CC BY
7N9SR M9TNL9REND9 XiAZiMATiK FiQURLAR KOQNiTiV VASiT9 KiMi
GUL9R SULEYMANOVA
ADPU-nun doktoranti orcid.org 0000-0001-5657-6410
Xulasa. Ndsr matnlarinda dil vd uslub incdlikldri yaratmaq ugun sintaktik tdkraralarin novlarindan biri kimi xiazmatik fiqurlardan da istifada olunur. Xizmi takrarlarin linqvistik uslubi imkanlari koqnitiv asasli olmaqla, nasr matnlarinin qurulma imkanlarini, funksiyalarinin gergakla§masinda ba§lica rol oynayir, dil resurslarinin semantik-emosional potensialini harakata gatirir. Buna gora da nasr dilinda butun nov takrarlar kimi xiazm fiqurlarin da i§lanmasi, ham da i§lanma intensivliyi ila diqqati calb etmasi olduqca xarakterikdir. Emosiya va ekspressivlik galarlari yaratmaq ugun xiazmatik takrarlarin nasr matnlarina nufuzu olduqca alveri§lidir va bu takrar novu da canli dani^iq dilinin saciyyavi keyfiyyatlarini nasr matnlarina hopdurur. Xiazmatikfiqurlar butun maqamlarda emosional-ekspressiv keyfiyyatlarla mu§aiyat olunur va koqeziya vasita kimi nasr dilindaki xiazmatik fiqurlar emosionalliq va ekspressivlikla yana§i, zangin informasiya galarinin an vacib xususiyyatlarini ozunda inikas etdirir ki, maqalada bu masalalardan dani§ilir.
Agar sozlar: koqeziya vasitasi, xiazmi takrarlar, informasiya vericilik xususiyyati, nasr matnlari, emosional xassa.
В ПОЭТИЧЕСКИХ ТЕКСТАХ ХИАЗМАТИЧЕСКИЕ ПЕРЬЯ ВЫСТУПАЮТ В КАЧЕСТВЕ ПОЗНАВАТЕЛЬНОГО ИНСТРУМЕНТА
ГЮЛЕР СУЛЕЙМАНОВА
Кандидат наук АГПУ orcid.org 0000-0001-5657-6410
Аннотация. В прозаических текстах хиазматические фигуры также используются как один из видов синтаксических повторов для создания тонкостей языка и стиля. Лингвистические возможности хиазмийских повторов, будучи когнитивно обоснованными, играют большую роль в построении прозаических текстов, реализации их функций, активизируют семантико-эмоциональный потенциал языковых средств. Поэтому весьма характерно, что хиазмальные фигуры, как и все виды повторов в прозаическом языке, развиты и привлекают внимание интенсивностью развития. Проникновение хиазматических повторов в прозаические тексты весьма благоприятно для создания оттенков эмоциональности и выразительности, и этот тип повтора также вбирает в прозаические тексты характерные качества живой разговорной речи. Хиазматические фигуры сопровождаются эмоционально-выразительными качествами по всем пунктам, а хиазматические фигуры в прозе как средство сплочения воплощают в себе важнейшие черты эмоциональности и выразительности, а также насыщенности информативными тонами, о которых идет речь в статье.
Ключевые слова: средства связности, повторы, хиазма, информативный признак, прозаические тексты, эмоциональный признак.
IN POETiC TEXTS, XiASMATiC FEATHERS ARE AS A COGNiTiVE TOOL
GULER SULEYMANOVA
PhD of the ASPU orcid.org 0000-0001-5657-6410
Summary.In prose texts, chiasmatic figures are also used as one of the types of syntactic repetitions to create subtleties of language and style. The linguistic stylistic possibilities of Khizmi repetitions, being cognitively based, play a major role in the construction of prose texts, the realization of their functions, and activate the semantic-emotional potential of language resources. Therefore, it is quite characteristic that chiasm figures, like all types of repetitions in prose language, are developed and attract attention with the intensity of development. The penetration of chiasmatic repetitions into prose texts is quite favorable for creating shades of emotion and expressiveness, and this type of repetition also absorbs the characteristic qualities of a living spoken language into prose texts. Chiasmatic figures are accompanied by emotional-expressive qualities at all points, and chiasmatic figures in prose as a means of cohesion embody the most important features of emotionality and expressiveness, as well as rich information tones, which are discussed in the article.
Key words: means of cohesion, repeats chiasm, informative feature, prose texts, emotional feature.
Aktualliq: Sintaktik paralelizmin bir növü kimi xiazmatik takrarlar dilgilik asarlarinda aksina, tars takrarlar adlari altinda öyranilir. Xiazmatik fiqurlar matndaki sintaktik bütövlarin birliyini, birla§mani tamsil edan takrar növlarindan biridir. Sintaktik kasiklarin birla§masina xidmat göstaran xiazmatik takrarlar nasr matnlarinda müayyan qadar özüna yer tapan, digar takrar növlarindan aksina, tarsina söylanilmasina göra farqlanan sintaqmlardan biri olub, nasr matnlarindaki hiss va fikrin badii axinini, duygu tutumunu estetik macaraya yönaltak gücüna, efektina malikdir. Xiazmatik takrarlar nasr dilinda rangarang strukturlarda gixi§ edarak, ham forma, ham da mazmun gözalliyi yaradir, bir növ söz oyunu funksiyasini yerina yetiran bu tip sintaktik fiqurlar eyni zamanda nasr dilina sanki §eirin ahangdarligini gatirir ki, xiazm takrarlarin bu va ya digar amillarla bagli söz sanatkarlari tarafindan istifadasinin koqnitiva asaslarinin öyranilmasi masalasinin aktualligini kifayat qadar §artlandiran cahatlar kimi qiymatlandirilmalidir.
Metod. Maqalada linqvistik - koqnitiv metod tatbiq edilmi§dir.
Annotasiya. Maqalada koqnitiv dilgiliyin an mühüm problemlarindan hesab olunan sintaktik takrar fiqurlarindan biri olan xiazmatik takrarlarin imkanlari ara§dirilir.
Giri§. Digar takrar növlari kimi, xiazmatik fiqurlardan nasr matnlarinda yaziginin istifadasi söylamin tarkibinda struktur - semantik resurslari qiymatlandirmakdir. Matnin kommunikativ gedi§inda xiazmatik takrar fiqurlarinin struktur semantik ehtiyatlari güclandirmasi qohum türkcalarda oldugu kimi, müxtalifsistemli dillarda da mövcuddur va mahz buna göra da bu sintaktik fiqurlar dünya dil manzarasinda universal sintaktik vahidlar hesab olunur. Paralellik xiazm takrarlarin asas xüsusiyyatidir va buna göra da onu sintaktik paralelizmin bir növü kimi saciyyalandiranlar tam §akilda haqlidirlar. Sintaktik paralelizmin növlarindan biri kimi xiazm takrarlar da matnyaradici imkanlara malik olub, komponentlarin struktur semantik cahatdan alaqalandirilmasinda mühüm rol oynayir va Azarbaycan folklor matnlarinda bu xüsusiyyatlar daha böyük önam kasb edir. Mas: -Onu demak istayiram ki, agar manim oglum, sdnin qizin olarsa, san qizini manim ogluma verarsan, yom manim qizim, sanin oglun olarsa, man qizimi sanin ogluna veraram (2,25). Bu folklor mikromatni bir nega ifadani, sözü gixmaq §artila ba§dan-ba§a xiazmatik takrarlar üzarinda qurulmu§ va hamin takrar növü va yaxud tipi matnyaradici faktor kimi tamsil olunmu§dur. Haqiqatan da, sanin qizin, manim oglum, manim oglum, sanin qizin xiazmatik fiqurlar mikrotekstda aparici mövqelarda gixi§ etmak, matnin semantik yük da§iyicisina gevrilmi§dir. Bu xüsusda ö.Abdullayev göstarir ki, "paralellik matnin mazmunun nüvasidir, matninin ümumi semantik yükünün agirligini giynina götürür. Silsila paralellik matninin üst köynayina banzayir va mazmun yönümün hamisi kimi özünü göstarir" (1,162).
Nasr matnlarinda xiazmi takrarlar vasitasila xabarin ellipsisla§masi hadisasi da bazi cümla tiplarinda aydin §akilda özünü göstarir va bunlar daha gox abstraksiya xassali olur, yani buraxilmi§ xabari abstrakt §akilda tasavvür etmakla komponentlarin bir-birina xabarin takrar üsulu ila baglandigini dark edirik. Mas: Xayalinda dagi arana, aranidaga kögürtdü (2,25). Bu mikrotekstin birinci komponentinda "kögürdü" xabari ellipsisa maruz qalsa da , xiazmatik takrar fiqurlar yerinda i§lanarak, matnyaratma funksiyasini ugurla yerina yetirmi§dir. Xabarin bu cür ellipsisla§masi ila bagli
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
K.Abdullayev qeyd edir ki, "Bunlar, ysni xsbsrin buraxilmasi mstni adekvat qsbul etmsk yolunda heç bir semantik manes törstmir" (3,300).
Sintaktik paralelizmin xüsusi növü kimi saciyyalandirilan xiazm matndaki cümlalarin birlaçmasini tamsil edan üslubi vasitadir va müxtalifsistemli dillarda da özünü qabariq §akilda göstarir. i.R.Qulperin yazir: "Xiazm çox sads üslubi bir vasitsdir. Bir frazafövqü birlikds (abzasda) cümlslsrin bir-birini izlsmssi zamani ya svvslki, ya da sonraki cümlsnin siralanmasi inversiyaya ugrayir. Bu üsul bszsn daha böyük deyim kssiklsrinds reallaçir. Bels ki, sgsr mslumatin verilmssi zamani svvslki cümls ssbsbdsn nsticsys halini ifads edirss, bundan sonraki cümlsds iss nsticsdsn ssbsbs dogru hali özünü göstsrirss burada xiazm üsulu göz qabagindadir "(4,84). Cümlanin sintaktik özülünü taçkil edan xiazmatik fiqurlar matn mühitinda eyni zamanda daha çox aktuallaçaraq, takrar olunur, matndaki sintaktik vahidlari betonvari §akilda bir-birina hörür. Mas: "TahirMirzsnin dalinca az yortdu, çoxyortdu, azyortdu nshayst onayetiçdi" (2,45). Bu nümunada söhbatin atin yerisindan, yetdiyindan "ati" tamamligmin ixtisari da vizual xassalidir va bunu biza miktekstin ümumi mazmunu diqta edir va xiazmatik üsul isa "az yortmaq, çox yortmaq" ifadalarinin tarsina söz oyunu §aklindaki variantlari ila gerçaklaçdirilir, aktuallaçdirilan üzv isa cümlanin tamamligi olur. Cümladaki abstrakt §akilda tasavvür edilan "ati" tamamligini yerina barpa etsak, sintaktik bütöv bela alinar: Tahir Mirzanin dalinca ati az yortdu, çox yortdu, çox yortdu, az yortdu, nahayat ona yetiçdi. Qeyd etmaliyik ki, cümlada xiazm takrarin vasitanin kömayi ila emosional çalarliqlar da güclandirilmi§dir.
i.R.Qulperin digar bir asarinda xiazmatik fiqurlara inversiyanin va paralelizmin birla§masi kimi baxmi§ va fikirlarinin tasdiqi va izahi ûçûn alman dilinin materiallarindan zangin nümunalar vermi§dir (5,234). Nasr matnlarinin dilinda xiazmi fiqurlarin "ssas tslsbi odur ki, onun ikinci komponenti struktur planda birinci komponents münasibstds iversiyaya ugrasin. Bundan ba§qa, mstnin komponentlsri hsm ds mszmun planinda bir-birins xiazmatik münasibstds ola bilsrlsr. Ba§qa sözls dessk, hstta sgsr bszi mstnlsrds komponentlsrin struktur quruluçu identik ds olsa, mszmun planinda bu komponentlsrdski vahidlsr bir-birins sks mövqe tuta bilsrlsr" (3,304). "Dada Qorqud" kitabindan bela bir cümlaya diqqat yetirak: Altdan geyindi, üstdsn qifillandi, üstdsn geyindi, altdan qifillandi (6,30). Bu nümunada i§i icra edan §axs impilistik çakildadir, onu a§kar §akilda özündan avvalki cümlanin kömayi ila tayin etmak mümkündür. Digar tarafdan isa xiazmatik takrarlar bir-birina qanunauygun hal kimi "alt" va "üst" sözlari vasitasi ila aks mövqelarda yer tuta bilmiçlar.
Azarbaycan dastan matnlarinin nasrlar yaziya alinmi§ hissalarinda xiazmi fiqurlar semantik cahatdan inkar mazmunu da§iya bilirlar va bu tip takrarlar "na" inkarliq baglayicisinin kömayi ila reallaçdirilir. Eyni zamanda bu cür xiazmlarda ikinci komponentda xabarin ellipsislaçmasi, inversiyalaçmasi hallari da mü§ahida olunur. Mas: MahmudlaMsrysm on be§ya§ina çatdilar, amma bu on be§ il srzinds ns qiz oglani görmüsdü, ns ds oglan qizi (2,72). Bu cümlada semantik bagliliq xatti "qiz oglani, oglan qizi" xiazmlari vasitasila meydana çixir va "na" inkarliq baglayicisi sadaca olaraq, kömayi vahid kimi inkarliq çalarlarini qüvvatlandirmaya xidmat göstarir.
Nasr matnlarinda bazi hallarda cümla daxilinda xiazmatik fiqurlarin kömayi sayasinda "gözallik" anlayiçi konseptuallaçdirilir. Mas: O biri tsrsfdsn mahmud agaclarin arasiynan gslib bir baga çixdi. Baxdi ki, bag ns bag? Gül bülbülü, bülbül gülü çagirir (2,72). Bu mikromatnin ikinci hissasinda galan "Bag na bag" - cümlasinda sual çalari qariçiq emosionalliq keyfiyyati da qüvvatlidir va bu keyfiyyatlar "na" sual avazliyinin kömayi sayasinda yaradilmiçdir. Sonuncu cümlada maraqli cahat budur ki, dü xatli takrar növü içlanan (bag, na bag) cümladan sonra xiazm sintaktik fiquru çixi§ edan cümla tipi galmi§ va belalikla da, tabiatin asrarangiz, füsunkar gözalliyi obrazli §akilda konseptualla§dirilmi§dir.
Bir-birila aks sira ila düzülmü§ sintaktik vahidlarin eyni xattda, semantik cahatdan zidd cargalarda çixi§ etmasinin böyük üslubi gözallik yaratma funksiyalari vardir va bu baximdan açagidaki cümla daxilinda "qiz oglana, oglan qiza" xiazmatik fiqurlari olduqca saciyyavidir: Oglan ixtiyarsiz barmagindaki üzüyü qiza, qiz da ipsk dssmalini oglana verdi (2,75). Bu nümunada xiazm qalibindaki sintaktik fiqurlar estetik funksiya yerina yetirarak, obrazli tasavvürlari geniçlandirir va bu geniçlandirma fonunda paradiqmatik çakilda müqaddas mahabbat anlayiçi motivikasiya olunur, baçqa
sözla desak, hamin mücarrad mafhun simvoliza edilir. Badii fikrin ardicilligi, hisslarin obrazli ifadasi xiazmatik fiqurlar vasitasila xüsusi saviyya kasb edir.
Nasr matnlarindaki cümlalari §ahmanlamaqla sintaktik vahidlarin istanilan hissalarinda olan xiazmlarin xarakterik badii cizgilar va badii ranglar, manalar yaratmaqda müstasna xidmatlari vardir. Xiazmi takrar fiqurlar ela sintaktik vahidlardir ki, sanki badii üslubda bir sistematiklik yaratmaqla ahangdar poetik-tipoloji alamatlar amala gatirir. Mas: - Ke§i§, san özün bilirsan ki, Karam sanin qizina, qizin da Karama deyiklidi (2,97). Bu sintaktik bütövda "Karam sanin qizina, qizin da Karama" hissalari xiazm fiqurlar kimi çixi§ edarak, badii-tipoloji ahangdarliq yaratmi§, matnin maqnit nüvasini takrarlanan sözlarla ugurlu bir §akilda tamin etmi§dir. Hamin komponentlarin görünümlü yerinda, yani ikinci tarafinda "sanin" avazliyinin içladilmamasi ila qanaat prinsipi gerçakla§dirilmi§dir. Barpa amaliyyati aparsaq, xiazmin tarkibini bütöv çakilda açagidaki kimi da vermak olar ki: "Karam sanin qizina, sanin qizin da Karama deyiklidi"
Xabarin ellipsisi ila mü§aiyat olunan xiazmatik fiqurlara üslubi vasita kimi nasr matnlarinin müayyan komponentlarinda daha çox rast galmak olur. Mas: Osli da ba§ina galanlari Karama, Karam da öz ba§ina galanlari ösliya daniçdi (2,98). Bu sintaktik bütöv ba§dan ayaga badii-tipoloji xiazm takrarlar üzarinda qurulmu§, hatta cümlanin birinci komponentinda "dani§di" xabari abstrakt xassali olmaqla ellipsisa ugrami§, feli sifat tarkibinin substantivlaçmasi yolu ila, yani tamamliqdan ibarat olan xiazmatik takrarin dayarli va tipik nümunasi yaradilmi§dir.
Natica: Nasr matnlarinda asas spesifik-tipoloji ifada qanunauygunluqlarindan biri kimi xiazmatik takrar növü deyim, söylam modellari, strukturlari ^ün müstasna xidmatlar göstarir, aydin görünü§ mövqeyina gatirilan bu nitq vahidlari aksar maqamlarda ellipsislaçma ila mü§aiyat edilarak abstrakt xassali olur va badii-linqvistik dayarlari özünda ehtiva etdirmak gücüna sahiblanir, ifadanin dinamik mana yükünü öz üzarina götürmakla matnin emosional, semantik-üslubi enerjisini üza çixarir.
9D9BiYYAT
1. Abdullayev Э. Aktual üzvlanma, matn, diskurs. Zardabi LTD. MMC. Baki, 2011, 272 s.
2. Azarbaycan mahabbat dastanlari. Tartib edan: M.Tahmasib. Baki, "Elm", 1979, 510 s.
3. Abdullayev K.M. Azarbaycan dili sintaksisinin nazari problemlari. Baki, MTM, 2016, 360 s.
4. Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. Москва, 1981.
5. Гальперин И.Р. Очерки по стилистике Английского языка. Москва, 1958.
6. Kitabi-Dada Qorqud. Baki, "Yaziçi", 1970.
