор Т. Таса. Ускосным пацвярджэннем уключэння твора ггальянца у вучэбную праграму можна лiчыць i тое, што 1гнацш Iвiцкi, выкладчык лацiнскай i польскай лиаратур, разбiрау творы даунix польсмх аутарау, сярод якix быу i Пётр Каханоусю [15, s. 86]. Дакладна невядома, якiя iменна яго творы аналiзавалiся у Полацкай езущкай акадэмй. Аднак, беручы пад увагу тое, што П. Каханоусю атрымау вядомасць перш за усё дзякуючы перастварэнням паэм «Вызвалены Iерусалiм» Тарквата Таса i «Неутаймаваны Раланд» Лудавша Арыёста, нельга выключаць, што менавиа яны i сталi прадме-там аналiзу I. Iвiцкага. Справа яшчэ i у тым, што пераклад паэмы Т. Таса не успрымауся як нешта iншароднае, чужое у польскай лиаратуры. Яго лiчылi здабыткам свайго прыгожага пiсьменства, «арыгiнальным творам Пятра Каханоускага», «першай польскай нацыянальнай эпапеяй» [22, s. 276], называючы яго «Готфрыда» «Omnium Polonorum Poematum Rex» («каралём усix польскix паэм»), а самога перакладчыка - адным з «бацькоу польскай паэзй» [23, p. 11, 51].
Наконт таго, щ уваходзш творы ггальянсюх шсьменшкау у тагачасныя вучэбныя праграмы навучальных устаноу Полацка, з большай упэуненасцю можна сцвярджаць у дачыненш да Полацкага вышэйшага пiярскага вучылiшча (1822-1830), якое размяшчалася у будынках лiквiдаванай езущкай акадэмй. Дакладна вядома, што яго выкладчыю на занятках па лиаратуры разглядалi эпапеi iтальянскiх шсьменшкау - у прыватнасщ, iстотную увагу надавалi гераiчнай паэме «Вызвалены Iерусалiм» Т. Таса, а таксама трагедыям найзначнейшых iтальянскiх шсьменшкау [24, s. 18].
Калi гаварыць пра кнiгазбор полацкiх езугтау, то падчас дзейнасщ акадэмй ён захоувауся у цэлым шэрагу бiблiятэк: галоунай (кнiгi на еурапейсюх i усходшх мовах), польсюх выданняу, студэнцкай, канцэлярыi Акадэмй, крамы, друкарнi, музычнай бурсы, касцёла i у вялiкай колькасцi падручных [25, с. 223]. Перад закрыццём акадэмй у 1820 г. толькi у Галоунай бiблiятэцы налiчвалася больш за 30 тыс. кнщ у бiблiятэцы польскiх выданняу - каля 10 тыс. [25, с. 227]. Пры гэтым неабходна yлiчваць, што таюя багатыя фонды былi сабраны езуiтамi усяго за 70 гадоу, паколью у час пажару 1750 г. большая частка кшгазбору згарэла. На нашу думку, у папауненш кшжнага фонду пасля пажару бралi удзел i шматлiкiя выхадцы з 1талп, якiя прывозiлi з сабою кшп на роднай мове, выда-дзеныя у Рыме, Фларэнцыi, Венецыi, Мшане, Неапалi, Балоннi, Ферары, Парме, Модэне. З-за таго, што каталоп бiблiятэк полацшх езуiтаy да нашых часоу не захавалiся, мы не маем магчымасщ вызначыць, якя выданш на гталь-янскай мове у iх былi унесены. Аднак ёсць шфармацыя, што сярод перададзеных у 1831 г. беларусюм гiмназiям кнiг полацюх езуiтаy мелiся iтальянскiя выданнi, у тым лiку мастацкiя творы: камедыя «La Trinuzia» (Firenze, 1593) Аньёла Фiрэнцуола (Firenzuola Agnolo; 1493-1543), трагедыя «Merope» (Modena, 1714 або 1735) Шытёнэ Мафеi (Maffei Scipione; 1675-1755), п'еса для школьнага тэатра «Ruggiero e Bradamante» (Modena, 1780), зборшк вершау «Saggio di poesie italiane» (Parma, 1761) паэта-езуiта Квiрыка Роа (Rossi Quirico; 1696-1760) [5, s. 81].
Заключэнне. Такiм чынам, ёсць сур'ёзныя падставы сцвярджаць, што езуиы iтальянскага паходжання, якiя у канцы XVIII - пачатку XIX стагоддзя 6bmí выкладчыкамi полацкiх школ, актыуна далучалi iх навучэнцау да скарбау сваёй роднай культуры i лиаратуры: Л. Руснацi пiсаy на лащнскай i iтальянскай мовах эклогi, этграмы i песнi для дэкламацый у «тэатры пад адкрытым небам» у фальварку Спас, у тэатры канвшта ставiлiся спектаклi па творах иальянсюх пiсьменнiкаy на мове арыгiнала, I. П'етрабош выкладау у Полацкай езущкай акадэмй ггальянскую мову i на занятках чытау з навучэнцамi творы выдатных iтальянскiх аутарау. Акрамя таго, у Полацкай друкарш yбачылi свет кшп рэлшшнага зместу на иальянскай мове, а таксама выданне першых дзесяцi песень паэмы «Вызвалены Iерусалiм» Т. Таса у польскамоуным перакладзе П. Каханоускага.
Л1ТАРАТУРА
1. Баутов1ч, М. Кшгадрук у Полацку (1774-1829) : б1бл1ягр. выд-е / М. Баутов1ч. - Полацак : Выдав. шщыятыва «Полацкае ляда», 2018. - 204 с.
2. Инглот, М. Общество Иисуса в Российской Империи (1772-1820 гг.) и его роль в повсеместном восстановлении Ордена во всем мире / М. Инглот ; пер. А.Н. Коваля. - М. : Ин-т философии, теологии и истории св. Фомы, 2004. - 632 с.
3. Страчаная спадчына / Т.В. Габрусь [ды шш.] ; уклад. Т.В. Габрусь. - Мшск : Беларусь, 2003. - 351 с.
4. Арлоу, У .А. Таямнщы полацкай псторьн / У.А. Арлоу. - Мшск : «Папуры», 2008. - 608 с.
5. Kadulska, I. Akademia Polocka: Osrodek kultury na Kresach 1812-1820 / I. Kadulska. - Gdansk : Wydawnictwo Uniwersytetu Gdanskiego, 2004. - 308 s.
6. Сапунов, А.П. Пребывание императрицы Екатерины II в Полоцке / А. П. Сапунов // Полоцко-Витебская старина : издание Витебской ученой архивной комиссии. Вып. III. - Витебск : Тип-Лит. Насл. М. Б. Неймана, 1916. - С. 55-67.
7. Magnae Rossorum imperatricis Catharinae II. supremo copiarum Duci Sacri Romani Imperii principi Georgio Alexandrowicz Taurico Potemkin plurimorum in Europa ordinum equiti ob fusos turcarum exercitus, expugnatas arces, atque provincias subactas, epinicium carmen dicatum voluit devinctissima Suo Nomini et Honori, in Alba Russia Societas Jesu. - [Polociae] : In Privilegiata a Sua Imperatoria Majestate Typographia Polocensi Collegii S. J., 1789. -78 p.
8. Augustissimo ac potentissimo Paulo I. Imperatori Totius Rossiae adnexorumque regnorum, et principatuum supremo principi ac authocratori haereditarii imperii fasces felicissimis auspiciis capessenti, in ipsoque dominatus limine suos subditos fortunatos reddenti Superstes in Alba Russia Societas Jesu suo clementissimo conservatori hoc carmen gratissimi animi indicium D. D. D. -[Polociae] : In privilegiata a Sua Imperatoria Maiestate Typographia Polocensi Collegii S. J., 1797. - 103 p.
9. Augustissimo ac potentissimo Alexandro I. Imperatori et Autocratori Totius Rossiae instituta benevolentissime a Sua Imperatoria Majestate edito calendis martii diplomate et quarto idus junii solemni ritu initiata Academia Polocensis Societatis Jesu. D. D. D. -Polociae : In Typographia Academica, 1812. - 48 p.
10. Elettra, Edipo, Antigona tragedie di Sofocle e il Ciclope dramma satírico d'Evripide. Il tutto dall'original testo greco nuovamente tradotto, e illustrato con note dall'ab. Francesco Angiolini piacentino. Con un saggio in fine di sue Poesie Italiane, Latine, Greche, ed Ebraiche. - Roma : Per Luigi Perego Salvioni Stampator Vaticano nella Sapienza, MDCCLXXXII (1782). - 408 p.; CX p.
11. Ciampi, S. Bibliografia critica delle antiche reciproche corrispondenze politiche, ecclesiastiche, scientifiche, letterarie, artistiche dell'Italia colla Russia, colla Polonia ed altre parti settentrionali; il tutto raccolto ed illustrato con brevi cenni biografici delli autori meno conosciuti / S. Ciampi. - Firenze : Per Leopoldo Allegrini e Giov. Mazzoni, 1834. - T. I. - 364 p.
12. Gamba, B. Angiolini Francesco / B. Gamba // Biografía degli italiani illustri nelle scienze, lettere ed arti del secolo XVIII, e de' contemporanei compilata da letterati italiani di ogni provincia e pubblicata per cura del professore Emilio De Tipaldo. - Venezia : Dalla tipografia di Alvisopoli, MDCCCXXXIV(1834). - Vol. I. - P. 11-13.
13. Inglot, M. List o. Giuseppe Maruti SJ z Polocka (1871) / M. Inglot // Jezuicka ars historica / Red.: M. Inglot, S. Obirek. - Kraków : Wyd-wo WAM, Wyzsza Szkola Filozoficzno-Pedagogiczna "Ignatianum", 2001. - S. 193-207.
14. Staffoni Novelli, C. Il gesuita Agostino Palazzi e la sua tragedia "Eustachio" / C. Staffoni Novelli // Brixia Sacra: Memorie Storiche della Diocesi di Brescia. - Anno IX (1974). - № 1(Gennaio-Febbraio). - P. 17-24.
15. I. G. [Gizycki, J.] Materyaly do dziejów Akademii Polockiej i szkól od niej zaleznych zebral I.G. / I. G. [J. Gizycki]. - Kraków : Druk. W.L. Anczyca i Spólki, 1905. - 288 s.
16. Krótka wiadomosc o miescie Polocku // Miesi^cznik Polocki. - 1818. - T. I (№3). - S. 157-180.
17. Лягчылш, А.А. 1тальянсюя акцэнты у беларускай схаластыцы / А.А. Лягчылш, Г.1. Клiмовiч // Беларуска4тальянскае культурнае узаемадзеянне i праблема захавання нацыянальнай iдэнтычнасцi: гiстарычны вопыт i сучасныя праблемы : зб. навук. арт. / Нац. акад. навук Беларуа [i шш.] ; навук. рэд.: С.Л. Гаранiн, 1.У. Ялынцава. - Мшск : Беларуская навука, 2016. - С. 38-44.
18. Шалькевич, В.Ф. Полоцкая неосхоластика / В.Ф. Шалькевич // Мировоззренческие и философско-методологические основания инновационного развития современного общества: Беларусь, регион, мир : материалы международной научной конференции к 80-летию Нац. акад. наук Беларуси, Минск, 5-6 нояб. 2008 г. ; науч. ред.: Т.А. Адуло [и др.]. - Минск, 2008. - С. 523-525.
19. Pollak, R. Od Renesansu do Baroku / R. Pollak. -Warszawa : Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969. - 332 s.
20. Wiszniewski, M. Historya literatury polskiéj / M. Wiszniewski. - W Krakowie : W drukarni uniwersyteckiéj nakladem autora, 1845. - T. VII. - 592 s.
21. Pollak, R. Il Tasso in Polonia / R. Pollak // Torquato Tasso / [a cura di] Comitato per le celebrazioni di Torquato Tasso, Ferrara 1954. - Milano : C. Marzorati, 1957. - P. 737-755.
22. Grzeszczuk, St. W strong Kochanowskiego : studia, charakterystyki, interpretacje / St. Grzeszczuk. - Katowice : Wyd-wo "Sl^sk", 1981. - 453 s.
23. [Zaluski, J. A.]. Bibliotheca Poetarum Polonorum Qui Patrio Sermone Scripserunt / [J. A. Zaluski]. -Varsaviae : apud Christoph Gottlieb Nicolai Bibliopolam, [1754]. - 100 p.
24. Wyklad nauk dawanych w Szkole Wyzszey Polockiey XX. Pijarów. Od dnia 1. Wrzesnia 1822 roku, do dnia 4. lipca 1823 roku. -W Wilnie : w Drukarni ХХ. Pijarów u Michala Zabohonskiego i Jerzego Kozlowskiego, 1823. - 30 s.
25. Блинова, Т.Б. Иезуиты в Беларуси (Их роль в организации образования и просвещения) / Т.Б. Блинова. - Гродно : ГрГУ, 2002. - 425 с.
REFERENCES
1. Bawtovich, M. (2018). Knigadruk u Polacku (1774-1829) [Book printing in Polotsk (1774-1829)]. Polotsk: Polackae ljada. (In Belarus.).
2. Inglot, M. (2004). Obshchestvo lisusa v Rossiiskoi Imperii (1772-1820 gg.) i ego rol' v povsemestnom vosstanovlenii Ordena vo vsem mire [Society of Jesus in the Russian Empire (1772-1820) and its role in the widespread restoration of the Order around the world]. Moscow: Institut filosofii, teologii i istorii sv. Fomy. (In Russ.).
3. Gabrus', T.V., Kulagin, A.M., Chanturyja, Ju.U. & Tkachow, M.A. (2003) Strachanaja spadchyna [Lost heritage]. Minsk: Belarus'. (In Belarus.).
4. Arlow, U.A. (2008). Tajamnicy polackaj gistoryi [Secrets of Polotsk history]. Minsk: Papury. (In Belarus.).
5. Kadulska, I. (2004). Akademia Polocka: Osrodek kultury na Kresach 1812-1820 [Polotsk Academy: cultural center in borderlands 1812-1820]. Gdansk : Wydawnictwo Uniwersytetu Gdanskiego. (In Polish).
6. Sapunov, A.P. (1916). Prebyvanie imperatritsy Ekateriny II v Polotske [The stay of Empress Catherine II in Polotsk]. In Polotsko-Vitebskaya starina : izdanie Vitebskoi uchenoi arkhivnoi komissii[Polotsk-Vitebsk antiquity: publication of the Vitebsk Scientific Archive Commission], (III), (55-67). Vitebsk: Tip-Lit. Nasl. M. B. Neimana. (In Russ.).
7. [Anonymous authors]. (1789). Magnae Rossorum imperatricis Catharinae ll. supremo copiarum Duci Sacri Romani Imperii principi Georgio Alexandrowicz Taurico Potemkin ... [Of the Great Russia Empress Katharine ll. to the supreme commander of the forces of the Holy Roman Empire, prince George Alexandrowicz Taurico Potemkin..]. Polotsk: In Privilegiata a Sua Imperatoria Majestate Typographia Polocensi Collegii S. J. (In Latin, Italian et al.).
8. [Anonymous authors]. (1797). Augustissimo ac potentissimo Paulo l. lmperatori Totius Rossiae adnexorumque regnorum, et principatuum... [To the most august and most powerful Paul l. Emperor of the whole Russia and allied kingdoms ...]. Polotsk: In privilegiata a Sua Imperatoria Maiestate Typographia Polocensi Collegii S. J. (In Latin, Italian et al.).
9. [Anonymous authors]. (1812). Augustissimo ac potentissimo Alexandro l. lmperatori et Autocratori Totius Rossiae ... [To the most august and most powerful Alexander l. Emperor and Autocrator of the whole Russia.]. Polotsk: In Typographia Academica. (In Latin, Italian et al.).
10. Angiolini, F. (1782). Elettra, Edipo, Antigona tragedie di Sofocle e il Ciclope dramma satirico d'Evripide. ll tutto dall'original testo greco nuovamente tradotto, e illustrato con note dall'ab. Francesco Angiolini piacentino. Con un saggio in fine di sue Poesie ltaliane, Latine, Greche, ed Ebraiche [Electra, Oedipus, Antigone tragedies of Sophocles and satyr play Cyclops by Euripides. All from the original Greek text translated again, and illustrated with notes by ab. Francesco Angiolini from Piacenza. With an essay at the end of his ltalian, Latin, Greek, and Hebrew poems]. Rome: Per Luigi Perego Salvioni Stampator Vaticano nella Sapienza. (In Italian).
11. Ciampi, S. (1834). Bibliografía critica delle antiche reciproche corrispondenze politiche, ecclesiastiche, scientifiche, letterarie, artistiche dell'ltalia colla Russia, colla Polonia ed altre parti settentrionali; il tutto raccolto ed illustrato con brevi cenni biografici
delli autori meno conosciuti. T. I [Critical bibliography of the ancient reciprocal political, ecclesiastical, scientific, literary, artistic correspondences of Italy with Russia, Poland and other northern parts; all collected and illustrated with short biographical notes of the less known authors. Vol. I]. Florence: Per Leopoldo Allegrini e Giov. Mazzoni. (In Italian).
12. Gamba, B. (1834). Angiolini Francesco. In E. De Tipaldo (Ed.) Biografia degli italiani illustri nelle scienze, lettere ed arti del secolo XVIII, e de' contemporanei compilata da letterati italiani di ogni provincia. Vol. I [Biography of illustrious Italians in the sciences, letters and arts of the 18th century, and of contemporaries compiled by Italian writers from every province. Vol. I]. Venice: Dalla tipografia di Alvisopoli. (In Italian).
13. Inglot, M. (2001). List o. Giuseppe Maruti SJ z Polocka (1871) [Letter from Father Giuseppe Maruti SJ from Polotsk]. In M. Inglot (Eds.) & S. Obirek (Eds.) Jezuicka ars historica [Jesuit ars historica] (193-207). Krakow: Wyd-wo WAM. (In Polish)
14. Staffoni Novelli, C. (1974). Il gesuita Agostino Palazzi e la sua tragedia "Eustachio" [The Jesuit Agostino Palazzi and his tragedy "Eustachio"]. Brixia Sacra: Memorie Storiche della Diocesi di Brescia [Brixia Sacra: Historical Memories of the Diocese of Brescia], (Anno IX, 1), 17-24. (In Italian).
15. I. G. [Gizycki, J.] (1905). Materyaly do dziejow Akademii Polockiej i szkol od niej zaleznych [Materials to the history of the Polotsk Academy and its dependent schools]. Krakow: Druk. W.L. Anczyca i Spolki. (In Polish).
16. [Anonymous author]. (1818). Krotka wiadomosc o miescie Polocku [A short information about the city of Polotsk]. Miesigcznik Polocki [Monthly of Polotsk], (T. I, №3), 157-180. (In Polish).
17. Ljagchylin, A.A. & Klimovich, G.I. (2016). Ital'janskija akcjenty w belaruskaj shalastycy [Italian accents in Belarusian scholasticism]. In S.L. Garanin, (Eds.) & I.U. Jalyncava (Eds.) Belaruska-ital'janskae kul'turnae wzaemadzejanne i prablema zahavannja nacyjanal'naj idjentychnasci: gistarychny vopyt i suchasnyja prablemy: zb. navuk. art. [Belarusian-Italian cultural interaction and the problem of preserving national identity: historical experience and current issues] (38-44). Minsk: Belaruskaja navuka. (In Belarus.).
18. Shal'kevich, V.F. (2008). Polotskaya neoskholastika [Polotsk neo-scholasticism]. In T.A. Adulo (Ed.) Mirovozzrencheskie i filosof-sko-metodologicheskie osnovaniya innovatsionnogo razvitiya sovremennogo obshchestva: Belarus', region, mir: materialy mezhdunarodnoi nauchnoi konferentsii [Worldview, philosophical and methodological foundations of the innovative development of modern society: Belarus, region, world] (523-525). Minsk. (In Russ.).
19. Pollak, R. (1969). Od Renesansu do Baroku [From the Renaissance to the Baroque]. Warsaw: Panstwowe Wydawnictwo Naukowe. (In Polish).
20. Wiszniewski, M. (1845). Historya literatury polskiej. T. VII [History of Polish Literature. Vol. VII]. Krakow: W drukarni uniwer-syteckiej nakladem autora. (In Polish).
21. Pollak, R. (1957). Il Tasso in Polonia [Tasso in Poland]. In Torquato Tasso / Comitato per le celebrazioni di Torquato Tasso, Ferrara 1954 [Torquato Tasso /Committee for the celebrations of Torquato Tasso, Ferrara 1954] (737-755). Milan: C. Marzorati. (In Italian).
22. Grzeszczuk, St. (1981). W strong Kochanowskiego : studia, charakterystyki, interpretacje [Towards Kochanowski: studies, characteristics, interpretations]. Katowice: Wyd-wo "Sl^sk". (In Polish).
23. Zaluski, J. A. (1754). Bibliotheca Poetarum Polonorum Qui Patrio Sermone Scripserunt [Polish poetry library who wrote in their native language]. Warsaw: apud Christoph Gottlieb Nicolai Bibliopolam. (In Latin).
24. [Anonymous author]. (1823). Wyklad nauk dawanych w Szkole Wyzszey Polockiey XX. Pijarow. Od dnia 1. wrzesnia 1822 roku, do dnia 4. lipca 1823 roku [Lecture of the given sciences at the Polotsk High School of XX Piarists. From September 1, 1822 to July 4, 1823]. In Vilna: w Drukarni ХХ. Pijarow u Michala Zabohonskiego i Jerzego Kozlowskiego. (In Polish).
25. Blinova, T. B. (2002). Iezuity v Belarusi (Ikh rol' v organizatsii obrazovaniya i prosveshcheniya) [Jesuits in Belarus (Their role in organization of education and enlightenment)]. Grodno: GrGU. (In Russ.).
iy
Пастушу 08.02.2022
ПОЛОЦКИЕ ИЕЗУИТЫ И ИТАЛЬЯНСКАЯ КУЛЬТУРА (КОНЕЦ XVIII - НАЧАЛО Х1Х ВЕКА)
В.И. ЧЕРОТА
Статья посвящена проблеме итальянско-белорусских культурных связей. После упразднения ордена Общество Иисуса в 1773 г. на белорусские земли прибыло много иезуитов итальянского происхождения. Они преподавали различные учебные дисциплины в иезуитских учебных заведениях Полоцка, Витебска, Могилева, Орши, Чечерска. Проведенное исследование позволило автору утверждать, что в Полоцке учащиеся активно знакомились с сокровищами итальянской культуры и литературы: в театре конвикта ставились спектакли по произведениям итальянских писателей на языке оригинала, в Полоцкой иезуитской академии преподавался итальянский язык, а на занятиях читались творения итальянских авторов. В Полоцкой типографии, помимо книг религиозного содержания на итальянском языке, увидело свет также издание первых десяти песен поэмы «Освобожденный Иерусалим» Т. Тассо в переводе П. Кохановского на польский язык.
Ключевые слова: итальянская культура, Полоцкий иезуитский коллегиум, Полоцкая иезуитская академия, итальянская литература, перевод, Т. Тассо.
THE JESUITS OF POLOTSK AND ITALIAN CULTURE (LATE 18TH - EARLY 19TH CENTURY)
U. CHAROTA
The article is devoted to the problem of Italian-Belarusian cultural ties. After the abolition of the Society of Jesus in 1773, many Jesuits of Italian origin came to Belarus. They taught various disciplines in Jesuit educational institutions of Polotsk, Vitebsk, Mogilev, Orsha, Chechersk. The study allowed the author to say that the students in Polotsk acquaint actively with the treasures of Italian culture and literature: the plays based on the works of Italian writers were put on the stage in the dormitory theater in the original language, in the Polotsk Jesuit Academy the students taught Italian and read works written by Italian authors at the lessons. In the Polotsk printing house, in addition to books of religious content in Italian, also was published the first ten songs of the poem "Jerusalem Liberated" by T. Tasso translated in Polish by P. Kochanowski.
Keywords: Italian culture, Polotsk Jesuit Collegium, Polotsk Jesuit Academy, Italian literature, translation, T. Tasso.
