CC BY
6Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
POEZiYADA ABBREViATURALARLA STRUKTUR Q8NA8T ESTETiK NiTQ AKTI KiMi V9 ONLARIN LiNQVOKULTUROLOJi XUSUSiYY8TL8Ri
KONUL HOSONOVA
Filologiya uzra falsafa doktoru https://orcid.org./0000-0001-8795-252X
Xulasa: Dunya xalqlarininpoetik ornaklarinda leksik vahidldr qrupundan olan abbreviaturlari da soz sanatkarlari §eir dilind gdtirir, onlari da obrazlar sistemina salib poetik qaya vd mundaricani ddrinddn duymagin va qavramanin ifadagisi kimi taqdim edirlar. Poeziyada qrafik §akla salinmi§ sozlarin - ixtisarlarin struktur qanaat prinsipi §aklinda verilmasi badii-poetik va estetik-uslubi istiqamatlara yonaldilir, oxumanin zovqunu gozal bir formada ox§amaq iqtidarinda olur. Mu§ahidalarimiz gostarir ki, dunyanin dil manzarasinda movcud olan abbreviaturlarin 90 faizi umumbadii saciyyalidir va bu qrafik vasitalarla i§aralanan leksik vahidlar qohum va muxtalif sistemlilarda ust-usta du§duklarina gora, universal murakkab leksik vahidlar hesab olunur, struktur qanaat prinsipi baximindan da qloballiq yaradir. Qrafik vasitalarin komayi ila yaradilan ixtisarlari -abbreviaturlari umumba§ari leksik vahidlar kimi da dayarlandirmak olar. Bela olan taqdirda idara, ta§kilat, tayyara, ma§in adlarinin qisaltmalari §aklinda verilmasi linqvistik qanaat prinsipi §artlandirir ki, bunlarin da demak olar ki, aksariyyati linqvokultural asaslidir, dil va madaniyyatin qar§iligi aspektindan qlobal onam da§iyir. Abbreviaturlar poeziya dili ugun spesifik saciyya kasb etmasa da, yeri galdikda, kontekstual - situativ maqamlarda bu linqvistik vahidlardan Azarbaycan, o siradan umumba§ari poeziyada istifada olunur ki, maqalada onlarin qanaat prinsipina uygun §akillarinin linqvokulturoloji aspektlari tasvir edilir.
Agar sozlar: Poeziya, linqvokulturoloji asaslar, qanaat prinsipi, struktur qanaat, qrafik forma, ixtisarlar, qisaltmalar, dunya dil modelinda universalliq.
STRUCTURAL ECONOMY WiTH ABBREViATiONS iN POETRY AS AN AESTHETiC SPEECH ACT AND THEiR LiNGUiSTiC AND CULTURAL CHARACTERiSTiCS.
KONUL HASANOVA
Doctor of Philosophy in Philology https://orcid.org./0000-0001-8795-252X
Summary In the poetic examples of the peoples of the world, the abbreviations from the group of lexical units are brought into the poetic language by the wordsmiths, and they are put into the system of images and presented as an expression of deep understanding and understanding of the poetic rock and content. In poetry, the use of graphical words - abbreviations in the form of the principle of structural economy is directed to artistic-poetic and aesthetic-stylistic directions, and is capable of enhancing the pleasure of reading in a beautiful form. Our observations show that 90 percent of the abbreviations that exist in the world's linguistic landscape are universal, and since the lexical units marked by these graphic means overlap in relatives and different systems, they are considered universal complex lexical units, and create globality in terms of the principle of structural economy. Abbreviations created with the help of graphic tools can be evaluated as universal lexical units. In such a case, giving the names of departments, organizations, airplanes, and machines in the form of abbreviations is determined by the principle of linguistic economy, most of which are linguistically based and have global importance from the aspect of language and culture. Although abbreviations do not have a specific characteristic for the language of poetry, when appropriate, these linguistic units are used in Azerbaijani and universal poetry in contextual-situational situations.
Key words: Poetry, linguistic and cultural foundations, the principle of economy, structural economy, graphic form, abbreviations, abbreviations, universality in the world language model.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
СТРУКТУРНАЯ ЭКОНОМИЯ АББРЕВИАТУР В ПОЭЗИИ КАК ЭСТЕТИЧЕСКОГО РЕЧЕВОГО АКТА И ИХ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ
КОНУЛЬ ГАСАНОВА
доктор философии по филологии https://orcid.org./0000-0001-8795-252X
Аннотация В поэтических примерах народов мира аббревиатуры из группы лексических единиц привнесены в поэтический язык мастерами-словачами, поставлены в систему образов и представлены как выражение глубокого осмысления и осмысления поэтический рок и содержание. В поэзии использование изобразительных слов-аббревиатур в виде принципа структурной экономии направлено на художественно-поэтическое и эстетико-стилистическое направления, способно усилить удовольствие от чтения в красивой форме. Наши наблюдения показывают, что 90 процентов аббревиатур, существующих в мировом языковом ландшафте, универсальны, а поскольку маркируемые этими графическими средствами лексические единицы пересекаются в родственных и разных системах, они считаются универсальными сложными лексическими единицами и создают глобальность в плане Принцип структурной экономии. Аббревиатуры, созданные с помощью графических средств, можно расценивать как универсальные лексические единицы. В таком случае присвоение названий ведомств, организаций, самолетов и машин в виде аббревиатур определяется принципом языковой экономии, большинство из которых имеют языковую основу и имеют мировое значение с точки зрения языка и культуры. Хотя аббревиатуры не имеют специфической характеристики для языка поэзии, в соответствующих случаях эти языковые единицы используются в азербайджанской и общечеловеческой поэзии в контекстуально-ситуативных ситуациях.
Ключевые слова: Поэзия, лингвокультурологические основы, принцип экономии, структурная экономия, графическая форма, аббревиатуры, аббревиатуры, универсальность в мировой языковой модели.
Dilin ba§a dü§ülmasinda onun insania, insanin bütün idrak proseslari (aql, tasavvür, tafakkür, darketma, mental) ila bagli cahatlar linqvokulturoloji, psixolinqvistika, falsafi dil^ilikla da baglidir. Dünya dil xaritasinda abbreviaturlarin formala§ma qaydalari ümumi qanunauygunluqlarla deyil, dilin obyektiv inki§afi ila bagli olaraq subyektiv müdaxila yolu ila yaranir. Har hansi bir dilda abbreviaturlari formala§diran leksik vahidlarin bütov soz formasinda deyil, harfi-qrafik vasita9ilarla i§aralanmasi §eir dilinda üslub da§iyicisi kimi funksionalla§ir, obrazli vahidlar 9ar9ivasinda poetik tapinti saciyyasi kasb edir. Ümumba§ari insanin subyektiv müdaxilasi naticasinda yaranmi§ abbreviaturlar - harfi i§aralanmalarin poeziya dilinda i§ladilmasi har §eydan avval, obrazliliqla bagli bir masaladir. Mas:
"AY"-lar, "ÍL"-hr ugur ba§imm üstdan, Üg yüz altmi§ be§ gün nizamla gdlir.
Raket qanadlarin girpintisindan Zaman saksakali, yer sdksdkdli (2,3,4)
Bu poetik matnda "AY" va "ÍL" abbreviaturlari tayyara markasinin adini bildiran qisaltmalar olub, matna ela ustaliqla yerla§dirilmi§dir ki, onlari ifada olunan mazmundan tartib edilan matn strukturundan tacrid etmak 9atinla§ir. 9gar §eir matninda tayyara adlarini i§aralayan "AY" va "ÍL" adlari dirnaq i§arasi va sozlarin ba§ harflarinin boyük §trixlarla verilmasaydi, oxucuda §übhasiz ki, bela tasavvür yaranacaqdir ki, sohbat vaxt, zaman anlayi§inin konseptual alamatlari - leksik gostaricisi olan "an" va "il"-dan gedir. Dirnaq i§aralari va sozlardaki qrafik i§aralarin boyük harflarla verilmasi onlarin xüsusi isimla ifada olunan abbreviatur oldugunu ger9akla§dirir. Misranin da mazmun yükündan aydinla§ir ki, semantik cahatdan ham bu tayyara adlarinda, ham da "an, vaxt" zaman anlayi§ini konseptualla§diran leksik vahidlarla (il,an) qu§ kimi u9ma, süratla otüb - ke9ma
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
xüsusiyyati vardir. Ba§qa sözla desak, kontekstual-situativ pozisiyada tayyara adlarini bildiran ixtisar edilmi§ sözlar digar leksik vahidlarla matn-mazmun, semantik cahatdan ela alaqalandirilmi§dir ki, ilk baxi§dan adama ela galir ki, söhbat ilin tarkibinda mövcud olan ^ yüz altmi§ be§ gündan gedir, lakin qrafik içaralanmalar bu fikri takzib etsa da, poetik mazmunun diqtasi onun gerçakliyini §artlandirir, yani anlar, illarin süratla, tayyara, raket süratlica ömürdan getdiyi nüanslari tasavvürümüzda inikas olunur, texniki baximindan qisaldilmi§ söz formalari da bu poetik amaliyyatin taqdiminda mühüm linqvistik vasitalar rolunda çixi§ edir, matnin mana-mazmun strukturlari §eir dili materiali kimi yararli edan an vacib keyfiyyati onun konseptual sistema uyarli, obrazliliq yaradan nitq vahidlari silsilasinda qar§iliqli alaqa va anlaçmaya xidmat etmasidir. Poeziyada harfi formada verilmi§ sözlarin ixtisar edilmi§ modellari qatiyyan struktur çakli maqsad daçimir, matndaki bütün leksik vahidlarla oldugu kimi, onlarin da az-çox koqnitiv asaslari olur. Abbreviatur vasita koqnitiv asasli olmaqla yana§i emosional saciyya kasb edir, matnda motivlaçma funksiyasini da yerina yetirmak imkanlari ila diqqati calb edir, estetik nitq akti kimi matni emosional keyfiyyatli edir. Mas:
Yagi yurdda at oynadir, Dost, Mvsfa yad oynadir,
BMT,ATdT oynadir, Msnim pakizs dsrdimi (3) Mikromatnin kommunikativliyinda alaqalandirma vasitasi kimi digar leksik vahidlarla barabar, estetik nitq akti funksiyasinda BMT, AT9T abbreviaturlarindan motivlaçdirma ünsürü kimi ugurlu yararlanilmi§, bu xüsusda matnin emosionalliq keyfiyyati qabariqla§dirilmi§dir. ögar kimin ixtisar edilmi§ harfi modellarla verilmi§ leksemlari söz çaklinda ifada etsak (Birla§mi§ Millatlar Taçkilati-K.H), onda misranin strukturu adabidan çox yenilandirilmiç söz formalari ila yüklanar, ba§qa sözla desak, xeyli sayda yaranmi§ artiqliq §eiri çeiriyyatdan tacrid edilmi§ bir formaya salar. Matnda lirik "man"in "dard" obrazi motivikasiya olunur va bu prosesda digar leksik vahidlarla vurgulanmi§ §akilda - semantik alaqalandirma fonunda formul baximindan qrafik çakilda verilmi§ ixtisarlar da mühüm rol oynayaraq, linqvokultural saciyya kasb edir. §eir poetikasinda üslubi resurslarla üzvi çakilda bagli olaraq qisaldilmi§ leksik vahidlara - subyektiv müdaxila yolu ila yaradilmi§ ixtisarlara ham geni§, ham da mahdud çarçivada yer verilir, har iki maqamda harfi modelli abbreviaturlar -qanaata uygunla§dirilmi§ söz formalari matnin ümumi siqmetindan, badii-üslubi sanbalindan çox asili olur va darketma prosesinda konseptual imkanlar qazanir. Mas:
Els bu vaxt DÍN naziri, Dülgsryan tspindi ona, Els ЪИ ki, od vurdular, Dag vüqarli, dag ogluna.
Ölsnlsrin qirxi günü DTK, milis toplandi, Oyükü "qanun" adindan îbrahim hsЪss alindi. (3 229) Bu §eir matnlarinda harfi modellarla ifadasini tapmi§ 2 ixtisardan istifada olunmu§, tanqidi pafosu güclü bir çakilda qabariqlaçdirmaq maqsadila har iki abbreviatur (DiN,DTX) matna uyarli bir §akilda uygunla§dirilmi§dir. Aydin masaladir ki, "Dil csmiyystin, elm vs texnikanin dsyiçmssi ils slaqsdar olaraq hsmiçs inkiçafda olmuç, yeni söz vs ifadslsr, terminlsr vasitssils dilin lügst tsrkiM zsnginlsçmiçdir" (1,132). Azarbaycan dilinda oldugu kimi, dünya dil xaritasini zanginlaçdiran leksik vasitalardan biri da abbreviaturlar hesab olunur, müxtalifsistemli dillarda da ixtisarlar universal nitq göstaricilari kimi çixi§ edarak, harfi modellara asaslanir ki, hamin harfi içaralanmalar daniçiq nitqinin sözlarini özünda aks etdirir, söza formal qanaati ehtiva etdirir. istar matndaxili alaqalandirma, istarsa da ekstrulinqvistik fon va planlarda DiN va DTX deyilarkan tasavvürümüzda hüquq-mühafiza orqanlarina aid taçkilatlar canlanir, koqnitiv terminla ifada etsak, konseptuallaçir. Konseptin tarkib hissasinda abbreviaturlar da leksik-semantik söz qruplari kimi- linqvokulturoloji vahid qisminda, universal nitq göstaricisi kimi çixi§ eda bilma imkanlarina sahibdir. "Linqvokulturologiyada konsept
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2G2G - 5.497 2G21 - 5.81
anlayiçi kifaydt qadar geni§ sahdni ahata edir. Konseptin tdrkib hissalarina dil vahidlarinin bütün leksik-semantik manalari daxildir. Konseptin baçlica alamati onun mentalligi ila asaslandirilir. Har bir mentalliga malik olan dayarlar kimi, konseptlar da taxayyül mahsuludur" (4,195).
Kimya elminin korifeyi Mendeleyevin cadvalinda yüzlarla kimyavi element adlarini bildiran qrafik ifadalar qeyda alinmi§ va hamin formullar da qanaat prinsipina asaslandirilaraq i§aralandirilmi§ modellar §aklinda poeziyada istifadaya calb edila bilir. Mas:
H2O deyil yalniz firtinalar dogur daniz, Badan aldan gedarkan da bir ünvandir ürayimiz (5,14). Bu §eir parçasindan da göründüyü kimi, §air bioloji varliq olan "su" anlayiçinin ifadaçisi kimi, onun kimyavi formul strukturundan istifada etmi§, hamin leksik vahid paradiqmatik xüsusiyyat kasb edarak matn mühitinda üslubi çalarda içaralanma funksiyasinda i§ladilmi§dir. Kontekstual-situativ çaraitda "su" sözündan istifada edilmasa da matnin mazmunu asasinda söhbatin "su" anlayiçi konseptualla§dirilir. Aydin masaladir ki, "konsept dil vasitalarinin caminda realla§dirilir" (6,197). Hamin cama "konseptin adi va mazmunu daqiq, yaxud vasitali yolla izah edan (eksplisist), daqiqlaçdiran va inkiçaf etdiran dil vasitalari aid edilir(4,192). Psixolinqvistlar, falsafi qrammatistlar düzgün olaraq qeyd edirlar ki, "dillar öz strukturlarinda az farqlanir, halbuki üst qat tazahür etdikda böyük müxtaliflik mövcudduf (6,16). Yuxarida verdiyimiz matndaki "H2O" kimyavi elementi impilistik çakilda "su" mazmununu içaralayir, onun bu xüsusiyyatini, asasini dark etmak ^ün Mendeleyev cadvalindaki elementlarin tarkibina ba§ vurmaq zarurati ortaya çixir.
Dünyada elektrik istehsal edan saysiz - hesabsiz müassisa va stansiyalar mövcuddur va onlarin aksariyyati faaliyyat göstardiklari yerlarin adlari ila abbreviatur §akillarinda ifadasini tapir, poetik örnaklarin dilinda da qrafik formalarda içlanma statusu qazanir. Mas :
Nayima garak i§iq na qadar, QRES -da boru neça metrdi!.. Itirdi ürak ucaligindan Könül boyundan insan itirdi (7,292). Bu matnin situativ-üslubi maqaminda "QRES" qisaltmasi vasitasila "i§iq" anlayiçi konseptuallaçdirilir. Dünya dil manzarasinda elektrik §abakasinin adlarini bildiran abbreviaturlar kifayat qadar forma va mazmun baximindan universalliq yaradir, qrafik §akil formalarinda içaralanir. Bela içaralanmalar semantik alaqalanmalar fonunda konsept-leksik vahidin dark edilmasi ^ün münbit §arait yaradir. Matnda "i§iq" sözüna valentlik kmi "QRES" ixtisar sözündan istifada edilmakla konseptin alamatinin müayyan cahatlari a§karlanir.
Natica. istar Azarbaycan dili ila qohum olan türkcalarin, istarsa da müxtalifsistemli dillarin ümumi qrafik sisteminda mühüm yer tutan subyektiv müdaxila naticasinda formalaçdirilan abbreviaturlar poeziya dilinda formal qanaatin linqvistik göstaricisi kimi manali hissalara çevrilir, söz sanatkarlari tarafindan aydin görünü§ nöqtasina götürülarak linqvokulturoloji alamatlar kasb edir. §eirin dinamik va emosional lirik taassüratinin geniçlanmasinda faal i§tirak edarak konseptuallaçma imkanlarini özünda ehtiva etdirir. Dünya dil modelinda abbreviaturlar §aklinda tazahür edan leksik vahidlar formal qanaati §artlandiran göstarici kimi universal hesab olunur.
9D9BÍYYAT
1. Mammadova Q.M. Müxtalifsistemli dillarda söz yaradiciliginin bazi problemlari. Linqvistika problemlari. Baki, 2022, cild 3, No 2, Sah. 132-140
2. Mammad ismayil - Qoymayin dünyani adilaçmaya. Baki "Ganclik", 1978, Sah. 152
3. Hasan Mirza - Man neca unudum bela dardimi?!, Baki "Qismat" 2004, Sah. 304
4. ehmadova S.i. Azarbaycan va ingilis dil manzarasinda konsept "anlayiçi". Linqvistika problemlari. Baki, 2022, cild 3, No 2, Sah. 195-203
5. Rüstamxanli S. "Duman mandan keçir." Baki, Azarnaçr, 1995, Sah. 599
6. Xomski N. Dil va tafakkür. Baki, "Kitab alami NPM", 2006, Sah.152
7. elakbarli M. Aydanim -Ay içigi. Baki, "Ganclik", 1986, Sah. 128
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
