CC BY
6претходно соопштение УДК: 81'27
ПЛУРИЛИНГВИЗМОТ - НОВО ЛИЦЕ НА JАЗИЧНИОТ И КУЛТУРНИОТ ИДЕНТИТЕТ
Христина Андоновска
Институт за македонски ]азик „ Крсте Петков-Мисирков ", Скоп]е,
Македони]а
Keywords: plurilingualism, international acts, linguistic rights, linguistic policies
Summary: Conditioned by the accelerated processes of globalization and homogenization, as a serious threat to the linguistic and cultural diversity in the world, the affirmation of plurilingualism is becoming a priority. Namely, plurilingualism is turning into a strategic determination of global and European linguistic policies, which has resulted into the adoption of various international acts regulating this socio-linguistic occurrence. Firstly, this paper will consider the essential determinations of several international acts, such as the Universal Declaration of Linguistic Rights (1996), the European Charter for Regional or Minority Languages (1992), and the European Charter on Plurilingualism (2005), which open horizons for a linguistic coexistence and peace in the world, and in Europe, in terms of the recognition of the rights of each linguistic community to realize itself through its own language in various areas of life.
Клучни зборови: плурилингвизам, мегународни акти, ]азични права, ]азични политики
Апстракт: Во услови на засилен процес на глобализацща и хомогенизацща -како сериозна закана за ]азичната и културната разновидност во светот -афирмацщата на плурилингвизмот прераснува во приоритет. Плурилинг-визмот станува стратешка определба на светската и на европската ]азична политика, што доведува до донесуваае на разновидни мегународни акти за регулираае на оваа социолингвистичка жуава.
Ке направиме осврт на суштествените определби на неколку мегународни акти, како што се Светската деклараци/а за ]азичните права (1996), Европската повелба за регионалните или малцинските ]азици (1992) и Европската повелба за плурилингвизмот (2005), кои отвораат хоризонти за ]азична коегзистенцща и ]азичен мир во светот и во Европа со тоа што се признава правото на секо]а ]азична заедница да се реализира преку сопствениот ]азик во на]различни области од животот.
Во современата социолингвистика - за да се опише една хетерогена ]азична ситуацща - паралелно се употребуваат следните два термита,
h Toa: n^ypH^HHrBHîaM, og egHa CTpaHa, h My^TH^HHrBHîaM, og gpyra CTpaHa. Meryroa, nocrou тeнgeнцнja 3a npaBefte pa3OTKa Mery oBue gBa CHHOHHMa. Taxa, Knog Tpumo bo CBoeTO ge^o „EBponcKuoT n^ypH^uHr-BH3aM"1 npenopanyBa ynoTpe6a Ha TepMHHoT nnypummeuscM 3a ga ce onume cнтyaцнja Ha co^hbot Ha jaзнцн h Ha nocroefte Ha noBeie ja3HHHH зaegннцн bo KoHKpeTeH npocTop, gogexa TepMHHoT Mynmummeu3CM ce ynoTpeôyBa 3a ga ce onume cнтyaцнja Ha no3HaBafte h ynoTpeôa Ha noBeie jaзнцн og CTpaHa Ha egHa HHgHBHgya.
Bo oBoj Tpyg ce npuKTOHyBaMe koh BaKBaTa TepMHHo^omKa gucTHHK-цнja h ce onpege^yBaMe 3a TepMHHoT nnypummeu3CM xaxo ge$нннцнja 3a xoMn^excHa, xeTeporeHa coцнoïïннгвнcтннкa nojaBa Ha co^hbot Ha gBa h^h Ha noBeie jaзнцн h(^h) ja3HHHH зaegннцн bo paMKHTe Ha egeH xoHxpeTeH npocTop (peruoH, gp^aBa h c^.). Hcto Taxa, n^ypH^uHraroMoT нмпïïнцнpa He caMo ja3HHHa pa3HoBHgHocT Tyxy h KymypHa pa3Ho-BugHocT, ogHocHo HaBneryBa bo goMeHoT Ha MyOTHKyOTypa^H3MoT (r.e. n^ypHKyflTypa^H3MoT). Ha npuMep, bo Koneen^jamc nc YHECKO sc scmmumc u yncnpedyecme nc pcsnoeudnocmc eo vynmypnume uspcsy-ecn>c ce Be^H gexa ja3HHHaTa pa3HoBHgHocr npeTcTaByBa ocHoBeH e^eMeHT Ha KyrnypHaTa pa3HoBHgHocr. BcymHocT, ja3HKoT e H3pa3 Ha Ky^rypHaTa cпeцн$нннoст h npexy Hero ce o6e36egyBa KoHTHHyHTeT Ha KynTypaTa Ha 3aegHH^Ta. Co oraeg Ha Toa mTo ja3HKoT - xaxo yHHBep3a-neH cucTeM Ha знaцн h xaxo cpegcTBo 3a кoмyннкaцнja - npeTcTaByBa h egHo og Haj3HanajHHTe o6eœ»ja Ha ugemuTeTOT, ja3HHHara pa3HoBug-hoct, ogHocHo n^ypH^uHraroMoT, ce go^HByBaaT xaxo hobo hh^ Ha ja3HHHHoT h Ha KyrnypHHoT HgeHTHTeT geHec.
Bo ycnoBH Ha 3acuneH пpoцec Ha rao6aïïнзaцнja h хoмoгeннзaцнja -xaxo cepuo3Ha 3axaHa 3a ja3HHHara h KyrnypHaTa pa3HoBugHocT bo cBeToT - a$нpмaцнjaтa Ha n^ypH^uHraroMoT npepacHyBa bo npuopHTeT. BcymHocT, nnypH^HHrBH3MoT cTaHyBa cTpaTemxa onpegenôa Ha cBeTcxa-Ta h Ha eBponcxaTa ja3HHHa no^HTHKa, mTo goBegyBa go nojaBa Ha MeryHapogHH HopMaTHBHonpaBHH aKTH 3a perynupafte Ha oBaa coцнo-^HHrBHcTHHKa nojaBa. Taxa, npaBoTo Ha ynoTpeôa Ha MajnuHoT ja3HK ce ge^HHHpa xaxo egHo og ocHoBHHTe noBexoBH npaBa, gogexa npaBoTo Ha o6pa3oBaHHe Ha MajnuH ja3HK, npaBoTo Ha HH^opMupafte Ha MajnuH ja3HK (T.e. MeguyMH Ha MajnuH ja3HK), xaxo h npaBoTo Ha KopucTefte Ha MajnHHHoT ja3HK bo jaBHaTa h bo c^y®6eHara KoMyHHKaquja - ce cMeTaaT 3a ochobhh ja3HHHH h KymypHH npaBa.
1 Claude Truchot, Le plurilinguisme européen. Théories et pratiques en politique linguistique (Paris: Éditions Champion-Slatkine, 1994).
Исто така, прашааето за yпотpебaтa на ]азикот во услови на ]азична и на културна разновидност се поставува првенствено како политичко прашаае. Можноста за употреба на ма]чиниот ]азик, од една страна, се доживува како афирмацща на политичките права и како општествена промоцща на заедницата што претставува малцинство во одредена средина. Од друга страна, принудната употреба на офицщалниот ]азик, односно на мнозинскиот ]азик се доживува како ограничуваае на политичките права, при што заедницата што претставува малцинство се чувствува политички обесправена. За да се овозможи интеграцща на заедниците во едно мултикултурно општество, односно да се постигне мирен соживот и заедништво на различни културни идентитети, се наложува потребата од воспоставуваае ]азична правда, односно од почитуваае на ]азичните права на заедниците, во согласност со постоечката мегународноправна регулатива.
Од повекето мегународноправни инструмента што се однесуваат на регулирааето на ]азичните права во услови на ]азична и културна разновидност, како основни и значащи ги издво]уваме: Светската деклараци)а за ]азичните права (1996), Европската повелба за регионалните или малцинските ]азици (1992) и Европската повелба за плурилингвизмот (2005), при што ке се задржиме на нивните клучни определби.
Светската декларац^а за ]азичните права претставува важен чекор во борбата за сочувуваае на ]азичната и културната разновидност во светот, односно за постигнуваае еднаквост мегу ]азиците и културите на народите во светот. Оваа декларацща отвора хоризонт за ]азична коегзистенцща и ]азичен мир во светот благодарение на признавааето на правото на сеща ]азична заедница да се реализира преку сопствениот ]азик во на]различни области од животот. Поточно, според членот 42 од Деклараци]ата, „сеюуа ]азична заедница има право на сестран разво] во доменот на сопстве-ната култура". Со тоа би се создале предуслови за надминуваае на ]азичната нерамнотежа во светот, со цел обезбедуваае мегусебна почит и сестрана реализацща на ]азиците, како и воспоставуваае праведен ]азичен мир во светот, како темел на општествената коегзи-стенцща. Всушност, ]азичната толеранцща е нужност за надминуваае на омаловажувааата и негирааата на ]азиците врз различни основи.
Во основата на Деклараци]ата лежи принципот за еднаквост на сите народи, ]азици и култури, при што спецификите на народите (економски, соцщални, религиозни, културни, демографски итн.), како и спецификите на ]азиците, не смеат да бидат оправдуваае за каков и да е облик на дискриминацща. Токму затоа во членот 10, точка 1, од
Декларацц/ата стои дека „сите ]азични заедници се еднакви во своите права", додека во точка 2 од истиот член се нaглaсyвa дека „Декларацщ'ата ja смета за недопустлива сеща дискриминацща на една ]азична заедница врз основа на не]зиниот степен на политичка сyвереност, на не]зината соцщална положба, економска положба или друго, или пак врз основа на нивото на кодификацща, актуализацща или модернизацща што го има достигнато не]зиниот ]азик".
Уште понагласено, во членот 9 од Декларацщата се вели: „Сеща заедница има право да го кодицифира, да го стандардизира, да го чyвa и да го развива, како и да го афирмира сво]от ]азичен систем, без наметнати или присилни влщанща".
Европската повелба за регuонaлнuте mu мaлцuнскuте jaзuцu (1992), исто така, се однесyвa на проблематиката на ]азичните права во мyлтиетнички и мyлтикyлтyрен контекст - но во европски рамки. Во неа се истакнува дека „правото на користеае на регионалните или малцинските ]азици во приватниот и ]авниот живот претстaвyвa неотуГиво право", во согласност со принципите на Меfyнaродниот пакт на Обединетите нации за граганските и политичките права, како и во духот на Конвенцщата на Советот на Европа за заштита на човековите права и на основните слободи. Според оваа повелба, „заштитата и поттикнувааето на регионалните или малцинските ]азици не треба да бидат на штета на офицщалните ]азици и на потребата тие да се научат", односно „заштитата и унапредувааето на малцинските или регионалните ]азици во одделни зем_|и и региони на Европа претставуваат значаен придонес кон изградбата на Европа -заснована врз принципите на демократщата и на културната разновидност во рамките на државниот суверенитет и територщалниот интегритет".
Со други зборови, промовирааето на ]азичната и на културната разновидност, односно на плурилингвизмот, претставува офицщална и стратешка цел на Европската Унща. Така, во членот 22 од Европската повелба за плурuлuнгвuзмот (2005) се вели дека „Унщата ja почитува културната, религиозната и ]азичната разновидност", додека во членот 41 од истата повелба се нагласува дека „секое лице може да се обрати во институциите на Европската Унща на еден од ]азиците на договорите и треба да добие одговор на истиот ]азик". Плурилингвизмот, всушност, овозможува афирмираае на националниот идентитет на сеща зем]а-членка на ЕУ, но и создаваае заеднички европски идентитет - заснован врз ]азичната и културната разновидност. Оттука, плурилингвизмот претставува типично обележ|е на европскиот ]азичен и културен идентитет.
Сепак, спроведувааето на овие мегународноправни акти во практиката претставува комплексен и повекедимензионален процес и во голема мера зависи од геоисторискиот, геокултурниот и геополи-тичкиот контекст, односно од историското минато, од традицщата, од општествено-политичката и економската состсуба, како и од актуелната надворешна политика - на државата, на регионот и пошироко.
Оттука, може да се зборува за постоеае на различни модели на ]азични политики, на пример, асимилациски модел, диференцщален модел или мултикултурен модел. Асимилацискиот модел на ]азична политика поага од иде]ата за монолингвизам и има за цел воспоста-вуваае ]азична xомогенизaциja на општеството, со што се оневозмо-жува опстсуувааето на неофицщалните ]азици на малцинствата. Диференцщалниот модел, исто така, како гоудовна точка го има монолингвизмот, но ги исклучува или ги ограничува ]азичните права на малцинствата во ]авната сфера. Мултикултурниот модел на ]азична политика, пак, има за цел политичка поделба на мокта и подеднакво учество на ]азичните малцинства во општествениот живот. Ово] модел овозможува зачувуваае на ]азичната и на културната разновидност, продлабочуваае на мегусебното разбираае, зацврстуваае на демо-кратското граганско општество, како и одржуваае на општествената коxезиja. Всушност, мултикултурниот модел на ]азична политика создава погодна почва за плурилингвизмот - како ново лице на ]азичниот и културниот идентитет, и придонесува за надминуваае на „цивилизацискиот шок" и на разновидните форми на политичка, економска и културна xегемониja.
Со оглед на тоа што ово] модел не се реализира насекаде на подеднаков начин, може да се зборува за постоеае на толку мултикултурни модели на ]азична политика колку што има мултикултурни држави, односно сеща држава води сопствена ]азична политика и формира соодветни институции за признаваае на ]азичните права. Всушност, мултикултурната држава го прилагодува сво_|от државно-правен идентитет кон културните разлики и ги гарантира правата што овозможуваат изразуваае на културно-етничкиот идентитет (т.н. идентитетски права), мегу кои ]азичните права заземаат знача]но место. Гарантирааето на ]азичните права во ]авната сфера (образованието, правосудството, администрацщата, медиумите) придонесува за градеае поправедно мултикултурно општество, како и за намалуваае на тензиите и конфликтите мегу заедниците, додека загрозувааето на ]азичните права претставува
закана и опасност за ]азичниот и културниот идентитет и опстанок на заедниците.
Токму затоа, гарантирааето на ]азичните права во мултикултурен контекст претставува императив за ]азичната коегзистенцща и толеранцща, односно за ]азичниот мир на културно-етничките заедници во светот.
Литература:
Calvet, Jean-Louis. 1987. La guerre des langues et les politiques linguistiques. Paris, Payot.
Heller, Monica. 2008. Repenser le plurilinguisme: langue, postnationalisme et la nouvelle économie mondialisée.
http://www.erudit.Org/revue/du/2008/v/ndu2547/019567ar.pdf Kymlicka, Will. 2003. Multikulturalno gradanstvo. Zagreb, Naklada Jesenski i Turk. Losonc, Alpar.2002. Bukvar multikulturalnosti. Novi Sad, Centar za
multikulturalnost. Semprini, Andrea.1999. Multikulturalizam. Beograd, Clio. Truchot, Claude.1994. Le plurilinguisme européen. Théories et pratiques en politique linguistique. Paris, Éditions Champion-Slatkine.
