CC BY
2УДК 37(476)(091) "17/19"
ФУНДУШ ГШЬЗЕНАУ-ШАДУРСКГХ У СПРАВЕ РАЗВ1ЦЦЯ АДУКАЦЫ1 ВА УСХОДНЯЙ БЕЛАРУС1 У КАНЦЫ XVIII - ПАЧАТКУ ХХ СТАГОДДЗЯ
канд. гтт. навук, дац. А.Ф. САМУС1К (Беларуст дзяржауны эканамiчны утвератэт, Мтск)
Разглядаецца праблема, якая дагэтуль застаецца па-за рамкамI прац айчынных I замежных даслед-чыкау, - г1сторыя складвання I выкарыстання у асветнщкай справе канца XVIII - пачатку ХХ стагоддзя буйнейшага у Беларус фундуша Пльзенау-Шадурсюх. Аналгз ггстарыяграфИ паказау недастатковую выву-чанасць мецэнацтва у Рэчы Паспалтай. З улжам гэтага у рабоце прасочаны працэс складвання фундуша на фоне палтычна-эканамгчнага жыцця беларусюх зямель у азначаны перыяд. Аналгз архгуных крытц да-звол1у аутару усебакова разгледзщь напрамю размеркавання сродкау, ¡х уплыу на стан асобных навучаль-ныхустаноу. У сваю чаргу вывучэнне эвалюцьп адност вучылшчных улад да прыватнага мецэнацтва дало магчымасць вызначыць спецыфгку развщця астэмы адукацып у рэггёне, а таксама фактары, паспрыяу-шыя яе паступовай ун1ф1кацы1 з агульнагмперскай школьнай мадэллю. Прадметам асобнага даследавання стал! праекты графау Шадурсюх па пераутварэнш Асвег у буйны асветнщю цэнтр, што цалкам адпавя-дала агульным настроям мясцовага грамадства па актывгзацыи тут культурнага жыцця у цэлым I паляпшэнш якаснага узроуню сярэдняй ды вышэйшай адукацып у прыватнасцг. Адзначана неабходнасць адраджэння фундуша Пльзенау-Шадурсюх як адметнай дабрачыннай акцыи м1жнароднага узроуню.
Беларусшя земл у складзе ВКЛ уяулял1 сабою давол1 складанае 1 стракатае адмшютрацыйнае утва-рэнне. З аднаго боку, тут меуся дастаткова лапчны падзел на ваяводствы 1 паветы. З шшага - па усей тэ-рыторьи Беларуа был1 расшданы паусамастойныя прыватныя уладанш (ардынацып, графствы 1 шш.). У вышку славутая айчынная "шляхецкая анарх1я", якая найбольшым чынам расквггаела у XVIII стагод-дз1, рабша цэнтральную уладу часам простым наз1ральшкам за падзеям1 унутры рознакаляровай магнацка-шляхецкай Рэчы Паспалпай. Пры гэтым у пстарычнай навуцы, на жаль, склалася пераважна адмоунае стауленне да празмернага свавольства тутэйшай правячай элпы. Зразумець гэта не цяжка - менавгта яно у рэшце рэшт прывяло кра1ну да гвалтоуных падзелау 1 пбел1. Разам з тым яшчэ адным вышкам слабой улады манарха Рэчы Паспалиай было складванне магутных магнацк1х радоу, яшя па сваей заможнасщ не саступал нават некаторым з каралеусшх дамоу Еуропы. Шыкоуныя палацава-паркавыя комплексы, дзе амаль без перапынку адбывал1ся шумныя ды вясёлыя балы 1 паляванш - вось яшчэ адна адметная пры-кмета псторш Беларуа XVIII стагоддзя. Якраз айчынныя магнацка-шляхецк1я колы складал1 тое ася-роддзе, адкуль выходзш найбольш вядомыя прадстаунт тагачаснай навуш, адукацыи 1 мастацтва. У сусветную культурную скарбонку назаусёды утсаны 1мёны Франщшк1 Уршул Радз1вш, Юльяна Урсына Нямцэв1ча, М1хала Клеафаса Апнскага 1 шш. Дзякуючы менав1та 1м асобныя беларускя мястэчк1 1 вёск пераутварал1ся у вядомыя на усю Еуропу асветнщия цэнтры - "Сядз1бы муз", "Пауночныя Афшы" 1 г. д.
Неад'емнай старонкай жыцця асветных арыстакратау таго часу было 1 мецэнацтва - менавгга на 1х сродк1 па усёй Беларуа узводзш храмы, адкрывал1 школы ды шштал1. Але якраз гэты аспект паусядзён-нага жыцця айчыннай правячай элпы даследаваны параунальна слаба, з акцэнтаваннем увап на дабрачыннай дзейнасш манархау 1 найбольш славутых айчынных асветшкау [1, с. 101 - 105; 2, с. 62 - 66]. На жаль, у поунай меры датычыцца гэта 1 даследаванняу польских навукоуцау [3, с. 263 - 264; 4, с. 50 - 52]. У цэлым псторыя айчыннага мецэнацтва пераважна закранаецца зараз у дачыненш тольк1 да славутых магнацшх радоу, але пры ташм падыходзе па-за межам навуковых даследаванняу аказалюя прадстаушк1 менш вядомых шляхецшх сямей. Так, нягледзячы на тое, што фундатарская дзейнасць тых жа Пльзенау была надзвычай актыунай 1 дала шмат карыснага у тым л1ку 1 пауночна-усходняй Беларуа, у сучаснай айчыннай пстарыяграфп адзначана, што 1х дабрачанн^1я намеры так 1 застал1ся "не рэал1заваны" [5, с. 366].
Саш Пльзены выводз1л1 сябе са старадауняга рыцарскага роду Экельнау з Мархй (Вестфал1я), асеушых у Прыбалтыцы у першай палове XVI стагоддзя (Янкель зэн дэ Экельн у 1533 - 1534 гг. быу адным з камандз1рау Дынабурга). 1стотн^1я змены у 1х псторы1 адбыл1ся у час Пауночнай вайны, кал1 сын канцлера Курлянды1 Яна Францшка - Еж^1 Канстанц1н Пльзен дэ Экельн перайшоу на службу да караля Рэчы Паспалгтай Аугуста II, ад якога атр^1мау пасаду падкамор^1я надворнага 1 спустошанае казакам ды калмыкам1 марыенгаузенскае староства [6, с. 10 - 16]. Роскв1т жа роду прыйшоуся на час жыцця яго сыноу: смаленскага б1скупа, кавалера ордэна Белага Арла Ежы М1калая Пльзена 1 яго малод-шага брата - старосты Марыенгаузенскага 1 браслаускага, кашталяна шфлянцкага, м1нскага ваяводы, маршалка Трыбунала ВКЛ 1 таксама кавалера ордэна Белага Арла Яна Аугуста Пльзена. Багацщ, атрыма-ныя ад бацьк1, яны вельм1 значна прымнож^1л1, аддаючы грошы пад працэнты прадстаун1кам вядучых магнацшх радоу Беларуа. Першым1 у 1х сп1се стаял1 княз1 Сапег1, яшя разам павшны был1 братам Пль-зенам звыш 400 тыс. злотых. Адзш з 1х - канцлер ВКЛ Ян Фрыдэрык Сапега - высока цату "вучонасць"
сва1х крэдыторау. Ён называу 1х уласнай "1нфантэрыяй" ("пяхотай", скажонае вытворчае ад родных 1м 1нфлянт) 1 на сейме 1783 года нават даб1уся для братоу пасад регентау канцылярый вялшх Кароны (Ежы Мшалай) 1 ВКЛ (Ян Аугуст). Апошш, дарэчы, менав1та якраз з дапамогай канцлера заняу вышэйпераль чаныя пасады. Што ж датычыцца Ежы Мжалая, то смаленск1м б1скупам ён стау у 1745 годзе дзякуючы пратэкцьп шшага высакароднага даужшка - каад'юктара вшенскага Юзафа Сапеп. Ён жа, да таго ж не здольны выкушць закладзеныя Пльзенам маёнтш, быу вымушаны прадаваць 1х братам з улжам пага -шэння шматлтх даугоу - у 1739 годзе таим чынам памянял1 уласшка Перманов1чы, а праз дзесяць год 1 вял1знае ды прыбытковае Асвейскае графства (зараз у Верхнядзвшсшм раёне Вщебскай вобласш) за 1 мшьён злотых перайшло да новага гаспадара. Асвея, дарэчы, была набыта спецыяльна пад рэзвдэнцыю Е.М. Пльзена (знаходзшася на тэрыторш б1скупства), але ён больш часу праводз1у у Варшаве, а таму менавгга Я.А. Пльзен здолеу не тольк1 заняць адказныя пасады у ВКЛ, але 1 стаць адным з буйнейшых землеуласшкау пауночна-усходняй Беларуа (валодау звыш 10 тыс. прыгонным1 сялянам1) [7, с. 128 - 129]. Трэба таксама адзначыць 1 тое, што браты Я.А. 1 Е.М. Гшьзены увайшл1 у псторыю яшчэ 1 у якасщ тале-навиых лпаратарау. Мшск ваявода дасканала ведау антычную лиаратурную спадчыну (захапляуся Цы-цэронам) 1 з'яуляуся шчырым патрыётам сваёй "малой Радз1мы". Менав1та ён стау аутарам першай пста-рычнай хронш "1нфлянты у даутх сва1х 1 разнастайных аж да нашага веку падзеях 1 рэвалюцыях" (1750), а таксама складальшкам найбольш ранняга гербоушка прыбалтыйскай шляхты, яш у якасш 2-га тома быу далучаны да хронш. У сваю чаргу смаленск1 бюкуп з'яуляуся аутарам цэлага шэрага рэлтйных 1 пста-рычных творау: "Польси катэх1з1с" (1761), "Вайна духоуная Ваужынца СкуполГ' (1741), "Пстарычнае ашсанне звычаяу першых хрысщян адпаведна Клаудзш Флеру" (1746) [8, с. 130].
Шырокую вядомасць 1 павагу атрымау Я.А. Пльзен за сваю мецэнацкую дзейнасць. У гэтай сферы ён бл1зка сыйшоуся з кашталянам полацк1м 1 троцшм, ваяводай мсшслаусшм графам Канстанцшам Людвшам Плятэрам, як1 валодау суседшм з Асвеяй мястэчкам Краслау (зараз на тэрыторы1 Латвп) - пасля смерщ сваёй першай жонк1 з роду Солтанау ён нават ажашуся на яго дачцы Канстанцын Плятэр. Менавгга дзя-куючы 1х аб'яднаным намаганням у пауночна-усходняй Беларуа актыв1завалася мураванае культавае будаунщтва. Дзеля гэтага 1м1 сюды был1 запрошаны вядучыя тагачасныя архгтэктары Рэчы Паспалиай (Ян Глаубщ, Людвй Прынцэв1ч, Антон Парака). Першы з 1х - славуты заснавальшк школы "вшенскага барока" - узвёу на сродк1 мшскага ваяводы шыкоуны барочна-ракайльны Юр'еуси касцёл у дамшшан-ск1м кляштары у фальварку Забелы каля в. Валынцы (зараз у Верхнядзвшсшм раёне). Друп у Дру1 (зараз у Браслаусшм раёне) ажыццяв1у рэстаурацыю Трощкага касцёла бернардзшскага кляштара, а таксама пабу-давау тут кляштар дамшшанцау з касцёлам св. Антоня [9, с. 236 - 240, 293 - 298]. Што датычыцца А. Параю, то гэты пауночна1тальянск1 дойлвд увогуле стау прыдворным архпэктарам як Пльзенау, так 1 Плятэрау. Па заказу апошшх у Краславе ён пабудавау ратушу, радавую б1бл1ятэку-арх1у, а таксама рэзщэнцыю ш-флянцкага бюкупа. А Асвею увогуле пачау, па жаданн гаспадара, пераутвараць у "вдэальны горад". У вышку шырокамаштабных горадабудаун1чых работ тут з'явшся новыя жылыя кварталы з мураванай забу-довай. У цэнтры ж мястэчка узвял прасторны гасцшы двор. Яго з'яуленне было абумоулена тым, што праз Асвею у тыя часы праходз1у ажыулены гандлёвы шлях з Расп у Л1фляндыю, Ливу 1 Польшчу. Да таго ж двойчы у год (2 мая 1 28 чэрвеня) тут адбывалкя буйныя ирмашы, якш, акрамя шшага, карыстал1ся папуляр-насцю сярод аматарау конегадоут [10, с. 137]. Запраау сюды Я.А. Пльзен з Варшавы 1 манахау ордэна мга-янерау - ян^1 прыб^1л1 у Асвею у канц^1 1750-х гадоу 1 разам са службай у часовым драуляным храме распа-чат дабрач^1нную дзейнасць. На грошы гаспадара мястэчка яны адч^1н1л1 тут 2 пачатковыя параф1яльн^1я школ^1 для юнакоу (штогод да 25 в^1хаванцау) 1 дзяучат (штогод да 15 выхаванак). Акрамя таго, ужо у 1759 годзе А. Паракай был1 завершаны работы па узвядзенню мураванага шп1таля. Пэты буд^гнак ацалеу да нашых дзён 1 уяуляе сабою 1-павярховую П-падобную пабудову на высошм цокал1 пад 2-сх1льн^1м дахам [11, с. 162].
На жаль, рэал1заваць усе свае задумы наконт Асве1 Я.А. Пльзен не паспеу. У лютым 1767 года ён памёр у Данцыгу. Згодна завяшчанню уся маёмасць перайшла да яго нашчадкау: малодшага сына -генерал-маёра войск каронных Юстын1яна, як1 атрымау староства марыенгаузенскае, 1 яго старэйшага брата - Юзафа Ежы, стаушага графам Асвейсшм. Пр^гчым, згодна апошняй вол1 Я.А. Пльзэна, палова ус1х прыбыткау пав1нна была 1сц1 на дабрачынныя мэты (паш^1рэнне асветы 1 медыцыны) [12, с. 129]. Трэба адзначыць, што яго сыны у маладосш атрымал1 в^гдатную адукац^гю. Вядома, напрыклад, што сярод 1х хатшх настаун1кау быу в1ленск1 езу1т Караль Езерск1, як1 выкладау 1м латынь 1 працы Арыстоцеля, а пад наглядам славутага айчыннага педагога езуиа Караля В^грв1ча у 1751 - 1757 гадах браты здзейснш замежнае вандраванне, у час якога праходзш курсы пр^гродазнауч^гх, ф1ласофск1х 1 юрыдычных навук ва ун1верс1тэтах Францы1, 1тали, Бельгй, Паланды1 1 ПерманИ [13, с. 42]. Пасля ж вяртання на Радз1му, дзякуючы вял1знаму багаццю, а таксама уласнаму розуму, яны зрабш хуткую кар'еру. Так, Юзаф Еж^1 Пльзен ужо у 18 год атрымау званне каралеускага пажа 1 шамбеляна, а у далейшым стау таксама бра-слауск1м старостай, кашталянам 1нфлянцк1м, ваяводай м1нск1м (а затым 1 мсц1слауск1м), маршалкам Трыбунала ВКЛ, кавалерам ордэнау Белага Арла 1 св. Сташслава. Працягвау ён 1 грашовыя аперац^гя свайго бадьи - у 1765 годзе гаспадар Асве1 паз^гч^гу новаму каралю Сташславу Аугусту ажно 5 тыс. дукатау, а таксама рэгулярна ф1нансавау знакамиага Караля Стан1слава Радз1в1ла Пане Каханку. Уваходзячы у
блiжэйшае каралеускае акружэнне ён рашуча выступау за правядзенне кардынальных рэформ дзяржау-нага ладу Рэчы Паспалтай. У ма1 1766 года Ю.Е. Пльзэн нават прадстав1у манарху уласны праект рэформ: адмена л1берум вета, стварэнне мунщыпальнай мшцьп, секулярызацыя асветнщкай справы, стабь л1заванне грашовага абарачэння, будаванне шырокай сети дарог ды каналау, стварэнне мануфактур i уласнага гандлёвага флоту, запрашэнне шшаземцау з гарантыяй iм 'Чмуниэту i прывшеяу", пашырэнне правоу мяшчан, замена паншчыны на чынш ды натуральны аброк, адкрыццё сельскагаспадарчай акадэ-ми, куды б дасылалi сялян з уах ваяводствау i iнш. У 1783 годзе ён таксама нашсау панегерычную працу "Memoire sur le caractere du roi de Pologne", дзе усхвал!у дабрадзейнасць караля Станiслава Аугуста. Публiчна Ю.Е. Гiльзэн прадставiу яе у Парыжсшм лiцэi - "Газета Варшауская" з гэтай нагоды адзначала: "Чытау сваю мудрую дысертацыю i шматлiкiх французау уразiу" [14, с. 131].
У Асвеi пры iм была здзейснена адна з найбольш прыцягальных марау яго бацьк1 - у 1782 годзе пабудаваны шыкоуны палац. На адной восi тут размяшчалюя тры асноуныя 2-павярховыя аб'ёмы, па баках ад як1х знаходзшся выступаючыя наперад вуглавыя флiгелi. Усе яны злучалiся памiж сабою 2-павярховыш галерэямi, дзе першы узровень меу выгляд адкрытай аркады, а друп быу удала упiсаны у агульную анфь ладу парадных пакояу. Плашроука палаца была падпарадкавана дакладнай схеме - у iм мелася 4 парад-ныя уваходы, што адпавядала порам года; 12 асноуных унутраных пераходау (па колькасцi месяцау); 52 тыдш у годзе вызначылi колькасць у сядзiбе залау i пакояу; вокнау жа у рэзiдэнцыi, зразумела, нал!ч-валася 365. Галоуны парадны пакой палаца - "блак1тная" зала - быу аздоблены у ракайльным стылi Людовiка XV i займау увесь цэнтральны аб'ём будынка. Не менш прадстаутчае аздабленне атрымал! таксама сталовая, некальк вялiкiх i малых салонау, бiблiятэка, кабiнет i будуар. У адным жа з вуглавых кар-пусоу на абодвух узроунях размяшчауся з1мовы сад з пальмам!, цытрусавым! дрэвам1 i шш. [15, с. 175 - 176]. Рэзщэнцыя Ю.Е. Гiльзена знаходзiлася у глыбi вялiкага парка, якi займау тэрыторыю да 30 га. У яго ства-рэннi брау удзел руск ландшафтны архiтэктар А.П. Какорынау, як1 распрацавау схему размяшчэння алей i каналау. Менавiта апошнiя разам з астэмай прамавугольных ставау па перыметры ахоплiвалi цэнтраль-ную частку комплексу, пераутвараючы яе у штучны вострау. Узровень вады тут кантралявала спецыяль-ная дамба са шлюзам!, упрыгожаная зверху дэкаратыуным драуляным млыном. У ставах пастаянна пра-жывала некальк1 калонiй лебедзяу. Палац Гiльзенау пры гэтым дзiуным чынам адлюстроувауся у воднай паверхш Трапiць да яго можна было па шырокай цэнтральнай алеi, якая прашзвала парк i праз арачны мост выводзiла да вялiзнага параднага зялёнага партэра, як1 размяшчауся перад уваходам у рэзщэнцыю. З адваротнага боку палаца быу разбiты буйны кветшк. Побач з iм знаходзiуся сонечны гадзiнiк - паляна з 12 лшам^ высаджанымi па крузе (жадаючы даведацца аб часе станавiуся у яе цэнтр i сачыу за уласнай ценню). У самiм парку мелiся шматлiкiя "антычныя" скульптуры, дэкаратыуныя скамейкi i масткi. На штучна зробленых выспах i астравах знаходзiлiся альтанк1. Унiкальнай з'явай для айчыннага паркавага мастацтва была наяунасць тут 2 "кратэрау вулканау", якя надавалi усяму ансамблю рамантычны адбггак. У глыбш парку таксама знаходзiуся штучны узгорак "Сабачае кладзiшча" з помшкам сабаку, як1 вырата-вау жыццё маленькага дзiцяцi, якое выпала з лодш у возера. З боку ад палаца была пракладзена кальца-вая гравiйная алея з 2 мастамi - летам тут праходзш аматарск1я скачкi. Акрамя рэгулярнага парку у склад комплексу уваходз!у i пейзажны лясны масiу у 10 гектарау, аформлены "пад натуральную прыроду". Яго галоунай адметнасцю быу звярынец у выглядзе вялiзнай ямы, падзеленай на вальеры [16, с. 116 - 118].
Таим чынам, вщавочна, што рэзщэнцыя у Асвеi не саступала лепшым аналагiчным коплексам у Рэчы Паспалггай. Разам з тым сам Ю.Е. Гiльзен так i не здолеу як след нацешыцца ею. Яшчэ у 1781 годзе ён моцна захварэу, а у жнiунi 1786 года у час замежнага вандаравання памёр у 50-гадовым узросце у Рыме. Пры гэтым непасрэдных нашчадкау пасля яго не засталося: адзiны сын, Ян Ежы, памёр у дзяцiнстве, а жонка Тэрэза з роду Патоцшх сыйшла да аднаго з лвдарау таргавiчан, генерал-паручнiка Шымана Каса-коускага, войск! якога спустошвалi маёнткi Гшьзенау яшчэ у час Барскай канфедэрацып. Апошнiм прад-стаУнiком роду Гшьзенау заставауся сын рана памершага Юстынiяна, 1дзш, як1, аднак, згодна сведчанню сучаснiкау, "быу вдыётам" [17, с. 26]. Менавгга таму, згодна завяшчанню (складзена 30 мая 1781 г., афщыйна абвешчана 29 жшуня 1786 г.), уся нерухомая маёмасць Ю.Е. Гшьзена (Асвейскае графства, буйны маёнтак Пельмонт у Себежсшм павеце з некалькiмi мануфактурамi i 13 тыс. прыгонных сялян агульным коштам у 500 тыс. руб. срэбрам) павшна была перайсш да яго стрыечнага брата - графа Казiмiра Канстанцша Плятэра. Апошш, аднак, у гэты час з'яуляуся членам Пастаяннай Рады Рэчы Паспаллай i ва Усходняй Беларусi бывау тольк1 наездамi, а таму асабюта не рашыуся прыняць ад свайго сваяка так1 "падарунак" [18, с. 666 - 667]. Тым больш што у завяшчанш Ю.Е. Гiльзена быу прадублiраваны зашс з "апошняй вол!" яго бацьк наконт абавязковага вызвалення усiх тутэйшых сялян ад прыгону i выдзялення штогод да паловы даходау на утрыманне шпiталяу, "распаусюджванне навук ды выхаванне збяднелых дзяцей" (апекуном фундуша абвяшчауся кароль Станюлау Аугуст) [19, с. 393]. Таим чынам, было вща-вочна, што на наступнага уладара Асве! ды Пельмонта ускладвалюя сур'ёзныя абавязк1, як1я К.К. Плятэр быу проста не у стане ажыццявщь (акрамя шшага неабходна было яшчэ i прыняць расшскае грамадзян-ства). У вышку ён прыняу рашэнне перадаць !х ва уласнасць сям'! Шадурск1х (ктенты Плятэрау на
працягу некальшх пакаленняу). Пры гэтым трэба адзначыць, што дадзены шляхецк род паходз1у з Лю-бельскага ваяводства (з Шадурак каля Наленчова), але здауна асеу у 1нфлянтах 1 цэлы шэраг яго прад-стаушкоу нават увайшл1 у псторыю - палкоушк каралеуск Мшалай Шадурсш служыу камендантам замка у Рэчыцы у час вайны са Швецыяй у 1600 - 1602 гадах, а Стэфан Шадурсш - займау пачэсную пасаду асабютага сакратара Жыпмонта III Вазы [20, с. 197].
Пры гэтым выбар К.К. Плятэра быу абумоулены найперш тым, што сястра Яна Аугуста Пльзэна, Каралша Ядвйа, была замужам за падстаростай шфлянцшм Францыскам Янам Шадурсшм, 1 так1м чынам яго сын Сташслау пр^1ходз1уся Ю.Е. Пльзену таксама стрыечным братам. Ды 1 для выканання дабрачын-ных артыкулау завяшчання гэтая кандидатура падыходзша вдэальна. Па-першае, мела месца асабютае знаёмства з Пльзэнам1 - Ян Аугуст фшансавау яго навучанне у славутым парыжсшм калепуме св. Людо-вша Вялшага, а у свще Юзафа Ежы ён выконвау абавязк1 мкьёнаржа дворскага (капелана). Па-другое, С. Шадурск з'яуляуся вядомым тагачасным фшосафам 1 пэуны час нават выкладау у Вшенскай езущкай акадэмп [21, с. 392]. На жаль яго смерць у 1789 годзе перакрэслша гэтыя планы, а гшьзенаусшя маёшта у рэшце рэшт дасталюя шамбелянам каралеускiм Ь-нацш 1 Юзафу Шадурск1м (сыны брата Сташслава - ха-рунжага шфлянцкага Яна), як1я паабяцал1 выконваць усе азначаныя у завяшчанш абавязк1 1 клапацщца аб далейшым развщш дабрачыннай ды асветнщкай справы у пауночна-усходняй Беларус [22, с. 390 - 391]. Трэба адзначыць, што таю паварот падзей паспрабавал1 аспрэчыць прадстаушш згаданага вышэй Iдзiя Пльзена, але 25 верасня 1796 года Полацк Сумленны суд пацвердз1у правамоцнасць завяшчання (сам !дзш памёр у 1800 годзе, не пашнуушы нашчадкау) [23, арк. 16 - 16адв].
Першапачаткова прыбытк з маёнткау Ю.Е. Пльзена былi размеркаваны памiж Полацшм езущшм калегiумам (55 штогадовых стыпендый збяднелым вучням) i Краслаускай каталiцкай духоунай семша-р^1яй (дадатковае фiнансаванне у памеры 1,3 тыс. руб. срэбрам штогод). Аднак нельга было казаць, што братоу-мецэнатау цалкам задавальняла падобнае расходванне дабрачынных сродкау - неаднаразова iмi уздымалася пытанне аб адкрыцш у краi новых навучальных устаноу. Так, як только стала вядома аб хут-к1м закрыццi ваенных вучылiшчау у Вiльнi i Гродна у Пецярбург было нак1равана у 1805 годзе хадай-нiцтва аб заснаванш у Асвеi кадэцкага корпуса. Але дадзеную прапанову адвергла як шраунщтва Вiлен-скай навучальнай акруп (спадзявалася атрымаць фундуш для уласных патрэб), так i мiнiстры унутраных спрау ды народнай асветы (не падабалася аддаленасць мястэчка) [24, арк. 100 - 111].
Пры гэтым дзяленне гшьзенаускага фундуша пам1ж езуиаш i мiсiянерамi таксама не задавальняла чыноушкау у Вiльнi, бо пры ташм раскладзе грошы iшлi у непадкантрольн^гя iм навучальн^гя установы. У вышку у 1808 годзе Вшенская камiсiя па фундушах узбудзiла справу супраць стаушага у Расiйскай iмперыi стацк1м саветнiкам i маршалкам шляхты Вщебскай губернi Ю. Шадурскага (брат Ь-нацш у гэты час ужо памёр) i выклiкала яго на сваё паседжанне. Апошнi, аднак, разумеючы рэальную пагрозу страты фундушавых сродкау, узамен фшансавання полацкiх езуiтау у гэтым жа 1808 годзе заснавау канв^т для збяднелай моладзi пры Забяльсшм павятовым вучылiшчы (знаходзiлася у згаданай вышэй в. Валынцы). Штогод тут утрымлiвалася каля 50 выхаванцау, для як1х у кляштары арандавалася 2 асобных будынкi, а таксама наймалюя дадатков^гя настаунiкi сучасных замежных моу i танцау. На сродш фундатара канвiк-тарам набывалася адзенне, харчаванне, кнiгi, школьн^1я прылады (папера, чарнiл^I, алоук1, фарбы), а таксама усё тое, што яны "по бедности своей не в состоянии иметь собственное" [25, арк. 1 - 4]. Нармаль-нае функцыянаванне канв^та забяспечвалi 6 слуг з прыгонных сялян Ю. Шадурскага. Акрамя таго, пры неабходнасцi ён наймау дадаткова рамеснiкау, пераплётчыка i доктара - "до распоряжения которыми училище не смеет даже касаться" (за выключэннем апошняга). Асобныя сродк1 iшлi i на паляпшэнне вучэбна-матэрыяльнай базы самой дамiнiканскай школ^1 - было набыта абсталяванне для фiзiчнага i хiмiчнага ка-бiнетау, папаунення бiблiятэкi, калекцый нумiзматыкi мшералау [26, арк. 100]. За расходаваннем сродкау i належным утрыманнем iнтэрната сачыу прызначаны Ю. Шадурсшм "дворянин благонравный", а за тлумачанне канвжтарам усяго "нужного по учебным предметам" адказвала некалькi вучняу старэйшых класау, як1я таксама абiралiся графам. У цэлым жа на дадзеную навучальную установу штогод Ю. Шадурсш расходавау каля 5 тыс. руб. срэбрам, а таму палiчыу прэтэнзи Вiльнi беспадстаунымi i на слуханне сваёй справы у Вiльню не паехау. Трэба адзначыць, што пэуная рац^гя у яго паводзiнах безумоуна была, бо ён i так з'яуляуся буйнейшым мецэнатам у межах Вшенскай навучальнай акруп. Ды i стауленне кiраунiцтва апошняй да асветнщкай дзейнасцi дамiнiканцау у Валынцах было вельмi станоучым. Тутэйшая школа мела 3 класы з 6-гадов^гм тэрмшам навучання, 6 настаунiкау, каля 80 выхаванцау i лiчылася адной з леп-шых у рэгiёне. Пацверджаннем апошняга стала наданне ёй iмператарскiм указам у 1811 годзе статусу 6-класнай гiмназii - першы выпадак у дачыненнi да ордэнск1х публiчных школ у Беларусi [27, арк. 1 - 3].
У Вшьш, аднак, былi вельмi незадаволены самастойным распараджэннем фундушам Ю. Шадурск1м. Падобнага меркавання прытрымлiвауся i куратар навучальнай акруп кн. А. Чартарыйсш, яш у канцы 1810-х гадоу распачау захады па удасканаленню арганiзацыi школьнай справы у цэлым i размеркаванш фiнансау у прыватнасцi. У вышку Вшенская фундушавая камiсiя палiчыла неабходным узяць кантроль за размеркаваннем прыбыткау з былых маёнткау Ю.Е. Пльзена пад уласны кантроль, а таму у 1818 годзе
наклала на 1х арышт. У адказ на таи крок улад Ю. Шадурск1 распрацавау новы план выкарыстання фун-душавых сродкау. Трэба адзначыць, што пасля выгнання езуiтау у 1820 годзе за межы Расшскай iмперыi 1 закрыцця Полацкай акадэмп у адукацыйнай справе усходняй Беларуа узшкла "свабодная шша", якую 1мкнул1ся запоунщь шшыя манасшя ордэны. Пры падтрымцы гаспадара Асве1 у канцы 1821 года лиоусш правшцыял дамшканскага ордэна Цяцерскi звярнууся да мiнiстра народнай асветы князя А. Галщына з прапановай адкрыць на месцы Забяльскай дамшшанскай пмнази акадэмiю з багаслоусшм, фiласофскiм 1 фшалапчным факультэтамi. На жаль, гэты праект не быу падтрыманы у Пецярбургу, а права на заснаван-не у рэпёне вучылшча з курсам навук, набл1жаным да лщэя, было прадастаулена пярам, як1я адчынш яго у Полацку [28, арк. 1 - 15].
Правал вдэ1 заснавання Забяльскай дамшанскай акадэмп зноу востра пастаиу пытанне наконт далейшага лёсу фундуша Ю.Е. Пльзена. У 1823 годзе было вырашана, што на асветнщшя справы у да-лейшым будзе выдзяляцца 4/7 фундуша, на утрыманне шшталяу ды прытулкау Прыказам грамадскага апекавання - 2/7, а на падтрымку вызваленых ад прыгону гшьзенаусшх сялян - 1/7 [29, с. CXLV]. Разам з тым такое дзяленне сродкау выклшала вялЫя пярэчанн1 1 неузабаве фундуш быу падзелены шакш: 2/5 - на асвету, а астатняе - "на богоугодные предметы". Але тольш далейшыя перамовы В1льн1 1 Пецярбурга прывял1 да дасягнення кампрам1су. У 1824 годзе было вынесена агульнае рашэнне аб тым, што палова прыбыткау з маёнткау Ю.Е. Пльзена павшна юш на "поощрение наук и художеств, воспитание юношества бедных дворян", а астатшя грошы аддавацца Прыказам грамадскага апекавання на "постройку новых и улучшение существующих госпиталей, пособие бедным разорённым и неимущим, находящимся в деревнях" [30, арк. 18].
У адказ на гэта Ю. Шадурсш у сярэдзше 1820-х гадоу прапанавау Мшстэрству народнай асветы увесь фундуш сканцэнтраваць у Асве1, дзе адкрыць "Институт графа Гильзена", у як1м бы адукацыю ат-рымл1вал1: "дети обоего пола бедных дворян католического вероисповедания". Для хлопчыкау, ад яшх патрабавалася пры паступленш прад'явщь "свидетельство о дворянстве и о бедности", тут меркавалася аргашзаваць 3-класнае аддзяленне з 6-гадовым тэрмшам навучання на 42 месцы з пмназ1чным курсам навук (Закон Божы, мараль, чысташсанне, маляванне, матэматыка, архгтэктура, свяшчэнная 1 свецкая псто-рыя, геаграф1я, рыторыка, лопка, ф1з1ка, фшасоф1я, прыродазнауства, м1фалопя, аграном1я, старажытна-грэчаская, лацшская, руская, польская, французская 1 нямецкая мовы). Прычым, тыя з 1х, хто атрымау бы дыплом аб "отлично-успешном окончании", мага паступаць у Пепярбургси ушверсиэт. У сваю чаргу аддзяленне для дзяучат мела больш вузкую вучэбную праграму (Закон Божы, мараль, чысташсанне, маляванне, арыфметыка, свяшчэнная 1 свецкая псторыя, геаграф1я, прыродазнауства, рукадзелле, руская, польская, французская 1 нямецкая мовы) 1 было разл1чана на 21 вучанщу. Таксама пры шстытуце меркавалася адчынщь прыходскае вучылшча для дзяцей тутэйшых сялян, дзе б яны вучыл1 напамяць катэ-х1з1с, а таксама засвойвал1 асновы рускай 1 польскай граматык1, 4 арыфметычных праилы 1 пачатковыя звестк1 па земляробству ды хатняй гаспадарцы. Для забеспячэння дзейнасщ гэтых навучальных уста-ноу Ю. Шадурси выдзяляу 12,5 тыс. руб. штогод (50 тыс. руб. ас1гнацыям1) з прыбыткау фундуша Адамау, Юстышянау, Дзедзш, Засцецын 1 Армей, яия знаходзшся у Себежсшм павеце Вщебскай гу-берн [31, арк. 24 - 29].
Дадзеная прапанова 22 красавша 1826 года разглядалася у Вучоным кампэце Галоунага упраулення вучылшч у Пецярбургу 1 была у цэлым адобрана. Мшютр народнай асветы даслау яе на зацвярджэнне у Савет Мшютрау, але той адразу адмов1уся яго разглядаць 1 21 верасня гэтага ж года нашравау дакумент на экспертызу мшютру унутраных спрау "для предоставления по оному его мнения". У сваю чаргу апош-ш адзначыу, што неабходна правесш больш дэталёвае расследаванне, бо у справе юнуе два супрацьлеглых рашэння Полацкага Сумленнага суда (1796) 1 Вшенскай фундушавай кам1сп (1824). У вышку тольш ра-шэннем Сената ад 29 студзеня 1827 года была афщыйна адобрана прапанова гаспадара Асвег "Предоставить уже всё с сей стороны Шадурскому на совесть и не возлагая на Правительство иной обязанности, кроме наблюдения, дабы учреждённые заведения не были противны общим постановлениям". Што ж датычыцца узшкшых супярэчанняу наконт рашэнняу азначаных вышэй устаноу, то тут справа вельм1 зацягнулася, 1 тольк1 27 лктапада 1833 года Сенат вырашыу прызнаць правамерным пастанову Полацкага Сумленнага суда, а адпаведны дакумент Вшенскай фундушавай кам1сп "уничтожить" [32, арк. 19, 30 - 32].
Не чакаючы завяршэння гэтай бюракратычнай пяганшы, Ю. Шадурск1 па уласнай шщыятыве ад-крыу у Асве1 мужчынскае мю1янерскае вучылшча (выдзяляу не менш 6250 руб. срэбрам штогод). У 1830 годзе тут было 50 выхаванцау, што жыл1 "небогато, но безопасно от всяких нужд". Звычайны тэрмш знаходжання у 1м вызначауся у 2 гады, пасля чаго няздольных юнакоу выключал1 "чтобы они не заграждали пути могущим быть образованными", а апошшх пераводзш да шярау у Полацк щ да дамшшанцау у Валынцы. Пачала працу у Асве1 1 жаночая пачатковая школа, у якой мелася 20 стыпендый ад гаспадара мястэчка (выдзяляу не менш 1250 руб. срэбрам штогод). Тутэйшыя выхаванш знаходзшся пад наглядам сясцёр мшасэрнасш 1 был1 "также ограждены от всех недостатков и нужд". Шмат было зроблена 1 у дачыненш да "богоугодных предметов". Таксама у Асве1 з канца 1820-х гадоу пачал1 працаваць: лазарэт для збяднелых людзей, "помещаемых пристойно как при осмотре, так и по нуждам их"; шшталь на
60 ложкау для "престарелых и увечных"; багадзельня на 45 месцау. Для iх абслугоування былi наняты доктар, хiрург, цырульшк, створана вялiкая аптэка i "пристойная кухня" [33, арк. 12 - 13адв].
Разам з тым галоуная вдэя Ю. Шадурскага наконт заснавання "Института графа Гильзена" у Асвеi, нягледзячы на прынцыповую згоду Пецярбурга, не знайшла належнага водгуку у мясцовых чыноУнiкау. Спачатку бурлiвыя падзеi 1830 - 1831 гадоу увогуле адклалi гэтую справу. Пасля ж падаулення нацыянальна-вызваленчага паустання гаворка аб асобнай навучальнай установе для каталщкай моладзi ужо увогуле не магла ющ. У 1833 годзе папячыцель Беларускай навучальнай акругi Г. Карташэусш пiсау Ю. Шадурскаму, што ён згодны на заснаванне у Асвеi свецкай сярэдняй школы, але з меншай, чым планавалася, колькасцю стыпендый для збеднелых шляхцiчау. Аднак ужо праз год вучылшчныя улады перадумалi i "раiлi" мецэнату усе грошы укласцi у аргашзацыю у Полацку дзяржаунага павятовага вучылiшча [34, арк. 19].
У 1834 годзе у Асвеi змянiуся гаспадар - пасля смерщ бацькi яго справу працягнуу сын Iгнацiй, як1 атрымау блiскучую адукацыю у Швейцарыi. Ён дау згоду на перавод уах сродкау у Полацк, але у Пецярбургу ужо вырашыл^ што лепш было б аргашзаваць у Вщебску пры мужчынскай гiмназii Шляхетны панаён. Прычым абавязковай умовай яго адкрыцця было патрабаванне мiнiстра народнай асветы С. Уварава закрыць Асвейскае мiсiянерскае вучылiшча i Забяльскую дамiнiканскую пмназш. Наконт апошняй Г. Карташэускаму з Пецярбурга пiсалi асобна - яна "не соответствует нынешнему училищному плану и должна бы быть давно уже закрыта подобно прочим", бо "раздвояет дух и направление воспитания". Ь-нацш Шадурсш быу вымушаны i на гэту "прапанову" улад пагадзщца, але з пэу-нымi агаворкамг Па-першае, з 12,5 тыс. руб. срэбрам ён пераводзiу у Вщебск тольк1 5 тыс. руб. на 40 стыпендый для збяднелых асоб, яшх асабiста будзе абiраць з тку падаушых заяву на залiчэнне. Па-другое, у Асвеi застанецца працаваць жаночае пачатковае вучылiшча сясцёр мшасэрнасщ з фшанса-ваннем у памеры 1250 руб. срэбрам штогод. Па-трэцяе, 2250 руб. срэбрам штогод будзе выдзяляцца на дзейнасць у Асвеi прыходскай школы для сялян. Па-чацвёртае, яго збяднелыя сяляне будуць атрымль ваць штогадовую дапамогу у памеры 2250 руб. срэбрам. Па-пятае, 1150 руб. срэбрам пойдзе на утры-манне у Асвеi лазарэта, штталя i багадзельнi. Кiраунiцтва Беларускай навучальнай акруп адобрыла меркаваннi I. Шадурскага. У кастрычшку 1837 года з iм было падпiсана афщыйнае пагадненне аб пера-водзе гiльзенаускага фундуша у Вщебскую мужчынскую пмназш. Пры гэтым мiсiянерскую школу у Асвеi закрылi адразу ж, а дамшшанцам было дазволена завершыць цякучы вучэбны год; Забяльская пм-назiя канчаткова была лiквiдавана у чэрвенi 1838 года, а яе маёмасць разрабавана [35, арк. 66].
Пры гэтым неабходна адзначыць, што узаемаадносшы русшх улад i I. Шадурскага паступова змянялiся. Калi у час паустання 1830 - 1831 гадоу ён захавау вернасць царызму, за што атрымау званне камер-юнкера iмператарскага двара, то у 1840-я гады яго ужо называлi адным з лщэрау антыурадавай шляхецкай апазiцыi у заходшх губернях - па звестках палщын граф падтрымлiвау рэгулярныя кантакты з князем А. Чартарыйсшм у Парыжы. Яго ж рэзщэнцыя у Асвеi выглядала "хутчэй як сталiца удзельнага княства, чым рэзщэнцыя лiтоУскага пана" [36, с. 389]. У вышку улады iмкнулiся як мага больш узмацнщь уласны кантроль за размеркаванне фундушавых сродкау. У 1843 годзе была створана спецыяльная Камiсiя для апекi i захавання фундуша Гiльзенау-Шадурскiх, якая ажыццявша поуную рэвiзiю маёнткау i у 1845 годзе адзначала, што разам яны прыносяць штогадовы прыбытак у памеры 24 тыс. руб. срэбрам, але палова з iх сыходзщь на выплаты працэнтау па розных пазыках гаспадара, а таксама на утрыманне адштстрацып. З астатнiх грошау только 5 тыс. руб. срэбрам штогод вдзе на асвету - пры Вщебскай гiмна-зii быу утвораны "Канвикт Гильзенов-Шадурских" (узамен першапачаткова запланаванага Шляхетнага пансiёна). Грошы ж, выдзеленыя на адкрыццё прыходскай школы для сялян, а таксама на утрыманне жа-ночага вучылiшча сясцёр мшасэрнасщ (зачынена у 1843 г. згодна указу аб забароне каталщшм ордэнам трымаць жаноч^1я пансiёны), вдуць выключна на дапамогу збяднел^1м сялянам [37, арк. 446 адв., 449, 459]. Разам з тым штосьш змянщь у гэт^1м Камiсiя была не у стане з-за згаданага раней рашэння Сената 1827 года, яш пак1дау усе справы "на совесть" гаспадароу фундуша. Так, напрыклад, у 1843 годзе С. Савiч, якая тр^1мала у В1цебску Узорны жаночы пансiён, прасiла папяч^1целя Беларускай навучальнай акруп Я. Грубера перавесш ёй 1250 руб. срэбрам штогод з л^вдаванага Асвейскага жаночага вучылшча для утрымання на iх 10 шляхцянак (узамен 22 у Асве^. Але I. Шадурск1 выказауся супраць: "Образцовый пансион по своему назначению... есть приличный для более достаточных дворянских дочерей - но для бедных был бы вовсе не свойственным, ибо получив высшее образование и возвратясь в недра бедных своих фамилий - привыкнув к лёгкой роскоши житья и более просвещённое имея обо всём понятие, не захотят жить долее разделяя скудный кусок хлеба или быть может содержать себя и родителей работая собственными руками на дневное пропитание - да и несчастные родители не будут знать, куда девать дочерей учёных, но отвыкших от трудолюбия и от неудобств бедности". У заключэнш ж ён шсау: "Я совестью обязан охранять способы, как доставлять сколь возможно большему количеству бедных дворянок воспитание, которое не отвлекая их мыслей ниже желаний обыкновенного быта". У вышку вучылшчныя улады былi вымушаны пагадзщца на адкрыццё у Асвеi прыходскага вучылшча для дзяучат [38, арк. 411, 420].
Ташм чынам, замест таго каб на завешчаныя Я.А. ды Ю.Е. Гiльзенамi каласальныя фшансавыя сродк правесцi сапраудную асветнiцкую рэформу ва Усходняй Беларусi, дзяржауныя улады пащху злiквiдавалi нават тое, што было зроблена. Усяго праз паустагоддзе пасля знiкнення гэтага слаунага роду па сутнасщ быу знiшчаны i iх фундуш. Пры гэтым утвораны пры Вiцебскай мужчынскай гiмназii канвiкт Гшьзенау-Шадурсшх нельга разглядаць як штосьцi вельмi важнае i iстотнае у справе пашырэння айчын-най асветы. Па-першае, ён быу разлiчаны ужо тольш на 40 выхаванцау (10 - 15 % ад уах). А па-другое, гэтыя грошы (у лепшыя гады сума даходзiла да 7 тыс. руб.) не аказвалi значнага уздзеяння - ад дзяржавы штогод гiмназiя атрымлiвала звыш 50 тыс. руб. Трэба прауда адзначыць, што Шадурсшя (пасля смерцi Iгнацiя у 1853 годзе сродкаш распараджалася яго сястра Казiмiра, а з 1856 года яе стрыечны брат Мкалай з сынам) працягвалi спробы нейшм чынам змянiць становiшча. У 1845 - 1853 гадах для канвшта у Вiцебску быу набыты i адрамантаваны асобны будынак на Смаленскай вулiцы (каля касцёла св. Антоня). Верагод-на, яны марылi аб утварэнш на яго базе неузабаве новай навучальнай установы. Але i гэтыя захады былi рашуча адхшены гiмназiчным кiраунiцтвам - летам 1866 года дырэктар Вiцебскай гiмназii Н. Арнольд дабiуся у Пецярбургу дазволу на "рэаргашзацыю" канвiкта Гiльзенау-Шадурскiх у "агульную кватэру", што азначала замену асобнага штэрната з дадатковымi выкладчыкамi на звычайныя стыпендш, якiя размяркоувалюя з улiкам пажаданняу гiмназiчнага к1раутцтва памiж збяднелым выхаванцамi [39, с. 138].
Пры ташм развщщ падзей Шадурск1я увогуле страцiлi зацiкауленасць да справы пашырэння асветы. Ды i час ужо быу не той - развщцё кашталютычных адносш i хвалi рэпрэсiй падарвалi магутнасць тутэйшай шляхты i знiшчылi у Беларусi дух дабрачыннага фундатарства, яшм яна славшася у перыяд юнавання Рэчы Паспалiтай. У новых умовах гаспадарання былыя гiльзенаускiя маёнтк1 паступова пачалi прыходзiць у заняпад. З улшам гэтага сродкi ад Шадурсшх у Вiцебскую гiмназiю сталi паступаць усё ра-дзей. Такое становшча хвалявала шмат каго у кра! Напрыклад, псторык П. Стральцоу у 1903 годзе выступу са спецыяльным дакладам аб гшьзенаусшм фундушы на rубернскiм сельскагаспадарчым сходзе у Дзвiнску. Сярод iншага у iм ён заклiкау улады змянiць свае адносшы да Беларусi у цэлым i азначаных сродкау у пры-ватнасцi ды адчынщь на iх у рэшце рэшт у кра1 унiверсiтэт цi хаця б палпэхшчны iнстытут [40, с. 17 - 19].
Здавалася, што для падобнага развщця падзей ёсць усе падставы. У пачатку ХХ стагоддзя Мшь стэрства народнай асветы узбудзiла крымшальную справу супраць тагачасных уладароу Асвеi - братоу Мiкалая i !вана Шадурскiх - наконт не выканання iмi узятых на сябе дабрачынных абавязкау. Рашэннем суда у 1907 годзе былыя гiльзенаускiя маёнткi перайшлi у ведзянне казны, а Шадурсшя былi вымушаны вярнуць недаплачаныя 200 тыс. руб. Але доугачаканага адкрыцця вышэйшай навучальнай установы так i не адбылося. Палова сродкау пайшла на будаунiцтва новага корпуса Вщебскай мужчынскай гiмназii i стыпендыi лепшым выхаванцам, а астатнiя на аргашзацыю у горадзе рэальнага вучылiшча, якое пачало сваю дзейнасць у кастрычшку 1911 года [41, арк. 1 - 13об.]. Першапачаткова яно мела падрыхтоучы 1 4 асноуныя класы (да 1916 г. адкрыты яшчэ тры) i знаходзiлася на Гогалеускай вулiцы у арэндаваным у купца Пшчулша будынку. На утрыманне вучылiшча дзяржава выдзялша 26 тыс. руб. штогод, бо пра-цэнтау з катталау Гiльзенау-Шадурскiх (3,3 тыс. руб. штогод) было яуна не дастаткова. Да 1917 года на чале гэтай навучальнай установы знаходзiуся вядомы гiсторык У.К. Краснянск1, а у штат вучылiшча ува-ходзiлi 3 законанастаушш, 10 выкладчыкау, памочнiк класнага настаунiка, урач i дантыст. Сярод iх былi выпускнiкi унiверсiтэтау Пецярбурга, Кiева, Харкава, Казанскай праваслаунай духоунай акадэмii, Пецяр-бургскага гiсторыка-фiлалагiчнага шстытута, Вiленскiх настаунiцкага яурэйскага iнстытута i вышэйшага Марыiнскага вучылiшча, Пензенскага мастацкага вучылшча, Магiлёускай праваслаунай духоунай семь нарш, Вiленскага юнкерскага вучылшча i г. д. Вучылася ж у рэальным вучышшчы у 1911 - 105 чалавек, 1914 - 178, 1915 - 227 [42, с. 83 - 84]. На жаль, пасля усталявання савецкай улады яно было рэаргаш-завана у звычайную агульнаадукацыйную школу, а шматпакутны гшьзенаусш фундуш знiк разам з пры-ватнай уласнасцю.
Заключэнне. Завершылася яшчэ адна старонка айчыннай гiсторыi, якая пры шшых абставiнах магла сусветна праславiць не тольш Асвею, але i усю Беларусь. Сапрауды, па аб'ёму катталау фонд Гшьзенау-Шадурсшх мала у чым саступау бы зараз знакамiтай Нобелеускай прэмii (пры належным ш-раунщтве). Прычым яго арыентацыя на развщцё асветы i сацыяльныя праграмы дазволша б гэтым дабра-чынным установам удала суiснаваць i гарманiчна дапауняць адзiн аднаго. На жаль, падзеi пайшлi па шша-му крунку, i зараз прозвiшчы беларуск1х "Нобеляу" практычна забыты. Застаецца тольк1 спадзявацца на тое, што у далейшым спуацыя зменецца i Ян Аугуст ды Юзаф Ежы Гiльзены яшчэ будуць атаясамлiвац-ца з традыцыйнай беларускай дабрачыннасцю i мiласэрнасцю, а у адноуленым Асвейск1м палацы Ганаровы камiтэт калi-небудзь уручыць "ГiльзенаУскiя прэмп" у розных галiнах навукi i мастацтва.
ЛIТАРАТУРА
1. Каханоусш, Г.А. Да пытання аб беларуск1м мецэнацтве у XVI - XVIII стст. / Г.А. Каханоусш // Беларуака-АШагиШешса. Кн. 2: Фармiраванне i развщцё нацыянальнай самасвядомасцi беларусау. -Мшск: Нац. нав.-асв. цэнтр iмя Ф. Скарыны, 1992. - С. 101 - 105.
2. Скеп'ян, A.A. Рaзвiццë мeцэнaцтвa y Вялшм княстве ЛiтоУскiм / A.A. Скеп'ян // Весш HAH Бeлapyсi. -Cep. гyмaнiт. гавук. - 2000. - № 2. - С. 62 - 66.
3. Koscialkowski, S. Z dziejow ofiarnosci na rzecz nauki i nauczania na Litwie / S. Koscialkowski // Nauka Polska: w 8 t. - Warszawa: Wyd-wo M. Arcta, 1925. - T. 5. - S. 241 - 296.
4. Lempicki, S. Opiekunowie kultury w Polsce / S. Lempicki. - Warszawa: PWKS, 1938. - 90 s.
5. ПaзднякоУ, В. Гшьзены / В. ПaзднякоУ // Энцыктапедыл гiстоpыi Бeлapyсi: y 6 т. - Т. 6. Ч. 2. - Мшск: БелЭн, 2003. - С. 366.
6. Manteuffel, G. Ksiçstwo Inflanckie XVII i XVIII stulecia. Przeglad wybitniejszych jego postaci / G. Manteuffel. -Kraków: Druk. W. Anczyca i Spólki, 1897. - 46 s.
7. Rostworowski, E. Hylzen Jan August / E. Rostworowski // Polski Slownik biograficzny. - T. 10. - Warszawa-Kraków: Wyd-wo PAN, 1962 - 1964. - S. 128 - 129.
8. Rostworowski, E. Hylzen Jerzy Mikolaj / E. Rostworowski // Polski Slownik biograficzny. - T. 10. -Warszawa-Kraków: Wyd-wo PAN, 1962 - 1964. - S. 130.
9. Cлюньковa, ИЛ. Мотастьфи восточной и зaпaдной тpaдиций / ИЛ. Cлюньковa. - М.: ^огресс-Тpaдиция, 2002. - 600 с.
10. Бeз-Kоpнилович, М.О. Истоpичeскиe сведения о пpимeчaтeльнeйшиx мeстax в Бeлоpyссии с даисо-вокyплeниeм и даугт сведений к ней же относящиxся / М.О. Бeз-Kоpнилович. - СПб.: Тип. 3-го отд. собственной его Имп. вeличeствa кaнцeляpии, 1855. - 355 с.
11. Aлiсeйчык, У.В. Maнaстыpскi шпiтaль / У.В. Ллюейчык // Збоp помнiкaУ riстоpыi i кyльтypы Бeлapyсi / пaд pэд. С.В. Mapцэлeвa [i шш.]. - Biцeбскaя вобл. - Miнск: БелСЭ, 1985. - С. 162.
12. Rostworowski, E. Hylzen Jan August / E. Rostworowski.
13. Биpaло, A.A. Философские пpоблeмы в туке эпоxи Пpосвeщeния в Бeлоpyссии и Литве / A.A. Биpaло. -Минск: Изд-во БГУ, 1979. - 160 с.
14. Rostworowski, E. Hylzen Józef Jerzy / E. Rostworowski // Polski Slownik biograficzny. - T. 10. -Warszawa-Kraków: Wyd-wo PAN, 1962 - 1964. - S. 130 - 132.
15. Kyлaгiн, A. Пя колiшнix мaëнткax / A. Kyлaгiн // Cтpaчaнaя OTan^ira; укгад. Т.В. Гaбpyсь. - Мшск: Бeлapyсь, 2003. - С. 169 - 235.
16. Фeдоpyк, A.Т. Caдово-пapковоe искусство Бeлоpyссии / A.Т. Фeдоpyк. - Минск: Уpaджaй, 1989. -247 с.
17. Manteuffel, G. Ksiçstwo Inflanckie XVII i XVIII stulecia / G. Manteuffel.
18. Zielinska, S. Plater Kazimierz Konstanty / S. Zielinska // Polski Slownik biograficzny. - T. XXVI/4. - Z. 111. -Warszawa-Kraków: Wyd-wo PAN, 1987. - S. 665 - 672.
19. Живописнaя Россия. Отечество нaшe в его земельном, истоpичeском, племенном, экономическом и бытовом зтачении: в 12 т. / под общ. peд. П.П. Ceмeновa. - СПб.: Тип. М.О. Bольфa, 1881 - 1901. -Т. 3: Литовское и бeлоpyсскоe Полесье / A.K. K^rap [и да.]. - 1882. - 490 с.
20. Ciechanowicz, J. Rody rycerskie Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego: w 5 t. / J. Ciechanowicz. - Rzeszów: FOSZE, 2001. - Т. 5. - 2001. - 497 s.
21. Grzebien, L. Szadurski Stanislaw / L. Grzebien // Polski Slownik biograficzny. - T. XLVI/3. - Z. 190. -Warszawa-Kraków: Wyd-wo PAN, 2009. - S. 392 - 393.
22. Haratym, A. Szadurski Jan / A. Haratym // Polski Slownik biograficzny. - T. XLVI/3. - Z. 190. - Warszawa-Kraków: Wyd-wo PAN, 2009. - S. 390 - 392.
23. Haционaльный истоpичeский apxrn Бeлapyси в Минске (БИЛЕ в Минске). - Фонд 3157. - Оп. 1. -Д. 15. Пepeпискa с Mинистepством нapодного даосвещения, смоленским, витебским и могилëвским гyбepнaтоpaми об использовaнии фyндyшa гр. Гильзега, зaвeщeнного нa воспитaниe бeдныx двоpян пpи Зaбяльской доминикaнской гимнaзии и пepeводe конвиктa в Витебск, 1830 - 1849 гг.
24. HИAБ в Минске. - Фонд 2001. - Оп. 1. - Д. 3. Угазы Ceнaтa. Пpeдписaния Mинистepствa внyтpeнниx дел о сбоpe подaтeй с eвpeeв, об yчpeждeнии вpeмeнной комиссии о воeнныx yчилищax и да., 1805.
25. HИAБ в Минске. - Фонд 3157. - Оп. 1. - Д. 15.
26. HHAE в Минске. - Фонд 2507. - Оп. 1. - Д. 1. Ведомости и отчëты о состоянии Зaбяльской гимгазии и конвикга Гильзeно-Шaдypскиx зa 1820 - 1829 гг.
27. Российский госyдapствeнный истоpичeский apxив в Caнкт-Пeтepбypгe (РГИA). - Фонд 733. - Оп. 62. -Д. 208. Дело о возведении Зaбяльского доминикaнского yчилищa в paнг гимнaзии, 1811 г.
28. РГИA. - Фонд 733. - Оп. 62. - Д. 516. ^оект Зaбяльской доминиганской aкaдeмии, 1820 - 1827 гг.
29. Cбоpник сведений о сpeдниx учебный зaвeдeнияx Виленского yчeбного о^уга / под peд. H. Cepra^ евского [и дp.]. - Вильга: Тип. М.Р. Роммa, 1873. - 376 с.
30. HHAE в Минске. - Фонд 3157. - Оп. 1. - Д. 15.
31. HHAE в Минске. - Фонд 3157. - Оп. 1. - Д. 15.
32. НИАБ в Минске. - Фонд 3157. - Оп. 1. - Д. 15.
33. НИАБ в Минске. - Фонд 3157. - Оп. 1. - Д. 15.
34. НИАБ в Минске. - Фонд 3157. - Оп. 1. - Д. 11. Переписка с Министерством народного просвещения, курляндским губернатором, Витебской, Могилёвской и Гродненской дирекциями училищ о введении 5-классных училищ вместо 4-классных, преподавании иностранных языков, преобразовании Динабургского уездного училища в гимназию, 1835 - 1850 гг.
35. НИАБ в Минске. - Фонд 3157. - Оп. 1. - Д. 7а. Дело о проекте использования фундуша гр. Гильзена на устройство училищ в Витебской губ., 1829 - 1843 гг.
36. Makarewicz, W. Szadurski Ignacy / W. Makarewicz, E. Orman // Polski Slownik biograficzny. - T. XLVI/3. -Z. 190. - Warszawa-Krakow: Wyd-wo PAN, 2009. - S. 388 - 390.
37. НИАБ в Минске. - Фонд 3157. - Оп. 1. - Д. 16. Переписка с Министерством народного просвещения, смоленским, витебским и могилёвским губернаторами об использовании фундуша гр. Гильзена, завещенного на воспитание бедных дворян при Забяльской доминиканской гимназии и переводе конвикта в Витебск, 1830 - 1849 гг.
38. НИАБ в Минске. - Фонд 3157. - Оп. 1. - Д. 178. Дело о фундуше гр. Гильзена на содержании в Витебской гимназии детей бедных дворян, 1843 - 1844 гг.
39. Сапунов, А. Историческая записка 75-летия Витебской гимназии / А. Сапунов. - Витебск: Тип. Губернского правления, 1884. - 177 с.
40. Пчэта, У.1. Пытанне аб вышэйшай школе на Беларуа у мшулым / У. I. Пчэта // Працы БДУ у Менску. -1928. - № 19. - С. 3 - 19.
41. НИАБ в Минске. - Фонд 2596. - Оп. 1. - Д. 22. Дело о доставлении разных сведений и срочных ведомостей и об открытии реального училища, 1911 - 1912.
42. Памятная книжка Виленского учебного округа за 1915 год. - Вильна: Тип. А. Сыркина, 1915. - 460 с.
nacmyniy 22.03.2011
FUNDS GILZENOV-SHADURSKIH IN BUSINESS OF A DEVELOPMENT OF EDUCATION IN EAST BELARUS OF THE END XVIII - THE BEGINNINGS OF THE XX-TH CENTERY
A. SAMUSIK
The scientific article is devoted a problem which remains till now behind frameworks of works of domestic and foreign researchers - histories of creation and use in school business of the end XVIII - the beginnings of the XX-th century of the largest in Belarus funds Gilzenov-Shadurskih. The historiography analysis has shown an insufficient level of scrutiny ofpatronage of arts in Rzecz Pospolita. With the account of it in work formation process funds against a political-economical life of the Belarus earths is tracked at this time. The analysis of archival sources has allowed the author to study comprehensively ways of distribution of means and their influence on position of separate educational institutions. Research of evolution of the relation of the authorities to private patronage of arts has given the chance to define specificity of development of an education system in region, and also the factors promoting its rapprochement with imperial school model. Became a subject of separate studying projects Shadurskih on transformation Оswеi into the large cultural-educational centre. In the end of article necessity of revival funds Gilzenov-Shadurskih as the significant charitable action of the international level is noted.
