CC BY
12УДК 2-9(476) (ХУ1-ХУП)
Г1СТОРЫЯ КАТАЛ1ЦК1Х ОРДЭНАУ НА БЕЛАРУСК1Х ЗЕМЛЯХ У ДРУГОЙ ПАЛОВЕ XVII СТАГОДДЗЯ: М1С1ЯНЕРСТВА I КУЛЬТУРНА-АСВЕТН1ЦКАЯ ДЗЕЙНАСЦЬ
А.Ю. БАРТАШЭВ1Ч (Гродзенск дзяржауны утвератэт м. Янк1 Купалы)
Разглядаецца гкторыя з 'яулення i дзейнасцi каталщюх мiсiй на беларусюх землях у другой палове XVII стагоддзя. Ваенныя падзеi 1649 - 1667 гадоу i дзяржауная падтрымка каталщтва прывяла да рэз-кага павелiчэння колькасцi каталщюх прыходау, у Вялтм Княстве Лiтоускiм былi запрошаны новыя каталщюя ордэны. У гэты перыяд каталщюя мкИ дамтуюць у сферы адукацъи i асветы, займаюцца дабра-чыннасцю: адчыняюцца новыя калегiумы, пашыраецца школьная сетка, з 'яуляюцца першыя шпталi. Ката-лщкае святарства выступала Шцытятарам i аргашзатарам агульнагарадсюх урачыстасцей, прысвечаных важным дзяржауным падзеям i рэлiгiйным святам, удзел у яюх прымалi гараджане уах веравызнанняу.
Уводзшы. Вайна 1654 - 1667 гадоу прывяла да значных гаспадарчых i культурных страт. Беларус-Кя гарады i мястэчк стаялi разбураныш i спустошаным^ заняпала значная частка сакральных аб'ектау. Ад пачатку ваенная кампашя Маскоускай дзяржавы супраць Рэчы Паспалтгай ажыццяулялася пад лозун-гамi абароны праваслауя i праваслауных. У адносiнах да астатшх маскоусш урад патрабавау: "костелам не быть... униатам не быть... жидом в Белоруссии не быть и жития никакого не имети..." [1, с. 16]. Касцёлы i кляштары, каталщюя навучальныя установы зачынялюя, святары мусiлi уцякаць на захад [2, с. 19]. Пасля заняцця Вiльнi маскоускае войска i казак! спалш касцёл св. Яна, будынш езуiцкага калегiума. Большасць вiленскiх каталщюх святароу (у тым лiку езуггау) пакiнула горад i межы дзяржавы [2, с. 32]. Падобны лёс напаткау каталiцкiя i унiяцкiя асяродю Гродна, Нясвiжа, Навагрудка, Пiнска, Оршы, Баб-руйска i iншых беларусюх гарадоу [2]. Нягледзячы на заяуленыя мэты, маскоускае i казацкае войска ра-бавала i знiшчала праваслауныя цэрквы i кляштары [3, с. 361]. Сустракаюцца i так1я звестю: "зважаючы увагу на разбурэнне манастыра св. Барбары у горадзе Пшску i спаленне царквы, каб надалей iснаваць магла. ад падаткау уах... Рэчы Паспалиай... на чатыры гады вызваляем..." [4, с. 475]. Шэраг дакумен-тау тычыцца Вiльнi - па звестках, "непрыяцель мaсквiцiн" цэрквы i касцёлы у горадзе пашшчыу, упры-гожвaннi, царкоуны рыштунак парабавау: "срэбра, абразы, званы з царквы Свята-Траецкай, так i з кас-цёла Св. Кaзiмiрa, у айцоу езуiтaу скрынку з рыштункам немалым. забралТ' [5, с. 182]. Маёмасць i храмы цярпелi i ад рук мясцовага, "лёзнага", люду, яю далучауся да царскага войска [4, с. 424].
Пaдзеi 1654 - 1667 гадоу рaскaлолi грамадства на прыхiльнiкaу i прaцiунiкaу каралеускай улады Рэчы Пaспaлiтaй, дзяржаунага ладу, прычым раскол прaходзiу па канфесшнай прыкмеце. Пратэстанцкая шляхта ВКЛ на чале з бiржaнскiмi Рaдзiвiлaмi пайшла на палиычны саюз са Швецыяй - ворагам Кароны (Кейданская утя 1655 года) [6, с. 98]. Праваслауная шляхта i мяшчане масава прысягaлi на вернасць мас-коускаму цару (на першапачатковым этапе вайны) i нават змaгaлiся у казацюх загонах (палках) [7, с. 355]. У таюх умовах рыма-каталщкае веравызнанне усё больш стaновiццa прыкметай палиычнай лaяльнaсцi каралю i дзяржаве, амвалам вернaсцi i патрыятызму. Не дзiунa, што пасля вайны кaнфесiйнaя праблема стала справай дзяржауна-палиычнай вaжнaсцi [7, с. 356]. Занепадаюць трaдыцыi талерантнасщ, роунас-цi, плюрaлiзмa. Апусцелыя гарады засялялюя кaтaлiцкaй шляхтай, iншaэтнiчнымi элементами Пасля выз-валення белaрускiх гарадоу мясцовая шляхта у першую чаргу давала грошы i фундушы на аднауленне кaтaлiцкiх храмау i кляштарау. Унiяцкiя i праваслауныя храмы, згодна дакументау, доУгi час "стaялi пусткаш", а некаторыя так i не былi адноуленыя [8, с. 85]. Каралеуская улада i мясцовыя урадшю (пера-важна шляхта i вярх1 мяшчанства) iмкнулiся да распаусюджвання i дaмiнaцыi кaтaлiцкaй рэлiгii - у гара-дах i мястэчках, сва1х маёнтках. У ваенныя часы i за тры пасляваенныя дзесяцiгоддзi пасля "патопа" гэта Увaсобiлaся у аднауленш i разбудове старых i фундаванш новых мiсiй кaтaлiцкiх ордэнау.
Аднауленне каталщшх мiсiй у беларускiх гарадах. Новыя фундацыi каталiцкiх ордэнау
У другой палове XVII стагоддзя на беларусюх землях засноуваюць свае касцёлы i кляштары шмат-лiкiя каталщшя ордэны, што знaйшлi прытулак у ВКЛ, новыя гарадскя плацы i фундушы aтрымлiвaюць мiсii ордэнау, што дауно тут жылг Сейм 1658 года зaцвердзiу фундацыю дaмiнiкaнцaу у Васшшках (Лвд-ск1 павет), дзе неузабаве паустау касцёл i кляштар [4, с. 246]. Канстытуцыя ВКЛ 1659 года пацвярджае заснаванне кляштара мaнaхiнь-фрaнцыскaнaк у Брэсце (як1я раней мелi касцёл i кляштар "за валамГ - на прaдмесцi, але яны былi разбураны падчас вайны) [4, с. 319]. У дакуменце указваецца, што новы касцёл i кляштар будуць узведзены у горадзе каля касцёла бернардзшцау. У гэтай жа кaнстытуцыi узгадваецца фундацыя дашшканцау у Рaсiёнaх: перaлiчвaюццa пaпярэднiя прывiлеi на фундацыю, як1я пацвярджа-юцца сеймам [4, с. 320]. У 1662 годзе адбываецца заснаванне плебани (касцёла) на некальюх пляцах у мястэчку Дывше (Брэсцкае ваяводства) [4, с. 421]. Сейм 1662 года дазваляе фундаваць дaмiнiкaнцaу у Хорашчах (Гродзенск1 павет) [4, с. 421]. Гэты ж сейм пацвярджае фундацыю Яна Караля Копця манахам-
бенедыктынцам каля мястэчка Янава (Пшсю павет), аднак неузабаве гэты кляштар бенедыктынцау быу закла-дзены у Гарадзiшчы [4, с. 421]. Сейм таксама пацвярдзiу фундаванне Кшыштафам Пацам (канцлер ВКЛ) ордэна камедулау у сва1х "добрах дзедзiчных"; па гэтаму дакументу ордэн камедулау атрымау права ства-раць свае асяродк1 на землях ВКЛ [4, с. 421]. У 1667 годзе права на будаунщтва у Камянцу свайго кля-штара атрымал1 манахi-банiфраты [4, с. 451]. Сеймам 1667 года была пацверджана фундацыя камедулау у Веграх (Гродзенск1 павет) [4, с. 473]. У 1667 годзе права на заснаванне касцёла i кляштара атрымоува-юць дамшжанцы у Пiнску, бернардынцы у Глуску (касцёл i кляштар) [4, с. 474]. Гэтым жа годам дата-вана з'яуленне манахшь-францысканак у Слонiме, дамiнiканцау у Ашмянах [4, с. 474]. Манахшьбрыгита у Брэсце атрымалi фундацыю на новы пляц у горадзе [4, с. 475]. Зважаючы на разбурэннi касцёла i кляштара манахiнь-францысканак у Гродна, на сейме 1667 года iх "добры" былi вызвалены ад падаткау на 4 гады: "абы маглi з руiнау касцёл i кляштар рэстаураваць" [4, с. 475].
Канстытуцыя ВКЛ 1673 года пашырае "добры" картузiянцау у Бярозе, узгадвае фундацыю аугус-цiнцау у Мiхалiшках [9, с. 89]. У гэтым жа годзе быу заснаваны касцёл у прыватных уладаннях пiсара ВКЛ К. Пухальскага - Бухавiчах (Брэсцкае ваяводства) [9, с. 89]. На сейме 1676 года была пацверджана знач-ная колькасць новых фундацыяу каталiцкiх мiсiй - напрыклад, дамшжанцау у Мсцiслаулi, канонiкаУ рэ-гулярных у Вiльнi i г.д. [9, с. 212]. Андрэй Францыск Катовiч, кашталян вiленскi, заснавау мiсiю карме-лiтау босых у Гродна, пад касцёл i кляштар у горадзе былi выкуплены плацы [9, с. 213]. На сейме была пацверджана фундацыя бернардзшцау у Мазыры: падчас вайны будынк1 канвента былi зшшчаны, плана-валася адбудова касцёла i кляштара на старым месцы [9, с. 213]. На гэтым сейме былi ухваленыя усе папярэднiя фундацьп каталiцкiх мiсiй у Брэсце - на гэты час у горадзе стала размясцшся езуиы, аугусцш-цы, брыгiткi; у гэтым жа дакуменце пацвярджалася фундацыя Бухавецкаму касцёлу [9, с. 218]. У 1672 годзе у Нясвгжы з'яуляецца мiсiя дамшканцау (заснавальнiкам выступiу смаленск1 падстолi Васшь Баканоусш), у 1673 годзе у горад прыбываюць бенедыктынцы (фундацыя князя Мiхаiла i яго сына Караля Станiслава Радзiвiла) - у горадзе паустае касцёл Святога Крыжа [10, с. 445]. Сейм 1678 года ухваляе заснаванне езу-iцкай шси пры фарным касцёле у Магшёве - "для абарачэння душ, схiзмай апантаных" [9, с. 310]. Разбу-дова гродзенскай езуiцкай рэзщэнцш шщыявала стварэнне мiсiянерскiх станцый у Гольне, Котры, Дэм-брава, Мерачы, Ротнщы (1664 - 1676) [11, с. 102]. Яшчэ адна мiсiйная пляцоука гродзенск1х езуiтау з'явь лася у Ваукавыску [11, с. 102]. Вшенсшя езуiты значна павялiчылi сваю юрыдыку у сталiцы - у 1678 годзе iм належыл 7 камянщ, як1я знаходзiлiся на цэнтральных вшенсшх вулiцах (Святаянскай, Нямецкай, Зам-кавай i на рынку) [12, с. 460]. У 1677 годзе сейм зацвердзiу фундацыю башфратак (касцёл i кляштар) у Навагрудку, пакольк1 "гх прысутнасць для памнажэння Боскай хвалы нам патрэбная" [9, с. 263]. У 1677 годзе шляхта Слошмскага павета прасiла сейм пацвердзiць фундацыю бенедыктыянак у Слонiме [9, с. 259]. Бенедэктыянк з'явiлiся у горадзе пасля таго, як iх мгаю выгналi са Смаленска (пасля вайны, калi горад адыйшоу Маскоускай дзяржаве) [9, с. 259]. У пастанове сейма (1677), якая вызваляе маёмасць жаночых каталщшх ордэнау ад ваеннага цяжару, узгадваюцца наступныя фундушы: Крамянщы, Каханау, Узлау-шчызна, Шыдлоуцы - належыл брыгiткам; Залессе, Зараслаука (у Гродзенсюм павеце) - "добры" манахшь ордэна св. Клары (мiсiя у Брэсце). Асобна узгадваецца мястэчка Адамовiчы ("пры цудоунай выяве Мацi Божай грунт i фальварак"), якое вызвалялася ад грамадск1х падаткау на карысць Гродна [9, с. 264]. На сейме 1678 года мгая аугусщнцау атрымала прывiлей на пусты плац у Вшьш [9, с. 308]. Сейм таксама па-цвярджае фундацыю вшенсшх дамшканак, узгадвае дамiнiканцау на Уле (Полацкае ваяводства) [9, с. 308].
У 1670 - 1680-я гады значна павялiчваюць свае юрыдыш каталщшя мiсii у Гродна - францыскан-цы (як1я адбудавалi свой касцёл i кляштар у 1662 годзе), езупы, кармелiты босыя [13, с. 180]. Юрыдыш гродзенсшх ордэнау мага займаць цэлыя гарадск1я кварталы (дамшканцы, кармелiты, бернардынцы, бер-нардынш, брыгiткi) [13, с. 133]. Гродзенсюм езуиам належыла два гарадск1х квартала [13, с. 171]. Фун-датарамi часцей выступалi шляхщчы, значна радзей - мяшчане.
У другой палове 1660-х гадоу аднауляюць сваю дзейнасць мiсii кармелiтау у Бялышчах, Чаусах, Магшёве, Мсщслаул^ Вiльнi [14]. Кармелiцкая фундацыя у Чэрыкаве упершыню узгадваецца пад 1669 годам [14, с. 98]. У 1672 годзе кармелтау у Ладу запраау Адам Нарбут (войск лвдсю). Кляштар лщсшх кар-мелiтау паустау, верагодна, у 1680 годзе [14, с. 242]. На працягу 1670 - 1690-х гадоу лщсшя кармелиы значна павялiчылi сваю нерухомую маёмасць у горадзе [14, с. 243]. У Пацкаве i Даброве узнiклi дамшкан-сшя мiсii, фундаваныя Самуэлем Казiмiрам Цеханавщим - старастам мсцiслаускiм (1676 год) [14, с. 341].
У шнсшм павеце езущкая мiсiя з'явiлася у Лагiшыне - мела фарны касцёл. Да гэтай шси аднось люя каплiцы у Сташанах, Целяханах - былi заснаваныя у 1670 годзе праз Мiкалая Разахоцкага (трокск1 щвун) [15, с. 1383]. У 1670-я гады вщебсшя езуиы дзякуючы клопату мясцовай шляхты здолелi аднавiць i значна пашырыць сваю рэзщэнцыю (касцёл i кляштар, школьны будынак) [15, с. 1412]. Бернардынсш кляштар у Вщебску быу фундаваны у 1675 годзе праз Яна Храпавщкага - ваяводу вiцебскага [15, с. 1414]. Гэты ж урадтк запрасiу у Вiцебск мiсiю францысканцау i перадау iм "камянiчку з плацам" - дзе яны у хутк1м часе пачалi адпрауляць набажэнства "з памнажэннем веры святой каталщкай памiж разрозненыгш ад унii святой" [9, с. 263]. Пад 1681 годам узгадваецца кармелщкая сядзiба (касцёл i кляштар) у Няёлавiчах (Брэсцк1 павет) [14, с. 362]. У 1696 годзе гэтую кармелщкую сядзiбу перанеслi у Крупчыцы [14, с. 363]. Раман Бенедыкт Твароусш (падстарасцi i падстолi аршанск1) у 1682 годзе стау фундатарам кармелiтау у
Оршы [14, с. 376]. На сейме 1683 года было пацверджана заснаванне езуiцкага калепума у Мшску: "зважа-ючы на неабходнасць памнажэння хвалы Божай... сярод розных дыадэнтау..." [9, с. 339]. У 1685 годзе слошмсшх дамiнiканцау фундавау войскi Лщсш - Пакрашынскi [9, с. 368]. У гэтым жа годзе сейм за-цвердзiу фундацыю кармелiтау у Жалудку (Лiдскi павет) - праз К.Ф. Радзiмiнскага (стараста лщсш) i яго жонку - Ганну Нарушэвiчауну [9, с. 368]. У 1687 годзе у Магшёве паустау бернардзiнскi касцёл з кля-штарам [14, с. 330]. У 1690 годзе мсщслаусшя езуiты ужо мелi вялiкi калегiум, значную юрыдыку у го-радзе [14, с. 340]. У 1690 годзе Я. Багуслау Служка (кашталян вшенсш, гетман польны ВКЛ) заклау мiсiю бернардынцау у сва1м мястэчку - Валожыне [9, с. 403]. У тым жа годзе з'явiлася фундацыя францыс-канцау у вёсцы Лапенiцы Ваукавыскага павета [9, с. 403]. Мсщслаускай езуiцкай мiсii быт падначалены мгаянерсшя станцыi у Кiдзiню i Кулжове (МсцiслаУскi павет) [14, с. 340]. Езущшя мiсii у Пагосце i Мсцiслаулi таксама узвялi новыя будынш касцёлау (1685 i 1692 гг. адпаведна) [15, с. 1061]. У 1692 годзе паустау касцёл у Фашоуцы [15, с. 1061]; у 1693 годзе на месцы езущкай капл^1 у Оршы - драуляны касцёл [15, с. 1061].
Мшянерства i культурна-асветнiцкая дзейнасць
Навучальныя установы каталiцкiх ордэнау адыгралi важную ролю у арганiзацыi асветы на бела-руск1х землях. Пасля "патопа" настау час супрэмацыi каталiцтва - у адукацыйнай сферы гэта Увасобiлася у дамшаванш езуiцкай школьнай сiстэмы [11, с. 100]. Распаусюджваючы свой уплыу у ВКЛ, езуiты, акрамя чыста палиычных мэт, ставiлi мэту выхавання элiты грамадства у духе каталщызму, таму такой важнай з'яулялася дзейнасць па стварэнш уласнай сiстэмы адукацып. У руках ордэна езуiтау был скан-цэнтраваны моцныя штэлектуальныя сшы, ордэн узяу у свае рук выхаванне моладзi з дапамогай высока-адукаваных педагогау. На тэрыторыi ВКЛ езуиы стварылi каля 90 пунктау (рэзiдэнцыi, мiсii, калегii), як1я на Беларус дзейнiчалi у Нясвiжы, Пшску, Берасцi, Вiльнi, Мшске, Навагрудку, Гродна, Оршы, Вщебску, Мсцiслаулi, Слуцку i iншых гарадах [16, с. 507].
У 1670 - 1680-я гады вшенсш езущш калепум паунавартасна аднавiу сваю дзейнасць: пачала пра-цаваць школа рыторыш, бiблiятэка, быу сабраны калектыу выкладчыкау. У 1690 годзе у калегiума з'явiу-ся новы будынак; у хутк1м часе пачалi працаваць друкарня, аптэка [10, с. 88]. Езупы пашырыт сваю дзейнасць у Нясв1жы: быу пабудаваны новы калепум пры касцёле св. Мiхаiла (1689) [10, с. 445]. Рэктар аршанскага езуiцкага калегiума Марцiн Калакоуск у 1674 - 1677 гадах пашырыу i палепшыу будынк1 калепума, пабудавау асобны "школьны дом" [15, с. 1060]. У 1680-я гады аршансш калепум значна павя-лiчыу набор студэнтау [15, с. 1061]. Да 1675 года быу адрэстаураваны касцёл i калегiум езуiтау у Пшску [15, с. 1371]. У 1668 годзе пачала працу вщебская рэзщэнцыя езуiтау (аднавiла сваю дзейнасць школа граматыш), у 1682 годзе пачау працаваць калегiум. Да канца стагоддзя вiцебская мiсiя атр^1мала будынш бурсы i аптэк1 [15, с. 1413].
Маштабнай i упл^1вовай дзейнасщ езуiтау (як i iншых каталщшх ордэнау) на Беларусi спр^1яла садзейшчанне з боку каралёу Рэчы Паспалпай, магнатау-каталiкоу. На сродк1 заможных прадстаушкоу палiт^Iчнай элiты Княства б^Iлi заснаваны многiя навучальн^1я установы i кляштары езуiтау: Радзiвiламi - у Нясвiжы, Пiнске; Сапегамi - у Брэсце i Вiльнi; Патоцкiмi - у Навагрудку [16, с. 507].
Значная роля у прапагандзе езуiтау адводзшася дзейнасцi сяброу ордэна у штталях i турмах. Ш^1ро-ка прапагандуемая дабрач^1ннасць з'яулялася сродкам пр^шягнення "дыссщэнтау" на свой бок. Вялiкi уплыу на масы веруючых мелi прамовы i умела арганiзаван^Iя публiчн^Iя дыспуты з iншаверцамi [16, с. 506].
Важным элементам духоунага упл^1ву на масы верншау была арх1тэктура езуiцкiх храмау, таму раз-мяшчэнне езущшх кляштарных буд^1нкау у цэнтры беларусшх гарадоу нельга лiч^Iць в^1падковым. Напры-клад, усходнюю частку гродзенскага Рынку у першай палове XVII стагоддзя займау кляштар i касцёл езуггау [17, с. 85]. У 1664 годзе езущкая школа у Гродна пачынае сваю дзейнасць у якасщ калегiума. Пры Гродзенск1м езуiцкiм калепуме дзейнiчаюць тэатр, бурса, бiблiятэка. У 1677 - 1684 гадах i у 1691 годзе езуiты узводзяць новы мураваны будынак калегiума (значна узрасла колькасць навучэнцау) [11, с. 101]. У 1687 годзе гродзенсшя езупы заснавалi аптэку, будынак якой быу узведзены у 1709 годзе [11, с. 101].
У 1670-я гады полацшя езуиы аднавiлi дзейнасць калепума: працавала школа гуманiтарных дыс-ц^Iплiн для свецк1х вучняу, школа рыторыш для клерыкау, паш^Iрылiся зборы бiблiятэкi [10, с. 206]. Дзякуючы намаганням Мiхаiла Байноускага, рэктара Полацкага езуiцкага калегiума, у 1687 - 1688 гадах былi пабудаваны касцёлы у Экiманi, Рукшэнiц^I, Гуменёве, Капаровiчах, Мосары, Палудовiчах, Карпевiчах, Соснiцы i новы касцёл Св. Кр^1жа на полацшм прадмесцi [10, с. 207]. У Наваградку езуiты адчынiлi школу "humaniora" (па гуманiтарных ведах) ужо у 1665 годзе, а у 1679 годзе пачала працаваць школа рыторыш [15, с. 1295]. У 1690 годзе бабруйская езущкая мiсiя стала рэзщэнцыяй, з'явiлася школа граматыш [15, с. 1306].
Стварэнне сетш езущшх устаноу адукацыi, з аднаго боку, дазваляла ш^1рок1м слаям насельнщтва у беларуск1х гарадах (як шляхты, так i мяшчанства) знаёмщца з дасягненнямi гуманiтарных навук свайго часу (фшасофп, гiсторыi, красамоуства, логш), з другога боку, адрывала маладую элiту ад нацыянальных каранёу. Асобна трэба сказаць аб ролi езущшх школьных тэатрау, як1я значна уплывалi на грамадскае i культурнае жыццё у гарадах. Выступленнi iх давалюя на гарадск1х плошчах i былi прымеркаваны нейкай
урачыстасщ: рэлшйнаму святу (каталщкае свята Божага Цела), сустрэчы высокага дзяржаунага цi ду-хоунага дзеяча, дзяржауным святам (каранацыя), ваенным перамогам i iнш. [18, с. 69]. У другой палове XVII стагоддзя езущшя школьныя тэатры дзейнiчaлi у 14 беларусшх гарадах, сярод iх - Полацк, Нясв1ж, Орша, Пiнск, Брэст, Бабруйск, Навагрудак, Мсцiслaуль, Гродна, Драпчын, Мiнск, Мышы, Мaгiлёу, Слуцк. Да пачатку XVIII стагоддзя колькасць тэатрау узрасла да двaццaцi двух [18, с. 68]. Акрамя езу-щшх кaллегiй aргaнiзaтaрaм тэатральных пастановак (сацыяльным замоуцам) выступау мaгiстрaт, а так-сама кaтaлiцкiя брацтвы i касцёлы [18, с. 69].
У канцы стагоддзя езуiты паступова страчваюць манаполш у сферы aдукaцыi. Гэта было звязана з наплывам на землi Княства вялiкaй колькaсцi iншых манасшх кaтaлiцкiх ордэнау, распаусюджваннем уплыву тярау [16, с. 509]. Мiсii каталщшх ордэнау (кaрмелiтaу, францысканцау, бернардынцау, брыптак i iнш.) значна уплывaлi на стан i рaзвiццё культурнага жыцця беларуск1х гарадоу. Яшчэ у 1630 годзе у Слонiме з'явiлiся першыя бернардынцы. У хутк1м часе манах1 узвялi касцёл Святой Трощы, пры як1м дзей-нiчaлi брацтвы святой Ганны i святой Барбары [19, с. 185]. Яшчэ адно брацтва - святога Францыска -было выключна свецк1м. Брацтвы зaймaлiся дабрачыннасцю, пры манастыры дзейнiчaлa бурса, знаходзша-ся манаская бiблiятэкa [19, с. 186]. Першыя сёстры-бернардзшш у Слошме з'явiлiся у сярэдзiне XVII стагоддзя, у 1698 годзе быу узведзены мураваны касцёл ордэна, да якога пазней быу прыбудаваны мана-стыр. Пры слонiмскiм манастыры бернардзшак дзейнiчaлa пачатковая жаночая школа, дзе акрамя духоу-ных дысцыплш выкладалюя музыка, майстэрства вышыуш, французкая мова [19, с. 187]. Манастыр кано-нiкaу рэгулярных латэранск1х быу заснаваны у Слонiме у 1635 годзе. Сваё прызначэнне прaдстaунiкi ордэна бaчылi у aдукaцыi молaдзi, дапамозе у шпiтaлях. Ужо у 1650 годзе у слонiмскaй абшчыны з'яуляюцца мураваны касцёл, кляштар, будынак шшталя, пры манастыры была заснавана бiблiятэкa [19, с. 188]. Мана-стыр бaнiфрaтaу у Навагрудку быу заснаваны у 1649 годзе, статут ордэна накроувау дзейнасць манахау на аргашзацыю пры манастырах бясплатных шпiтaляу, таю шп^ль з сярэдзжг XVII стагоддзя дзейшчау i у Навагрудку [19, с. 165]. Дарэчы, навагрудск1 кляштар батфратау быу першым на тэрыторш ВКЛ [19, с. 165].
Трэба зауважыць, што рэлшйныя установы aргaнiзоУвaлi не только aсветнiцкую, адукацыйную, даб-рачынную дзейнасць у гарадах. Беларусшя мяшчане у складзе свaiх карпарацый удзельнiчaлi у рэлшй-ных святочных цырымошях агульнагарадскога маштаба [18, с. 61]. Сярод iх цэнтральнае месца займала кaтaлiцкaе свята Божага Цела. Кaлi у пачатку XVII стагоддзя у iм удзельнiчaлi толькi католЫ i унiяты, то ужо з сярэдзшы стагоддзя - у абавязковым парадку i праваслауныя мяшчане [18, с. 88]. Святочнае шэсце на свята Божага Цела ("фэст") у беларусшх гарадах звычайна праходзша па сцэнарыю езуiтaу: яно уклю-чала непасрэдна "манстрацыю з целам 1суса Хрыста" (шэсце), святочнае багаслужэнне пад адкрытым небам, спяванне рэлiгiйных кантау i iнш. [18, с. 88]. Прадстаушш цэхау iшлi у пэуным вызначаным парадку, што, мабыць, было абумоулена як традыцыяй, так i месцам, якое займау цэх у гарадской iерaр -хи, на мерапрыемстве прысутнiчaлi i iншыя мяшчане; сярод кiрaУнiкоУ працэсш узгадваюцца каталщ-к1я святары [18, с. 88]. Дакументы зaхaвaлi сведчанш пра правядзенне так1х мерапрыемствау у апошняй трэцi XVII стагоддзя у Полацку, Мaгiлёве, Мiнске, прычым удзел у iм прымaлi гаражане уах хрысць янск1х кaнфесiй [18, с. 90]. Буйныя святочныя мерапрыемствы таксама прaводзiлiся у гонар юбiлейных дат каталщкай царквы, асвячэння царквы щ касцёла, "кaрaнaцыi" знакамиых iкон, кaнaнiзaцыi святых i iнш. Гродзенск1я езуиы былi iнiцыятaрaмi i aргaнiзaтaрaмi святочнай працэсп у гонар iнтрaдукцыi шоны Мaцi Божай Студэнцкай у гродзенск езуiцкi касцёл (1664) [20, с. 101]. Святочнае мерапрыемства пачалося на Азёрсшм прaдмесцi за горадам, падчас якога iкону aсвяцiлi, пасля адбылася урачыстая iмшa i прамова. Святочнае шэсце, па сведчаннях ввдавочцау, нaлiчвaлa каля 5 тыс. чалавек [20, с. 104]. Грандыёзнае свята у гонар канашзацып Францыска Борджа ("Борпя") адбылося 10 кастрычшка 1671 года у Полацку. Свята уключала трыумфальнае шэсце гарадск1х цэхау, кaтaлiцкaгa i унiяцкaгa духавенства, тэатральную паста-ноуку [18, с. 90]. У Мшску у крaсaвiку 1697 года адбылася каталщкая прaцэсiя у гонар Св. Марка Еванге-лiстa: удзельнiкi iшлi шэсцем з крыжaмi ад Дамшканскага кляштара, наперадзе неслi харугвы, за якiмi iшлi манахьбернардынцы з распяццем, у гэты ж час у касцёле адбывалася святочная iмшa. Па сведчаннях вща-вочцау, ва урачыстасцях прымала удзел вялiкaя колькасць гараджан [18, с. 91]. Асвячэнне кафедральнага унiяцкaгa сабора у Барысаве (1698) стала прычынай агульнагарадск1х урачыстасцей [18, с. 91].
Заключэнне. Грамадск1 раскол i супрацьстаянне на кaнфесiйнaй глебе падчас ваенных падзей 1654 - 1667 гадоу, незваротныя матэрыяльныя страты праваслаунай царквы i знiшчэнне праваслаунага мяшчанства, маральная дыскрэдытацыя праваслауных падчас "патопа" прывялi да узмацнення "праката-лiцкaй" нaкiрaвaнaсцi кaнфесiйнaй палиыш дзяржавы, згортвання тaлерaнтнaсцi i раунапрауя у аднось нах да некaтaлiкоу. Гэтая тэндэнцыя знайшла адлюстраванне у запрашэнш на землi ВКЛ вялiкaй коль-кaсцi новых кaтaлiцкiх мiсiй i iх фiнaнсaвaй i матэрыяльнай апеш, а таксама у рэстaурaцыi i пашырэнш старых фундацыяу кaтaлiцкiх ордэнау з боку караля, буйных магнатау - дзяржауных сaноУнiкaУ Рэчы Паспалпай, а таксама i менш заможнай шляхты у 70 - 90-я гады XVII стагоддзя. Мюи каталщшх ордэнау зaймaлi актыуную сацыяльную пазщыю: aдчынялi установы aдукaцыi розных узроуняу, зaймaлiся дабра-чыннасцю i аховай здароуя, выступaлi aргaнiзaтaрaмi гарадск1х святочных мерапрыемствау, дзе удзель-нiчaлa вялiкaя колькасць гараджан. Гэта, у рэшце рэшт, вяло да пашырэння i узрастання пaпулярнaсцi
каталщкай канфесп у апошняй трэцi XVII стагоддзя, выцяснення i абмежавання грамадскага i куль-турнага уплыву праваслауя i пратэстантызма.
Л1ТАРАТУРА
1. Сагановiч, Г. Невядомая вайна 1654 - 1667 гг. / Г. Сагановiч. - Мiнск: Навука i тэхнiка, 1995. - 164 с.
2. Zaleski, S. Jesuici w Polsce / S. Zaleski. - T. III: Praca misyjne nad ludem 1648 - 1773. Czesc I. 1648 - 1700. -Lwow, 1902. - 439 s.
3. Акты Виленской археографической комиссии. - Вильно: Тип. Губернского правл., 1870. - Т. 3: Акты Брестского гродского суда. - 440 с.
4. Volumina Legum. Tom IV. Prava, konstytucye i przivileie krolestwa Polskiego, Wielkiego Xiestwa Litewskiego y wszystkich prowincyi nalezacych na walnych sejmiech koronnyh. Ab anne 1641 ad annum 1668. - Petersburg: nakladem i drukiem Jozafata Ohryzki, 1859. - 519 s.
5. Акты Виленской археографической комиссии. - Вильно: Тип. А.Г. Сыркина, 1878. - Т. 9: Акты Ви-ленского земского суда. - 676 с.
6. Катлярчук, А. У ценю Польшчы i Расег Вялжае Княства Лггоускае i Швэцыя у часе эурапейскага крыгасу сярэдзiны XVII ст. / А. Катлярчук. - Мшск: ARCHE, 2008, 2009. - 306 с.
7. Сагановiч, Г.М. Царкоуная вушя 1596 г. i пытанне нацыянальнай тоеснасцi беларусау у XVIII ст. / Г.М. Сагановiч // Наш Радавод. - 1996. - Кн. 7. - С. 353 - 357.
8. Слiж, Н. З псторьп Прачысценскай царквы у Гародт. XVI - XVIII ст. / Н. Сл1ж // Гарадзенск1 палжпсест: матэрыялы м1жнар. навук. канф., Гродна, 7 лютап. 2008 г.; рэдкал. А.Ф. Смаленчук [i шш]. - Гродна -Беласток, 2008. - С. 64 - 96.
9. Volumina Legum. T. V. Prava, konstytucye i przivileie krolestwa Polskiego, Wielkiego Xiestwa Litewskiego y wszystkich prowincyi nalezacych na walnych sejmiech koronnyh. Ab anne 1669 ad annum 1697. - Petersburg: nakladem i drukiem Jozafata Ohryzki, 1860. - 480 s.
10. Zaleski, S. Jesuici w Polsce / S. Zaleski. - Krakow, 1905. - T. IV: Dzieje 153 kolegiow i domow jezuitow w Polsce. Czesc I. - 479 s.
11. Левшук, В. Иезуитский коллегиум в Гродно XVII - XVIII стст.: очерк эволюции забытого образовательного учреждения / В. Левшук // Гарадзенсш палiмпсест: матэрыялы мiжнар. навук. канф., Гродна, 7 лютап. 2008 г.; рэдкал. А.Ф. Смаленчук [i шш.]. - Гродна - Беласток, 2008. - С. 96 - 105.
12. Акты Виленской археографической комиссии. - Вильно: Тип. А.Г. Сыркина, 1893. - Т. 20: Акты касающиеся города Вильны. - 673 с.
13. Borovik, P. Jurydyki miasta Grodno w XV - XVIII w. Stanowy podzial nieruhomosci / P. Borovik. -Suprasl, 2005. - 275 s.
14. Wolyniak. Z przeslosci karmelitow na Litwie i Rusi / Wolyniak. - Krakow, 1918. - 806 s.
15. Zaleski, S. Jesuici w Polsce / S. Zaleski. - Krakow, 1905. - T. IV: Kolegia i domy zalozone w drugiej dobie rzadow Zygmunta III, i za rzadow Wladyslawa IV. 1608 - 1648 Czesc III. - 552 s.
16. Карев, Д.В. Иезуиты и культура народов Великого княжества Литовского (II пол. XVI - XVIII в.) / Д.В. Карев // Наш радавод. - 1993. - Кн. 4. Ч. 2. - С. 504 - 510.
17. Гардзееу, Ю. Гродзенсш рынак у XVI - XVIII стст. (праблемы соцыятапаграфiчнага развщця) / Ю. Гардзееу // Краязнаучыя зашск! - 2000. - Вып. 5. - С. 80 - 105.
18. Котлярчук, А.С. Праздничная культура в городах России и Белоруссии XVII в.: официальные церемонии и крестьянская обрядность / А.С. Котлярчук. - СПб.: РАН, 2001. - 238 с.
19. Татаринов, Ю.А. Города Беларуси. Гродненщина / Ю.А. Татаринов. - Минск: Смэлток, 2009. - 200 с.
20. Левшук, В. Процессия студентов Гродненского иезуитского коллегиума в 1664 г. как ритуал обозначения центра сакрального пространства города / В. Левшук // Пстарычная урбанютыка: асновы мета-далоги i крынщазнаучая база: зб. навук. арт. / ГрДУ iмя Я. Купалы; рэдкал.: 1.В. Соршна (гал. рэд) [i шш.]. - Гродна: ГрДУ, 2011. - С. 95 - 110.
Пастуту 16.04.2013
THE HISTORY OF THE CATHOLIC ORDERS ON THE BELARUSIAN LANDS IN THE SECOND HALF OF 17th CENTURY: THEIR MISSIONS AND THE CULTURAL-EDUCATIONAL ACTIVITIES
A. BARTASHEVICH
The history of the appearance and the activities of the catholic missions on the Belarusian lands in the second half of 17th century is considered. Military events of1649 - 1667 and the state support of the Catholicism led to the sharp increase of the catholic parishes, the new Catholic orders were invited to the GDL. In that period of time the catholic missions were dominant in the sphere of education, provided charity: the new collegiums, schools and hospitals were opened. The Catholic priests held the celebrations that were dedicated to the important state and religious events, in which citizens of different confessions took part.
