CC BY
5
УДК 821.512.145
Ситдыйкова Ч.Ф., филология фэннэре кандидаты
«Language+» студиясе Мэкалд «2014-2020 елларга Татарстан Республикасы ддYЛдт теллэрен hdM Татарстан Республикасында башка теллэрне саклау, ойрэщ hdM Y^epY» ДдYЛдт программасыныц 3.5.4. санлы чарасы
чиклэрендэ башкарылды
Н.ГЫЙМАТДИНОВАНЫЦ 1989-2020 ЕЛЛАРДА ИЖАТ ИТЕЛГЭН ХИКЭЯЛЭРЕНДЭ ПОЭТИК АЛЫМНАР
Аннотация: Мжалэдэ хэзерге татар прозасыныц куренекле вжиле НГыйматдинованыц 1989-2020 елларда ищат ителгэн хикэялэрендэ кулланылган поэтик алъмнар вйрэнелде, эсэрлэрдд символик образлар, деталълэр h.6. бирелеше анализланды.
Теп твшенчэлэр: проза, алым.
Sitdikova Ch.F., candidate of philological sciences
Studio «Language+» of the Republic of Tatarstan
POETIC TECHNIQUES IN N.GIMATDINOVA' S TALES OF 1989-
2020'S
Abstract: The article is devoted to poetic techniques in N.Gimatdinova's tales of1985-2020's. Symbolic images, details ect. are analyzed in this work.
Keywords: prose, technique.
Н.Гыйматдинованыц 1989-2020 елларда укучыга тэкъдим ителгэн хикэялэрендэ милли проблемаларга естенлек бирелэ, гадэти булмаган вакыйга-^ренешлэр билгеле бер мораль-нэсихэткэ юнэлеш ача, аерым бер очракларда аларньщ дини-фэлсэфи, ижтимагый эчтэлегендэ каршылыклы фикерлэр дэ очрый. «Дога» (2011), «Боламык» (2002), «Котылу» (2018) хикэялэрендэ миллэт, аныц язмышы, килэчэге ечен борчылу мотивы Yзен нык сиздерэ. Мэсэлэн, «Дога» эсэрендэ ешкерY тормыштан бизгэн рэссам Сэлимэне савыктыра. Геройныц шэhэр эчендэ матур бизэкле иске йортка тап булуы, анда ак киемнэн йерYче, ак чэчле-кашлы эби белэн сукыр карт яшэве символик мэгънэле: алар дингэ, элеккеге гореф-гадэтлэргэ бэйле рэвештэ, якты килэчэккэ ышаныч кебек ацлашыла. «Боламык», «Котылу» хикэялэрендэ башка миллэт кешесе белэн тормышны бэйлэунец аяныч хэллэргэ китерYе хакында бэян ителэ. «Боламык» эсэрендэ Серафима исемле урыс хатынына ейлэнеп, утыз ел буе энисенец хэлен белергэ кайта
anMaraH, гомере буе тaбyт ясaп гомер кичергэн Kaдыйр-Kоленькaныд Y3 тормышын Yзгэртергэ ихтыяры житми. «^тылу» хикэясендэ жидел холыклы Зинaидa белэн яши бaшлaгaн Солтaнныд хaтaсын тaбигaть тeзэтэ: сeяркэлэр шялгэн кaрт eянкене яшен суга.
Фaнтaстик рyхтa ижaт ителгэн «Kилэчэк» (2012) эсэрен язучы мaжaрaлы хикэя дип a^rn. Эдибэ тaбигaтьнец, гореф-^этаэрнед, миллэтнед юккa чыгу куркынычын кYрсэтY eчен ввкыт hэм eн-тeш белэн уен anbiMbffl кyллaнa (бу хaсият aлгa тaбa язучыныд повестьлaрындa Y3re бер дeнья сурэтенед нигезенэ эйлэнэ). Хикэядэ Лэйлэнед элеккеге зирaт yрынындa yрнaшкaн anMa бaкчaсындa кYргэн хикмэтлэре тyрындa сeйлэнелэ. Лэйлэ ял иткэн Ba^nra йокыгa китэ (кыз шyлaй дип уйлый) hэм 70 елдaн сод бyлaчaк тормышкa килеп элэгэ. Язучы тaрaфыннaн сурэтлэнгэн aлдaгы ^н коточкыч: кош-кортлaр Yлеп беткэн, тирэ-якга тaш, «тимер-томыр» (мaшинaлaр, очкычлaр), кеше яшэр eчен чистa haвaны сaтып aлыргa мэжбYP, «тел», «миллэт», «гаилэ» дигэн тeшенчэлэр бетерелгэн. Илтaнныд Миллэтлэр йортындa тереклек итYче тире белэн сeяктэн генэ торгaн эбисе - телне, йолaлaрны белгэн бердэнбер кеше. Миллэтлэр йортыныд ябылуы тyрындaгы хэбэр - миллэтнед юк^ чыгуы хaкындa чaд сугу булып aдлaшылa.
Н. Гыймaтдиновaгa кYлэм ягыннaн жыйнaклыкны сaклaгaн хэлдэ мэгънэви тирэнлеккэ ирешYДЭ детaльлэр ярдэмгэ килэ. Эйтик, «Сурэт» (2000) хикэясендэ ^згэ тaшлaнып торучы детaль - сурэт. «Зиннэт eчен хэзер дeньядa бердэнбер кaдерле нэрсэ сурэт иде...» [1, б. 330]. Ул тeп герой Зиннэтне бYгенге тормышы хaкындa yйлaндырa, элеккегесен бэялэргэ, Y3 хaтaлaрын тaныргa чaкырa. «Kaеш» (2002) хикэясендэ дэ вaкыйгaлaр эсэрнед исеменэ чыктан детaль-билгегэ бэйлэнеп китэ. Этисе, сyгыштaн исэн кaйтсa, Yзенед ^ешын мaлaенa бYлэк итэргэ вэгъдэ бирэ, эммa CYзендэ тормый: aны икенче хaтыннaн тyгaн yлынa кaлдырa. Эсэр aзaгындa герой бaлaчaктa хыяллaнгaн таешны эт мyенындa кYреп тaный.
Тормышныд сэяси-ижтимaгый ягынa кaрaгaн хикэялэрдэ хaлыкныд яшэY рэвеше, жэмгыятьне hэрдaим борчыгж мэсьэлэлэре яктыртылa. Бу вaкыттa тeрле кaтлaм кешелэрнед эчке дeньясын, борчyлaрын, уй-хислэрен кYрсэтY aлгы плaнгa чыга, язучыныд кеше психологиясен яхшы белYе тоемлaнa. Мисaл eчен, «ТYрэ» (2018) хикэясендэ 30 ел буе оешмa бaшлыгы булып эшлэгэн зур тYрэнед лaеклы ялгa озaтылгaннaн содгы кичерешлэре тaсвирлaнa. «Бaзaр хaтыны» (1989) эсэрендэ кискен дрaмaтизм, сaгыш, кудел китеклеге, бэндэ рухыныд ярлылaнa бaрyы белэн очрaшaбыз. Язучы эсэрнед Yзэгенэ aвыр язмышлы, килэчэккэ ышaнычын югaлткaн, мaтди яктaн зэгыйфь геройны куя. Хyжaныд дустын Yзе дэ белмэстэн тeрмэгэ yтырткaн жyрнaлист Алия эштэн кyылa. Энисе hэм улын тэрбиялэгэн Алия, исемен Гaлиягэ Yзгэртеп, «кeннекен-кeнгэ ялгап бaрырлык» кынa тYбэн хезмэт хaкы aлып, бaзaрдa сaтy итэргэ мэжбYP. Язучы aныд хис-кичерешлэрен, уй^метлэрен, рэнжY-эрнYлэрен тергезэ.
Ата-ана белэн бала арасындагы терле менэсэбэтлэр «Ж^эза» (2001), «Эти-и!» (2017) кб. эсэрлэрдэ чагылыш таба. «Ж^эза» хикэясендэ ир белэн хатын аерылышканда улларыннан баш тартып, Нэгыймне Y3 балалары булмаган гаилэгэ тапшырсалар, «Эти-и!» хикэясендэ балалы Илhамиягэ йортка кергэн Камил Булатны Y3 этисе кебек тэрбиялэп Yстерэ, еен сатып аягына операция ясата, машинасын бYлэк итэ. Эсэрлэрнец азагында геройларныц Y3 ж;эзаларын алуы (этисе ялгышлык белэн Нэгыймнец тормышын езYе, Хэтирэне акылга сай кызы кыйнап гомер итYе («Ж^эза»), Булатный, Камилне картлар йортыннан табып алып тэрбиялэве («Эти-и!») язучыныц фикер-нэсихэтен Yзенэ туплый. Гомумэн, «гамэл - ж;эза» схемасы эдибэнец бетен иж;атын кисеп уза.
Эйтик, «Уен» (2001), «^ч» (2013), «Ж;ебегэн» (2017), «^л» (2017) кб. хикэялэрдэ игътибар Yзэгенэ ир белэн хатын арасындагы менэсэбэтлэр чыга hэм, нигездэ, эхлаклылык мэсьэлэсенэ кагылына. Геройларныц кешелек асылын язучы сынаулар аша уздырып сыный. Мисал ечен, <^ч» эсэренец теп герое Нурбикэ балдаклар алырга барганда автофаж;игагэ тап була, гомерлек гарип калу куркынычы туа, булачак ире, уртак малны Y3 исеменэ яздырып, бар акчаны алып китэ. Нурбикэ сынау алдында сыгылып тешми, ихтыяр кечен жыеп аякка баса, таланган бизнесны торгыза, аца Yч алу ечен форсат та табыла. Байлыгын югалтып, гарип калган ир, хатыны тарафыннан ташланып, Y3 еенец идэнен жыештырган хатынга ейлэнеп, карацгы бер авыл еендэ ачлы-туклы тереклек итэ. Байлыкныц калган кадэресе дэвалау ечен тотылган, тернэклэнY ечен тагын ике миллион сум акча кирэк. Машинасы белэн буранда адашкан хатынны сукмак шул йортныц капкасына китереп тери. Укучы чишелешнец кетелмэгэн тегэллэнешенэ тап була - Нурбикэ, кыйммэтле чит ил машинасын сатып, ике миллион сум акчаны Илгизэргэ дэвалану ечен калдырып китэ. Автор идеалын чагылдырган герой дошман саналасы адэм алдында да кешелек сыйфатларын, эхлагын саклап кала, яманга - яхшылык белэн ж;авап кайтара.
«Манара» (1989), «Менэ шулай, кYрше» (2017), «Бурыч» (2000) эсэрлэрендэ язучы бугенге кеннец хаталарын уткэннэрдэн эзли, гадэти булмаган ситуациялэр тудыра. «Менэ шулай, ^рше» хикэясендэ Тимерханныц кYршесе Шэрэфне дошман кYPYенец сэбэбе ерак совет чорына барып тоташа. Шэрэфнец бабасыныц яла ягуы аркасында Тимерханныц бабасы hэлак була, эбисе кечкенэ оныгы белэн киленен тэрэзэдэн чыгарып ж;ибэрэ, алар зур авырлыклар белэн исэн кала. Тимерханныц вакыт-вакыт мылтыктан еч тапкыр ядрэ жибэрYе уткэннэрнец кайтавазы кебек кабул ителэ, явызлыкныц да онытылмавын искэртэ. «Манара» эсэренец теп мэгънэсе исеменэ яшерелгэн. Колхоз рэисе Нурулла авыл советы башлыгы Зарифулланы, мэчет салдыруын районга хэбэр итеп, термэгэ утырттыра; манараныц аен урлап, элеге эштэ Зарифулланы гаеплэп, авыл халкы алдында каралта. Картлык кеннэрендэ Нурулла - ялгыз, урланган айны урынына алып менгэндэ, манара ишелэ, ир
аска оча. Геройнын, аяныч Yлеме - кылган генаклары, халыкныц кYЗ яше, каргышы нэтижэсе.
Кайвакыт язучыныц хикэялэре гадэти бер вакыйгага корыла: вакыйга эченэ тыгыз, киеренке хис-кичерешлэр тупланмасы сыйдырыла, тирэн фикер житкерелэ. Кеше бэхете, ялгызлык, хыянэт Иэм тугрылык, гомерлек мэхэббэт мэсьэлэлэрен Y3 эченэ алган «Куцел» (2005) хикэясендэ бер кен эчендэ Мицжамал йортында булган вакыйга (МинИажрыц Мицжамалны кYрергэ килYе, соцрак гармунда уйнавы Иэм, атны бар кеченэ чаптырып, авылларына кайтып китYе) сурэтлэнэ. МинИаж - жиде ел элек хатынын жирлэгэн, лэкин Y3 хатынын чын куцеленнэн яраткан, гомере буена аца тугры ир-ат. Эсэрдэ сюжет урынын бик нечкэ кичерешлэр кYчеше ала, бу вакытта персонажныц гармун уйнавы аныц эчке деньясын ачарга ярдэм итэ, ялгызлыгын, сагыш хисен, эсэрнец эмоциональлеген тагын да кечэйтэ.
КYрэбез, язучы тарафыннан оста кулланылган поэтик алым Иэм чаралар (каршылыклар, ачкыч-билгелэр, кYренеш-детальлэр, охшаш яки контраст образлар куллану, хислэрне яшерY алымы, кетелгэн хэллэрнец киресе булуы, портрет, геройныц сейлэм Yзенчэлеклэре, символлар) чынбарлык тудыруда эИэмиятле. Алар чынбарлыкны тулы кYЗ алдына бастыруга хезмэт итэ, язучыныц теле, язу стиле-иждди сурэт тудыру осталыгын билгели.
Файдаланылган эдэбият:
1. Гыйматдинова Н. Икебезгэ дэ авыр: Повестьлар Иэм хикэялэр. Казан: «Идел-Пресс» нэшр., 2002. - 351 б.
